Атлах шайқасы тегі көшпенділер болғанымен қытайлық үлгіге көшкен тань империясымен аббаситтер халифаты арасындағы бір майдан шәйқас, бұл соғыста екі жақтан тек араб, қытай әскері ғана қатысқан жоқ, Орта азияның жерлік иран тілдес халықтарымен түрік тілді тайпаларыда қатысты. Баса айта кетерлігі бұл шәйқастан соң тань империясының Орта Азияға қайта беттей алмауының себебі тек осы соғыстағы сәтсіздік қана емес 755-763 жылдары тань империясының негізгі шегаралық әскері болған түрік әскерлерінің дүрбелеңі әсер етті. Көршілес ұйғыр қағанаты мен тибет империясыныңда осы тарихи оқиғаға қатысы бар. Қазіргі таңдағы жұрт пікірі бойынша осы соғыста арабтар Орта Азияны құтқарды, сонан соң тұтас Орта Азия исламға кіре салды деген сыңар жақтылы теріс ақпараттар қалыптасқан. Осы мәселелер төңірегінде тарихи деректер негізінде талдау жасағанды жөн көрдік.
Соғыстың тарихи артқы көрнісі
Зияд қайтыс болғаннан кейін оның саясатын Хорасанның әкімі болып тағайындалған және 673 жылдың күзінде Мервкее келген ұлы Убайд Алла жалғастырды. Келесі көктемде Убайд Аллах Оксудан (Амур дария) өтіп, сол кездегі Бұхара княздігіне басып кірді. Бұхараны сәби ұлының орынына билік ұстаған Хатун («ханым» дегенді білдіретін түркі атағы) деген атпен белгілі ана-ханша басқаратын еді. Арабтар алғашқы жетістікке Байканд қаласының маңында қол жеткізіп, Бұхараның өзіне қарай бет алды. Жергілікті тарихи деректерде арабтардың Бұхараны қоршап алғаны, жерлік билеушілердің түркілерді көмекке шақырғаны туралы жазылған, бірақ бұл араб деректерінде жоқ, тек арабтардың бұхарлықтарды бағындырып үлкен жеңіске жеткені туралы айтылады. Сол кездегі әдеттегідей іс-әрекеттен кейін Убайд Алла өзінің жеке күзетшісі ретінде 2000 тұтқынды, қаладағы барлық «шебер садақшыларды» жинады. Бұхараның тағдыры түсініксіз қалды, бірақ Гиббтің айтуынша, бұл келісім оның араб билігінің қандай да бір түрін мойындап, вассал мемлекетке айналғанын көрсетеді.[1]
Убайд Алланың жетістігін оның ізбасарлары Аслам ибн Зура мен Абд ар-Рахман ибн Зияд Оксу(Амур) арқылы жазғы жорықтарды бастаған жоқ. 676 жылы Саид ибн Османның уақытша әкімдігі кезінде ғана арабтар Соғдыға үлкен жорық жасады. Әл-Баладхури мен Наршахидің айтуынша, Саид Киш, Насаф, Бұхара және түрік қалаларынан тұратын жергілікті коалицияны талқандап, хатунды Бұхараның халифатқа бағыныштылығын қайта мойындауға мәжбүрледі, содан кейін Самарқандқа жорық жасады және ол қаланы қоршауға алды. Содан кейін ол 50 жас ақсүйектердің балаларын кепілге алды, олар кейінірек араб жеріне айдатып Мәдинада өлім жазасына кесілді, ал қайтар жолында Оксуда Тирмизді тұтқынға алып, Хуттал князының тапсырылуын алды.[2]
Оксус(Амур дария) арқылы жасалған алғашқы араб шабуылдары Шаш пен Хоразмға дейін созылды және Екінші Фитна кезінде (683–692) Хорасанда басталған тайпааралық соғыс себебінен үзілді. Кейінгі әкімдер, әсіресе Саид ибн Осман және әл-Мухаллаб ибн Әби Суфра өзеннің арғы жағындағы аумақты жаулап алуға әрекет жасады, бірақ олар сәтсіздікке ұшырады.[3] Өз кезегінде жергілікті князьдер арабтардың бақталастығын пайдалануға тырысты және 689 жылы Тирмиз бекінісін өз иелігі үшін басып алған араб дінінен безген Мұса ибн Абдаллах ибн Хазимнің көмегімен арабтарды арабтар арқылы өз иеліктерінен қуып жіберді. [4] Соған қарамастан, Мәуераннахрдың жерлік билеушілері өздерінің араздықтарының кесірінен қырқысы және арабтардың жаулап алуына қарсы біріге алмады, бұл орайды 705 жылдан кейін Кутайба ұтымды түрде пайдаланды.[5]
Демек 8-ғасырдың айналасында қазіргі Өзбекстан, Түркіменстан жеріндегі отырықшы қалалы аймақтардағы иран тідестер бір тұтас болмағандықтан араб шапқыншылығына өнімді түрде қарсы тұра алмады. Ал далалық империя көктүріктер ол кезде(679-731) қайта күшейіп түрікқағанатын қалпына келтіргендей болғанымен сыртқы жауы Тань империясымен соғысты, және далалық тайпаларды біріктіру үшін күресумен болды.
Тань империясы эрамыздың 656- жылы батыс түрік қағанатын жойдыда Орта Азияның аумақты жерін өз бақылауына алды.
Түргеш қағаны Сұлуг 699- жылы қаған болып, Тань қорғаушысы Бөрі Шадты қуып жіберді. Ол (Сұлүг) өзі манхей дініне сенетін еді. (6). 703 жылы Суябты басып алып, Чачтан Тұрфан мен Бешбалиққа дейінгі аумақта өз билігін орнатты. 706 жылы оның орнына ұлы Сақал отырды. 720 жылы Күл-чор басқарған түргеш жасақтары Самарқанд маңында Саид ибн Абдул-Азиз бастаған Омеяд әскерлерін талқандады.[7]. Демек бұл Орта Азияға шапқыншылық жасаған арабтардың түркі көшпенділерінен көрген тұңғыш жеңілісі саналады. Түргеш батыс түрік қағанатының он оқ тайпасының бірі еді, териториясыда Іле, Жетісу, Қырғызстан болып батыс түрік қағанатының бір пұшпағын ғана иелеген шағын көшпенділер мемлекеті болғанына қарамастан өз тәуелсіздігін қорғаумен қатар тань, тибет, араб сынды үш империямен соғысып өтті.
Трансоксиананың (Мәуераннахр) үлкен бөлігін әл-Уәлид I тұсында (705–715 жж.) Омеяд көсемі Кутайба ибн Муслим жаулап алды.[8][9][10] Мәуераннахр жергілікті ирандық және түркі халықтарының және олардың автономиялық жергілікті биліктерінің арабтарға адалдығы күмәнді болып қала берді, бұл 719 жылы Мәуераннахр билеушілерінің қытайларға және олардың одақтасы түргеш қожайындарына халифат әкімдеріне қарсы әскери көмек көрсету туралы өтініш етіп хат жіберуінен айқын білінді[11]
Құтайбаның жорықтары дипломатиялық мінлеттері мен араласып кетті. Ол туралы арабтар жазған жылнамаларда Қытайға елші жібергені айтылған. Қытай тіліндегі құжаттардада араб дипломатиялық делегациясының 713 жылы қытайға барғаны көрсетілген. Қытайдан Құтайбаға қарсы Шаш(Ташкент) ханзадасы көмек сұрады.[12]
Түргештер 720 жылдан бастап Мәуераннахрдағы мұсылмандарға қарсы бірқатар шабуылдар жасап, арабтарға зілді соққы берді. Бұл шабуылдар жергілікті соғдылардың халифатқа қарсы көтерілістерімен қатар жүрді. Омеядтардың Хорасан әміршісі Саид ибн Амр әл-Хараши жерлік халықтардың толқуларын қатаң түрде басып, мұсылмандардың қолынан шығып кеткен Ферғана алқабын қоспағанда, Орта Азиядағы билігін Құтайбаның кезіндегідей толық қалпына келтірді.[13] [14]
720-жылы Самарқанд, Бұхара және Пайкентті Құтайба ибн Муслим әскері басып алды[15] Жауап ретінде арабтарды соғдылармен серіктес болған түргештер ауыр соққылармен әскери шығындарға ұшыратып отырды.[16]
721 жылы Күл Чор бастаған түргеш жасақтары Самарқанд маңында Саид ибн Абдул-Азиз басқарған халифат әскерін талқандады. Саидтың мұрагері әл-Хараши Ходженттегі түріктер мен соғды босқындарын қырып, түргештерге қарай босқындар ағынын тудырды.
Түргештер Күлтегін басқарған шығыс түрік әскерін жеңгеннен кезде Самарқанды Құтайба басып алды. Қапаған қаған арабтарға қарсы көмек көрсетуге келді, оның вассалы Ташкент патшасымен Самархан ханзадасы Гуріктен араб әскерінен қорғану үшін сұраған өтініш хатын тапсырып алады .[17]
Түрік қағанаты мен түргеш арасыда тату болмады, сол орайды пайдаланған арабтар Самарханды басып алды.
Соғдылар, Самарқандықтар мен Хорезмдіктер Құтайба ибн Муслимге қарсы қиян-кескі ұрыс жүріп жатқанда, Құтайбаның мұсылмандары ауыр қырғынға ұшырасада, бірнеше Ферғана қалаларының біріккен қосынын жеңіп шықты. Бұл алдағы уақытта Бұхараны жаулап алу үшін тиімді шарт-жағыдай жасады.[18]
Гурак тұсында Соғдылар, Самарқандықтар Құтайбаның араб-хоразмиялық және бұхаралық біріккен күштеріне берілуге мәжбүр болды. Құтайбаның бұйрығымен пұттарды жою және мешіт салуға 30 000 құл жұмысқа шегілді және 2 200 000 дирхам жұмсалды.[19]
722 жылы Самарқанд қаласын жаулап алған арабтар. Девастич сарайы (706-722 ж.ж.), Пенжикент қабырға суреті.
Деваштич көтерілісі аймақты арабтар жаулап алғаннан кейін сезілген исламға қарсы көңіл-күйдің үлгісі болды.[20]
Мұғ тауынан табылған араб әмірінің Деваштичке жазған хаты
734 жылы Аббасидтердің алғашқы ізбасары әл-Харис ибн Сурайж Омейяд билігіне қарсы көтеріліс жасап, Балх пен Марвты басып алып, үш жылдан кейін Түргештерге шабуылға өтіп, жеңіліске ұшырады. 737 жылы қыста Сұлүг өзінің одақтастары әл-Харис, Гурак (түркі-соғды көсемі) және Усрушана, Ташкент және Хуттал жігіттерімен бірге соңғы шабуылға шықты. Ол Джузжанға кірді, бірақ Харистан шайқасында Омейяд губернаторы Асадтан жеңілді. Келесі жылы Қытайдың қолдауымен Сұлүгті өз генералы өлтірді. Содан 739 жылы генералдың өзін қытайлар өлтіріп, Қытай тань әскері Мәуераннахрге кірді. Соғдылардың мәдениеті мен мұрасының көп бөлігі арабтармен болған соғыс салдарынан жойылды.[21]
724- жылы халифа Хишам Хорасанға жаңа әмірші Муслим ибн Саидты «түріктерді» біржола талқандау туралы бұйрықпен жіберді, бірақ «шөлдеу күні» деп аталатын күні Сулукпен бетпе-бет келіп, мұсылмандар ауыр жеңіліске ұшырады. Түргештердің еркін жорық жасауымен мұсылмандардың аз ғана адамы Самарқанға жетеді.( Асимов, M. S. (1998), Орталық Азия өркениеттерінің тарихы, т. IV: Жетістік жасы: AD 750 XV ғасырдың аяғына дейін Бірінші бөлім: Тарихи, әлеуметтік және экономикалық жағдай, ЮНЕСКО баспасы) 727 жылы Түргештер мен Тибет империясы Цюциге (Куча) шабуыл жасады.(22].
731 жылы түргештер араптармен Дефил шайқасында жеңіліске ұшырап, орасан зор шығынға ұшырады.(23). Бұл соғыста түргеш әскері аз, ал арабтар көп болған, түргештерден 10000 нан аса ал арабтардан 30000 дай адам қаза тапқан. Осы соғыстан кейін араб шапқыншыларының шығыны ауыр болғандықтан он жылдан аса уақыт жаңа шабуылға шыға алмады.
737 жылдың қысында Сулук өзінің одақтастары әл-Хариспен бірге Гурак (соғды көсемі) және Усрушана, Ташкент және Хуттал жігіттері Омейядтарға шабуыл жасады. Ол Джузжанға кірді, бірақ Харистан шайқасында Омейяд губернаторы Асадтан жеңілді.(24)
750- жылдары Тань ның Орта Азиядағы генералы Гау Шиянфан араб әскерімен татулықты сақтамай олар иелеп тұрған жердегі қалаларға шабуыл жасап қырғын жасады, дүние-мүлікін тонады. Қырғыннан аман қалған араб әскері аббаситтерден көмек сұрады. Бұл жерде айта кетерлігі: мейлі тань қытай болсын әлде араб аббаситтер болсын Орта Азия халықтары үшін олар шапқыншы, отарлаушы саналады. Батыс түрік қағанаты жойылған соң Орта Азияда күшті тұтас мемлекет болмай түргеш қағанаты мен қарлық қағанаты сияқты шағын әлсіз мемлекеттер екі империямен соғысуға қауқарсыз еді. Ал таньның Орта Азиядағы әскерінің 2/3 бөлігі қарлықтармен ферғана парсыларынан құралған еді.
750- жылы аббаситтер билікке келдіде Орта Азияға назарын бұрды. Осы жылы Бұқара қаласында арабтарға қарсы көтеріліс басталды, «Бұқара тарихы» ында айтылуынша Әбу-мүсілим Зяд-ибн-сәлихты жаныштауға 10000 әскермен жіберген. Оның әскері Бұқаралықтармен 37 күн бойы соғысты. Араб әскері көтерілісті басқан соң қалаға өрт қойды, үш күн бойы қала өртенді. (25)
744- жылы ұйғыр қағанатынан жеңілген қарлықтар түргеш қағанатының жеріне келіп Жетісуды иеледі, түргештер Түркістанмен Сыр бойына қарай ығысты.
744-жылы ұйғырқағанаты құрылып түрік қағанаты жойылды. Ұйғырлар өз одақтастары басымылдарды Жоңғарияға ығыстырумен тынбай, тағыбір одақтасы қарлықтарды Жетісуға қуды, қарлықтар Жетісуда түргештерді жеңіп Қарлық мемлекетін құрды. Осы кезде тибет империясы күшейіп Қашқарияны жаулап алды. Орта Азияның Мәуераннахр бөлігіне қытай тань, тибет, аббасд араб сынды үш империя көз тікті.
Араб дереккөздері Құтайба ибн Муслим Қашқарды Қытайдан қысқа уақытқа тартып алып, келісімге келгеннен кейін шегінді[26], бірақ қазіргі тарихшылар бұл мәлімдемені толығымен жоққа шығарады[27][28][29].
715 жылы Араб Омейяд халифаты Ферғана алқабының патшасы Ихшидті тақтан тайдырып, таққа жаңа Алутар патшаны отырғызды. Тақтан түсірілген патша Кучаға (Анси протекторатының орны) қашып, Қытайдың араласуын сұрады. Қытайлар Ферғанаға Чжан Сяосонның басшылығымен 10 мың әскер жіберді. Ол Наманғанда Алутар мен араб басқыншыларын талқандап, Ихшидті тағына қайта отырғызды.[30]
Түрік офицерлері Самарқанд патшасы Вархуманмен аудитория кезінде. 648-651 жж., Афрасияб суреттері, Самарқанд.[31][32] Олар ұзын өрілген өрімдері арқылы танылады.
Арабтардың Орталық Азиядағы соңғы ірі жеңісі Талас шайқасында (751) болды. Тибет империясы қытайлық Тан әулетіне қарсы шайқаста арабтармен одақтас болды.[33][34]
Самарқанд маңындағы Кафир-қала бекінісінің күйдірілген ағаш қақпасы, б.з. Онда Нана құдайының табынушылық көріністері бар.[35][36]
Ислам Аббасидтер билігіне дейін кең тараған жоқ.[37]
Атлах шайқасына қатысқан одақтастар
Тань империясы жағында алғашында қарлықтар болды, бірақ соңында олар таңдықтардан бет бұрып қарсы жаққа өтіп кетті, бұл таньның жеңілуінің үлкен бір себебі. Ал арабтар жағында тибеттіктер тұрып тибеттіктермен тань империясы шегарасы шұғыл күйге өтіп таньның батысқа көптеп әскер жіберуіне кедергілік жасады.
Атлах шайқасына қатысқан әскерлер саны
Соғысқа қатысқан әскерлерсаны туралы араб және қытай деректері әр түрлі сандарды келтіреді. Халықарада Тань әскері 10000, ал араб әскері 30000 мың, екі арадағы соғысқа қатысқан қарлық әскері 20000 деп көрсетіледі.Таластағы шайқасқа қатысқан жауынгерлердің саны нақты белгісіз. Аббасид әскері қытайлық есеп бойынша 200 000 сарбаздан тұрды, олардың құрамына тибеттік одақтастарының әскерлері кірді. Қарама-қарсы жағында араб жазбалары біріктірілген қытай әскерін 100 000 деп көрсетеді. Бірақ қытай деректерінде 10 000 Тан және 20 000 қарлұқ жалдамалы әскерлерінің біріккендігі жазылған.[38]
Шайқас барысы
751 жылы шілдеде Талас өзенінің жағасында мұсылман әскерлері, соның ішінде қарлұқ жалдамалылары таң әскерлеріне қосылды. Таң әскері қарлұқ жалдамалы әскерлерінің қашып кетуі және бастапқыда қытайларды қолдаған ферғаналық одақтастардың шегінуі салдарынан жойқын жеңіліске ұшырады. Қарлұқ жалдамалылары, Тан әскерінің үштен екісі, шайқаста Аббасидтер жағына өтті; Қарлұқ әскерлері Таң әскеріне жақын жерден шабуылдаса, Аббасидтердің негізгі күштері майданнан шабуыл жасады. Таң әскерлері өз орындарын сақтай алмады, ал Тан әскерлерінің қолбасшысы Гао Сянчжи жеңілістің жақын екенін түсініп, Ли Сиенің көмегімен өзінің кейбір тан әскерімен бірге қашып құтылды. Шамамен 10 000 Таң әскерінің 2 000-ы ғана Таластан Орталық Азиядағы өз территориясына орала алды. Шайқаста жеңілгеніне қарамастан, Ли Дуан Сиушидің сөгісінен кейін қуып келе жатқан араб әскеріне үлкен шығын келтірді.[39]
Шығын
Халифа әл-Саффа 754 жылы қайтыс болды. Қытай деректерінде оның мұрагері Аббасид халифа әл-Мансур Қытайға дипломатиялық делегацияларын үнемі жіберіп тұрғаны жазылған. Әл-Мансур делегациялары Қытайда Хайи Таши (Қара киім) деген атпен белгілі болды.[40] Таластағы шайқастан кейін көп ұзамай, ішкі Ан-Лушан көтерілісі және одан кейінгі әскери қолбасшылық арабтарға Орталық Азияға одан әрі кеңею мүмкіндігін берді, өйткені тибеттіктер арабтар мен Қытай арасындағы аймақты басып алды және аймақтағы Тан ықпалы шегінді.[41]
Арабтар Шыңжаңға мүлде аттанбағандықтан, бұл шайқас стратегиялық тұрғыдан маңызды болмады, ал таньның Қашқариядан айырылуы Ан Лушан көтерілісімен тіке байланысты болды. Бұл оқиға Таңды Орталық Азиядан әскерін шығаруға мәжбүр етті.[42][43] Талас шайқасынан кейін қарлұқ түріктерінің бір бөлігі ислам дінін қабылдағанымен, қарлұқтардың көпшілігі 10 ғасырдың ортасына дейін, яғни Қараханид хандығын құрғанға дейін ислам дінін қабылдаған жоқ.[44][45][46][47][48]
Ән Лушан Дүрбелеңі
Ән Лушан дүрбелеңін бейнелеген карта, картада Гау Шиянжы бастаған Орта азиямен Қашқариядағы әскерлердің қайтып келіп бүлікті басуға қатыстырылғаны көрсетілген.
Деседе тань империясының енді қайта Орта Азиямен Қашқарияға беттемеуіне ықпал еткен оқиға ол Ән-рухшанмен Ашина сүйгіннің тань империясына қарсы көретілісі болып саналады.742-Жылы ұйғырдан жеңілген түріктер Солтүстік қытай жеріне кіріп оларлың шегаралық әскери күшіне айналды. Олардың ішінде әйгілі генерал Ан Лушан(ән-рухшан) болатын.
Ан Лушан тегі белгісіз генерал болған, бірақ ашина тайпасының соғдылық әкесі мен көктүрік анасы асырап алған деп есептеген.[49] Уақыт өте келе ол Қытайдың императорының сүйіктісіне айналды. Оның бұл саладағы жетістігі, мысалы, император Сюаньцзун 751 жылы ел астанасы Чаньаньда соғылған сәнді үйінен көрінеді. Үй алтын мен күмістен жасалған бұйымдармен және сирек және қымбат сандал ағашымен безендірілген ұзындығы он фут және ені алты фут дивандар сияқты сәнді заттармен жабдықталған.[50]
Ан Лушанның әскері 164000 болып атағы жер жарды.755 жылдың аяғында Ань Лушан көтеріліс жасады.[51] 16 желтоқсанда оның әскері Фаньяндан (қазіргі Пекинге жақын) көтерілді. Жол бойында Ан Лушан бағынған жергілікті Тан шенеуніктеріне құрметпен қарады. Соның нәтижесінде оның қатарын толықтырғандар көбейді. Ол Үлкен Канал бойымен жылдам қозғалып, 756 жылы 18 қаңтарда [52][53] нашар қамтамасыз етілген генерал Фэн Чанцинді жеңіп, «Шығыс астанасы» Луоян қаласын басып алды. Онда, 5 ақпанда Ань Лушан өзін ұлы Ұлы Ян әулетінің (大燕皇帝) императоры деп жариялады. Оның келесі қадамдары Таньның батыс астанасы Чан'анды басып алу, содан кейін оның жаулап алуын аяқтау үшін оңтүстік Қытайға өтуге тырысу болады.756 жылдың шілдесінде Ан Лушан және оның көтерілісшілері Чанъанды басып алды, бұл гүлденген мегаполиске жойқын әсер еткен оқиға. Көтеріліске дейін қала қабырғаларындағы халық саны 800 000-нан 1 000 000-ға дейін болған. Метрополитенді құрайтын жақын маңдағы шағын қалаларды қоса алғанда, 742 санақта 1 960 188 адамы бар 362 921 отбасы тіркелді. Көтерілісшілер жақындаған кезде халықтың көп бөлігі қашып кетті. Содан кейін көтерілісшілер қаланы басып алып, тонап, қалған халыққа қауіп төнді.Сюаньцзунның үшінші ұлы Ли Хэн Линчжоуда (қазіргі Линву) император Сузонг болып жарияланды, дегенмен жергілікті шенеуніктер мен конфуцийлік әдебиетшілердің басқа тобы Цзиньлингте Юн ханзадасы Ли Линді басқа князьді көтеруге тырысты. . Сузонгтың император ретіндегі алғашқы әрекеттерінің бірі генерал Гуо Цзыи мен Ли Гуанбиді көтеріліспен күресуге тағайындау болды. Генералдар көп талқылаудан кейін 759 жылдың жазында қайтыс болғанға дейін Баянчур ханның басқарған түрік тужуэ тайпасының бір тармағы Хуэйхэ немесе Хуйге деп аталатын Ұйғыр қағанатынан көмекке әскер алуды ұйғарды. Араб жалдамалы әскерлерін Аббасид халифа әл-Мансур 756 жылы Ан Лушанға қарсы Таңға қосылуға жіберді.[54] Ұйғырлардың көмегімен Тан императорлық күштері 757 жылдың аяғында Чанъань мен Лоянды қайтарып алды.[55]
Ұйғыр қағанатының дипломаттары 758 жылы Чанъандағы дипломатиялық залға кім бірінші кіретіні туралы араб Аббасид дипломаттарына қарсы қақтығысты.[56][57]
759 жылы 10 сәуірде Ань Цинсуды Янь императоры Чжауу ретінде таққа отырған Ши Симин (асена сүйгін, түрік) өлтірді. Ши Симин көп ұзамай императрица Синьдің ұлы Ши Чаокинді (史朝清) Фаньянға жауапты етіп қалдырып, оңтүстікке қарай бет алды. Ол тез арада Бянь префектурасын (汴州, шамамен қазіргі Кайфэн, Хэнань) және Луоянды басып алды, бірақ оның әрі қарай алға ұмтылу әрекеттеріне Хеяндағы (河陽, қазіргі Цзяозуо, Хэнань) және Шан префектурасында (陝州, шамамен қазіргі Санменся) Тан әскерлері тойтарыс берді. Хэнань провинциясында тығырыққа тірелді.
Бұл кезде Ши өз әскерін қорқытатын қатыгез және өлтіруге бейім деп сипатталды. Ол Ши Чаойиден гөрі Ши Чаокинге артықшылық берді және Ши Чаокиннің мұрагер ханзадасын құртуды және Ши Чаойиді өлтіруді қарастырды.[58]
762 жылға қарай император Сузонг қатты ауырып қалды; ал Танг пен олардың одақтастарының гуиге біріккен күштерін оның үлкен ұлы басқарды. Алғаш Ли Чу деп аталған бұл ұлы 758 жылы тақ мұрагері атанғаннан кейін Ли Ю деп өзгертілді. 762 жылы 18 мамырда әкесі қайтыс болғаннан кейін ол Тан императоры Дайзун болды.
Бұл кезде жаңа Ян әулеті ұзаққа созылмайтыны белгілі болды және Ян офицерлері мен сарбаздары Тан жағына ығыса бастады. Содан кейін 762 жылдың қысында шығыс астанасы Лоянды Тан әскерлері екінші рет басып алды. Ян императоры Ши Чаойи қашуға әрекеттенді, бірақ 763 жылдың басында ұсталды. Ши Чаойи тұтқынға алудың орнына өзін-өзі өлтіруді таңдады, 763 жылы 17 ақпанда өліп, сегіз жылға созылған көтерілісті аяқтады.
Көтеріліс ортағасырлық Қытай тарихындағы маңызды бетбұрыс болды, өйткені әскери іс-әрекеттер мен соған байланысты жауынгерлік өлім-жітім халықты аштықтан, халықтың қоныс аударуынан және кең ауқымды инфрақұрылымның жойылуынан айтарлықтай шығынға ұшыратты, Тан әулетінің айтарлықтай әлсіреуіне әкелді, Тан әулетінің беделін түсірді. императорлар Аспанның ханы ретінде және Батыс аймақтардың біржола жоғалуына әкелді.
Екі жақтан соғысқа миллионға жуық адам қатысты, соғыс сегіз жылға созылды. 20 миллионға жуық халық соғыс себебінен(соғыс, аштық, жұқпалы ауру) қаза тапты.
Демек, Атлах шайқасы емес қайта түрік әскерлерінің тань ға қарсы көтерілісі мен соғысы твньды әлсіретіп қытайдың 1912-жылға дейін батысқа ілгерілеуін тоқтатқан оқиға саналады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. OCLC499987512
2. Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. OCLC499987512
3. Kennedy (2007), pp. 236–243
4. Kennedy (2007), pp. 243–254
5. Litvinsky, Jalilov & Kolesnikov 1996, pp. 456–457.
6. Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill
7. Yu. Zuev, "Early Türks: Essays on history and ideology", Almaty, Daik-Press, 2002, p. 207, 209, 239,
8. Blankinship 1994, pp. 19, 29–30.
9. Gibb 1923, pp. 29–58.
10. Stark 2018, pp. 367–400.
11. Blankinship 1994, 109–110 беттер.
12. Х.А.Гибб (16 сәуір 2013 ж.). Арабтардың Орталық Азиядағы жаулап алулары. Read Books Limited. ISBN 978-1-4465-4563-8.
13. Blankinship 1994, 125–126 беттер.
14. Gibb 1923, pp. 61–65.
15. "Splendeurs des oasis dOuzbekistan 2022
16. Valerie Hansen (2015). The Silk Road: A New History. Oxford University Press. pp. 135–.
17. Christopher I. Beckwith (1993). The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese During the Early Middle Ages. Princeton University Press. pp. 77–
18. Reuel R. Hanks (2010). Global Security Watch—Central Asia. ABC-CLIO. pp. 3–. ISBN 978-0-313-35422-9.
19. ^ Svat Soucek (17 February 2000). A History of Inner Asia. Cambridge University Press. pp.
20. Mehrdad Kia (27 June 2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. pp. 100–.
21. Peter Roudik (2007). The History of the Central Asian Republics. Greenwood Publishing Group. pp. 48–.
22. Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill). 728 жылы Сулук соғдылықтарға көтеріліске көмектесу кезінде Омейяд әскерлерін талқандап, Бұхараны басып алды.[ Asimov, M. S. (1998), History of civilizations of Central Asia, vol. IV: The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One: The historical, social and economic setting, UNESCO Publishing
23. Shaban, M. A. (1979), The ʿAbbāsid Revolution, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-29534-5
24. Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill
25. Narshakhi, Translated by Frye, Richard N. (2007), pp.83-6. The History of Bukhara. Markus Wiener Publication. ISBN 978-1558764194.
26. Muhamad S. Olimat (27 August 2015). China and Central Asia in the Post-Soviet Era: A Bilateral Approach. Lexington Books. pp. 10–.
27. Литвинский, Жалилов және Колесников 1996 ж.
28. Bosworth, C. E. (1986). «Хутайба б. Муслим». Босвортта, C. E.; Ван Донзел, Э.; Льюис, Б. және Пеллат, Ч. (ред.). Ислам энциклопедиясы. V том: Кхе – Махи (2-ші басылым). Лейден: E. J. Brill. 541–542 беттер. ISBN 978-90-04-07819-2.
29. Гибб 1923, 48-51 беттер.
30. Bai, Shouyi et al. (2003). A History of Chinese Muslim (Vol.2). Beijing: Zhonghua Book Company. ISBN 7-101-02890-X., pp. 235–236
31. Баумер, Кристоф (18 сәуір 2018 ж.). Орталық Азия тарихы, 4 томдық жинақ. Bloomsbury Publishing. б. 243. ISBN 978-1-83860-868-2.
32. Гренет, Франц (2004). «Мараканда/Самарканд, une métropole pré-mongole». Анналес. Тарих, әлеуметтік ғылымдар. 5/6: B суреті.
33. Буллиет, Ричард; Кроссли, Памела; Хедрик, Даниел; Хирш, Стивен; Джонсон, Лайман (2010).
34. Винк, Андре (1997). Аль-Хинд, үнді-ислам әлемінің құрылуы. II том: Құл патшалар және исламдық жаулап алу, 11–13 ғасырлар. Лейден, Нью-Йорк
35. Франц, Гренет (2022). Splendeurs des des Oasis d'Ouzbékistan. Париж: Лувр басылымдары. 149–153 беттер. ISBN 978-8412527858.
36. «Splendeurs des oasis dOuzbekistan 2022» (PDF).
37. Франц, Гренет (2022). Splendeurs des des Oasis d'Ouzbékistan. Париж: Лувр басылымдары. 149–153 беттер.
38. Bai, Shouyi (2003), 中囯回回民族史 (A History of Chinese Muslims), vol. 2, Beijing: Zhonghua Book Company, pp. 224–226
39. Bai, Shouyi (2003), 中囯回回民族史 (A History of Chinese Muslims), vol. 2, Beijing: Zhonghua Book Company, pp. 226–228
40. Висвизи, Анна; Литра, Милтиадис Д.; Әлхәләби, Вади; Чжан, Си (2019). Жаңа Жібек жолы Араб түбегі арқылы өтеді: жаһандық бизнес пен инновацияны меңгеру. Emerald Group Publishing. б. 19.
41. Льюис, Марк Эдвард (2009). Қытайдың космополиттік империясы: Тан әулеті. Гарвард университетінің баспасөзі. б. 158.
42. Wink 1997, б. 68.
43. ред. Starr 2004, б. 39.
44. Wink 1997, б. 68.
45. Лапидус, Ира М. (29 қазан 2012 ж.). «ХІХ ғасырдағы ислам қоғамдары: жаһандық тарих». Cambridge University Press – Google Books арқылы.
46. Esposito, John L. (11 сәуір 1999 ж.). «Исламның Оксфорд тарихы». Оксфорд; Нью-Йорк: Оксфорд университетінің баспасы - Интернет мұрағаты арқылы.
47. Алғар, Айла Есен (1 қаңтар 1992 ж.). Дервиш ложасы: Османлы Түркиядағы сәулет, өнер және сопылық. Калифорния университетінің баспасөзі. ISBN 9780520070608 – Google Books арқылы.
48. Соучек, Бранко; Soucek, Svat (17 ақпан 2000 ж.). Ішкі Азия тарихы. Кембридж университетінің баспасөзі.
49. Беквит, 145, 19 ескерту
50. Шефер 1985, б. 137.
51. Беквит, 145
52. Джу-нэнг Яо, Роберт барон Дес Ротур (1962). Нган Лу-чанның тарихы. б. xxi.
53. Перри, Л.Смит, 41 жаста
54. Нидхэм, Джозеф; Хо, Пин-Ю; Лу, Гвей-Джен; Сивин, Натан (1980). Қытайдағы ғылым және өркениет: 5-том, Химия және химиялық технология, 4-бөлім, спагирикалық ашу және өнертабыс: аппарат,
55. Беквит, 146
56. Ван, Лей (2016). Араб әлеміндегі Қытайдың алғашқы саяхат рекорды: Исламның алтын ғасырындағы коммерциялық және дипломатиялық коммуникациялар (PDF). Қират №7 {2016 ж. желтоқсан – 2017 ж. қаңтар). Король Фейсал зерттеу және исламдық зерттеулер орталығы. б. 42.
57. Ван, Чжэньпин (2005). Өлмейтін аралдардың елшілері: Хан-Тан кезеңіндегі Қытай-Жапония қарым-қатынастары (суреттелген ред.). Гавайи университетінің баспасөзі. б. 133.
58. Дереккөздер Ши Чаокин шын мәнінде тақ мұрагері болған-болмағаны туралы бір-бірімен қайшы келеді. «Таңның ескі кітабында» және «Таңның жаңа кітабындағы» оның өмірбаяндары оның бұл туралы ғана қарастырып жатқанын көрсетті, бірақ Тан әулетінің тарихшысы Пин Чжимей (平致美) жазған Анши көтерілісі туралы жазылған Цимень Цзилуан енді сақталмайды, бірақ жиі басқалар келтірген, «Мұрағатталған көшірме». Түпнұсқадан 2014 жылдың 4 ақпанында мұрағатталған. Тексерілді 3 мамыр 2008. An did created that Shi Chaoqing crown prince. Тангтың ескі кітабын салыстырыңыз, том. 200, 1 бөлім және Тангтың жаңа кітабы, том. 225, 1-бөлім 2008-05-28 Wayback машинасында мұрағатталған, Бо Янг басылымымен бірге Цзичжи Тунцзян, том. 53 [761], Джимен Джилуанға сілтеме жасалды
Ерзат Кәрібай
