Atlah şaiqasy tegı köşpendıler bolǧanymen qytailyq ülgıge köşken tan imperiiasymen abbasitter halifaty arasyndaǧy bır maidan şäiqas, būl soǧysta ekı jaqtan tek arab, qytai äskerı ǧana qatysqan joq, Orta aziianyŋ jerlık iran tıldes halyqtarymen türık tıldı taipalaryda qatysty. Basa aita keterlıgı būl şäiqastan soŋ tan imperiiasynyŋ Orta Aziiaǧa qaita bettei almauynyŋ sebebı tek osy soǧystaǧy sätsızdık qana emes 755-763 jyldary tan imperiiasynyŋ negızgı şegaralyq äskerı bolǧan türık äskerlerınıŋ dürbeleŋı äser ettı. Körşıles ūiǧyr qaǧanaty men tibet imperiiasynyŋda osy tarihi oqiǧaǧa qatysy bar. Qazırgı taŋdaǧy jūrt pıkırı boiynşa osy soǧysta arabtar Orta Aziiany qūtqardy, sonan soŋ tūtas Orta Aziia islamǧa kıre saldy degen syŋar jaqtyly terıs aqparattar qalyptasqan. Osy mäseleler töŋıregınde tarihi derekter negızınde taldau jasaǧandy jön kördık.
Soǧystyŋ tarihi artqy körnısı
Ziiad qaitys bolǧannan keiın onyŋ saiasatyn Horasannyŋ äkımı bolyp taǧaiyndalǧan jäne 673 jyldyŋ küzınde Mervkee kelgen ūly Ubaid Alla jalǧastyrdy. Kelesı köktemde Ubaid Allah Oksudan (Amur dariia) ötıp, sol kezdegı Būhara kniazdıgıne basyp kırdı. Būharany säbi ūlynyŋ orynyna bilık ūstaǧan Hatun («hanym» degendı bıldıretın türkı ataǧy) degen atpen belgılı ana-hanşa basqaratyn edı. Arabtar alǧaşqy jetıstıkke Baikand qalasynyŋ maŋynda qol jetkızıp, Būharanyŋ özıne qarai bet aldy. Jergılıktı tarihi derekterde arabtardyŋ Būharany qorşap alǧany, jerlık bileuşılerdıŋ türkılerdı kömekke şaqyrǧany turaly jazylǧan, bıraq būl arab derekterınde joq, tek arabtardyŋ būharlyqtardy baǧyndyryp ülken jeŋıske jetkenı turaly aitylady. Sol kezdegı ädettegıdei ıs-äreketten keiın Ubaid Alla özınıŋ jeke küzetşısı retınde 2000 tūtqyndy, qaladaǧy barlyq «şeber sadaqşylardy» jinady. Būharanyŋ taǧdyry tüsınıksız qaldy, bıraq Gibbtıŋ aituynşa, būl kelısım onyŋ arab bilıgınıŋ qandai da bır türın moiyndap, vassal memleketke ainalǧanyn körsetedı.[1]
Ubaid Allanyŋ jetıstıgın onyŋ ızbasarlary Aslam ibn Zura men Abd ar-Rahman ibn Ziiad Oksu(Amur) arqyly jazǧy joryqtardy bastaǧan joq. 676 jyly Said ibn Osmannyŋ uaqytşa äkımdıgı kezınde ǧana arabtar Soǧdyǧa ülken joryq jasady. Äl-Baladhuri men Narşahidıŋ aituynşa, Said Kiş, Nasaf, Būhara jäne türık qalalarynan tūratyn jergılıktı koalisiiany talqandap, hatundy Būharanyŋ halifatqa baǧynyştylyǧyn qaita moiyndauǧa mäjbürledı, sodan keiın Samarqandqa joryq jasady jäne ol qalany qorşauǧa aldy. Sodan keiın ol 50 jas aqsüiekterdıŋ balalaryn kepılge aldy, olar keiınırek arab jerıne aidatyp Mädinada ölım jazasyna kesıldı, al qaitar jolynda Oksuda Tirmizdı tūtqynǧa alyp, Huttal kniazynyŋ tapsyryluyn aldy.[2]
Oksus(Amur dariia) arqyly jasalǧan alǧaşqy arab şabuyldary Şaş pen Horazmǧa deiın sozyldy jäne Ekınşı Fitna kezınde (683–692) Horasanda bastalǧan taipaaralyq soǧys sebebınen üzıldı. Keiıngı äkımder, äsırese Said ibn Osman jäne äl-Muhallab ibn Äbi Sufra özennıŋ arǧy jaǧyndaǧy aumaqty jaulap aluǧa äreket jasady, bıraq olar sätsızdıkke ūşyrady.[3] Öz kezegınde jergılıktı kniazder arabtardyŋ baqtalastyǧyn paidalanuǧa tyrysty jäne 689 jyly Tirmiz bekınısın öz ielıgı üşın basyp alǧan arab dınınen bezgen Mūsa ibn Abdallah ibn Hazimnıŋ kömegımen arabtardy arabtar arqyly öz ielıkterınen quyp jıberdı. [4] Soǧan qaramastan, Mäuerannahrdyŋ jerlık bileuşılerı özderınıŋ arazdyqtarynyŋ kesırınen qyrqysy jäne arabtardyŋ jaulap aluyna qarsy bırıge almady, būl oraidy 705 jyldan keiın Kutaiba ūtymdy türde paidalandy.[5]
Demek 8-ǧasyrdyŋ ainalasynda qazırgı Özbekstan, Türkımenstan jerındegı otyryqşy qalaly aimaqtardaǧy iran tıdester bır tūtas bolmaǧandyqtan arab şapqynşylyǧyna önımdı türde qarsy tūra almady. Al dalalyq imperiia köktürıkter ol kezde(679-731) qaita küşeiıp türıkqaǧanatyn qalpyna keltırgendei bolǧanymen syrtqy jauy Tan imperiiasymen soǧysty, jäne dalalyq taipalardy bırıktıru üşın küresumen boldy.
Tan imperiiasy eramyzdyŋ 656- jyly batys türık qaǧanatyn joidyda Orta Aziianyŋ aumaqty jerın öz baqylauyna aldy.
Türgeş qaǧany Sūlug 699- jyly qaǧan bolyp, Tan qorǧauşysy Börı Şadty quyp jıberdı. Ol (Sūlüg) özı manhei dınıne senetın edı. (6). 703 jyly Suiabty basyp alyp, Chachtan Tūrfan men Beşbaliqqa deiıngı aumaqta öz bilıgın ornatty. 706 jyly onyŋ ornyna ūly Saqal otyrdy. 720 jyly Kül-chor basqarǧan türgeş jasaqtary Samarqand maŋynda Said ibn Abdul-Aziz bastaǧan Omeiad äskerlerın talqandady.[7]. Demek būl Orta Aziiaǧa şapqynşylyq jasaǧan arabtardyŋ türkı köşpendılerınen körgen tūŋǧyş jeŋılısı sanalady. Türgeş batys türık qaǧanatynyŋ on oq taipasynyŋ bırı edı, teritoriiasyda Ile, Jetısu, Qyrǧyzstan bolyp batys türık qaǧanatynyŋ bır pūşpaǧyn ǧana ielegen şaǧyn köşpendıler memleketı bolǧanyna qaramastan öz täuelsızdıgın qorǧaumen qatar tan, tibet, arab syndy üş imperiiamen soǧysyp öttı.
Transoksiananyŋ (Mäuerannahr) ülken bölıgın äl-Uälid I tūsynda (705–715 jj.) Omeiad kösemı Kutaiba ibn Muslim jaulap aldy.[8][9][10] Mäuerannahr jergılıktı irandyq jäne türkı halyqtarynyŋ jäne olardyŋ avtonomiialyq jergılıktı bilıkterınıŋ arabtarǧa adaldyǧy kümändı bolyp qala berdı, būl 719 jyly Mäuerannahr bileuşılerınıŋ qytailarǧa jäne olardyŋ odaqtasy türgeş qojaiyndaryna halifat äkımderıne qarsy äskeri kömek körsetu turaly ötınış etıp hat jıberuınen aiqyn bılındı[11]
Qūtaibanyŋ joryqtary diplomatiialyq mınletterı men aralasyp kettı. Ol turaly arabtar jazǧan jylnamalarda Qytaiǧa elşı jıbergenı aitylǧan. Qytai tılındegı qūjattardada arab diplomatiialyq delegasiiasynyŋ 713 jyly qytaiǧa barǧany körsetılgen. Qytaidan Qūtaibaǧa qarsy Şaş(Taşkent) hanzadasy kömek sūrady.[12]
Türgeşter 720 jyldan bastap Mäuerannahrdaǧy mūsylmandarǧa qarsy bırqatar şabuyldar jasap, arabtarǧa zıldı soqqy berdı. Būl şabuyldar jergılıktı soǧdylardyŋ halifatqa qarsy köterılısterımen qatar jürdı. Omeiadtardyŋ Horasan ämırşısı Said ibn Amr äl-Haraşi jerlık halyqtardyŋ tolqularyn qataŋ türde basyp, mūsylmandardyŋ qolynan şyǧyp ketken Ferǧana alqabyn qospaǧanda, Orta Aziiadaǧy bilıgın Qūtaibanyŋ kezındegıdei tolyq qalpyna keltırdı.[13] [14]
720-jyly Samarqand, Būhara jäne Paikenttı Qūtaiba ibn Muslim äskerı basyp aldy[15] Jauap retınde arabtardy soǧdylarmen serıktes bolǧan türgeşter auyr soqqylarmen äskeri şyǧyndarǧa ūşyratyp otyrdy.[16]
721 jyly Kül Chor bastaǧan türgeş jasaqtary Samarqand maŋynda Said ibn Abdul-Aziz basqarǧan halifat äskerın talqandady. Saidtyŋ mūragerı äl-Haraşi Hodjenttegı türıkter men soǧdy bosqyndaryn qyryp, türgeşterge qarai bosqyndar aǧynyn tudyrdy.
Türgeşter Kültegın basqarǧan şyǧys türık äskerın jeŋgennen kezde Samarqandy Qūtaiba basyp aldy. Qapaǧan qaǧan arabtarǧa qarsy kömek körsetuge keldı, onyŋ vassaly Taşkent patşasymen Samarhan hanzadasy Gurıkten arab äskerınen qorǧanu üşın sūraǧan ötınış hatyn tapsyryp alady .[17]
Türık qaǧanaty men türgeş arasyda tatu bolmady, sol oraidy paidalanǧan arabtar Samarhandy basyp aldy.
Soǧdylar, Samarqandyqtar men Horezmdıkter Qūtaiba ibn Muslimge qarsy qiian-keskı ūrys jürıp jatqanda, Qūtaibanyŋ mūsylmandary auyr qyrǧynǧa ūşyrasada, bırneşe Ferǧana qalalarynyŋ bırıkken qosynyn jeŋıp şyqty. Būl aldaǧy uaqytta Būharany jaulap alu üşın tiımdı şart-jaǧydai jasady.[18]
Gurak tūsynda Soǧdylar, Samarqandyqtar Qūtaibanyŋ arab-horazmiialyq jäne būharalyq bırıkken küşterıne berıluge mäjbür boldy. Qūtaibanyŋ būiryǧymen pūttardy joiu jäne meşıt saluǧa 30 000 qūl jūmysqa şegıldı jäne 2 200 000 dirham jūmsaldy.[19]
722 jyly Samarqand qalasyn jaulap alǧan arabtar. Devastich saraiy (706-722 j.j.), Penjikent qabyrǧa suretı.
Devaştich köterılısı aimaqty arabtar jaulap alǧannan keiın sezılgen islamǧa qarsy köŋıl-küidıŋ ülgısı boldy.[20]
Mūǧ tauynan tabylǧan arab ämırınıŋ Devaştichke jazǧan haty
734 jyly Abbasidterdıŋ alǧaşqy ızbasary äl-Haris ibn Suraij Omeiiad bilıgıne qarsy köterılıs jasap, Balh pen Marvty basyp alyp, üş jyldan keiın Türgeşterge şabuylǧa ötıp, jeŋılıske ūşyrady. 737 jyly qysta Sūlüg özınıŋ odaqtastary äl-Haris, Gurak (türkı-soǧdy kösemı) jäne Usruşana, Taşkent jäne Huttal jıgıtterımen bırge soŋǧy şabuylǧa şyqty. Ol Djuzjanǧa kırdı, bıraq Haristan şaiqasynda Omeiiad gubernatory Asadtan jeŋıldı. Kelesı jyly Qytaidyŋ qoldauymen Sūlügtı öz generaly öltırdı. Sodan 739 jyly generaldyŋ özın qytailar öltırıp, Qytai tan äskerı Mäuerannahrge kırdı. Soǧdylardyŋ mädenietı men mūrasynyŋ köp bölıgı arabtarmen bolǧan soǧys saldarynan joiyldy.[21]
724- jyly halifa Hişam Horasanǧa jaŋa ämırşı Muslim ibn Saidty «türıkterdı» bırjola talqandau turaly būiryqpen jıberdı, bıraq «şöldeu künı» dep atalatyn künı Sulukpen betpe-bet kelıp, mūsylmandar auyr jeŋılıske ūşyrady. Türgeşterdıŋ erkın joryq jasauymen mūsylmandardyŋ az ǧana adamy Samarqanǧa jetedı.( Asimov, M. S. (1998), Ortalyq Aziia örkenietterınıŋ tarihy, t. IV: Jetıstık jasy: AD 750 XV ǧasyrdyŋ aiaǧyna deiın Bırınşı bölım: Tarihi, äleumettık jäne ekonomikalyq jaǧdai, IýNESKO baspasy) 727 jyly Türgeşter men Tibet imperiiasy Siusige (Kucha) şabuyl jasady.(22].
731 jyly türgeşter araptarmen Defil şaiqasynda jeŋılıske ūşyrap, orasan zor şyǧynǧa ūşyrady.(23). Būl soǧysta türgeş äskerı az, al arabtar köp bolǧan, türgeşterden 10000 nan asa al arabtardan 30000 dai adam qaza tapqan. Osy soǧystan keiın arab şapqynşylarynyŋ şyǧyny auyr bolǧandyqtan on jyldan asa uaqyt jaŋa şabuylǧa şyǧa almady.
737 jyldyŋ qysynda Suluk özınıŋ odaqtastary äl-Harispen bırge Gurak (soǧdy kösemı) jäne Usruşana, Taşkent jäne Huttal jıgıtterı Omeiiadtarǧa şabuyl jasady. Ol Djuzjanǧa kırdı, bıraq Haristan şaiqasynda Omeiiad gubernatory Asadtan jeŋıldı.(24)
750- jyldary Tan nyŋ Orta Aziiadaǧy generaly Gau Şiianfan arab äskerımen tatulyqty saqtamai olar ielep tūrǧan jerdegı qalalarǧa şabuyl jasap qyrǧyn jasady, dünie-mülıkın tonady. Qyrǧynnan aman qalǧan arab äskerı abbasitterden kömek sūrady. Būl jerde aita keterlıgı: meilı tan qytai bolsyn älde arab abbasitter bolsyn Orta Aziia halyqtary üşın olar şapqynşy, otarlauşy sanalady. Batys türık qaǧanaty joiylǧan soŋ Orta Aziiada küştı tūtas memleket bolmai türgeş qaǧanaty men qarlyq qaǧanaty siiaqty şaǧyn älsız memleketter ekı imperiiamen soǧysuǧa qauqarsyz edı. Al tannyŋ Orta Aziiadaǧy äskerınıŋ 2/3 bölıgı qarlyqtarmen ferǧana parsylarynan qūralǧan edı.
750- jyly abbasitter bilıkke keldıde Orta Aziiaǧa nazaryn būrdy. Osy jyly Būqara qalasynda arabtarǧa qarsy köterılıs bastaldy, «Būqara tarihy» ynda aityluynşa Äbu-müsılim Ziad-ibn-sälihty janyştauǧa 10000 äskermen jıbergen. Onyŋ äskerı Būqaralyqtarmen 37 kün boiy soǧysty. Arab äskerı köterılıstı basqan soŋ qalaǧa ört qoidy, üş kün boiy qala örtendı. (25)
744- jyly ūiǧyr qaǧanatynan jeŋılgen qarlyqtar türgeş qaǧanatynyŋ jerıne kelıp Jetısudy ieledı, türgeşter Türkıstanmen Syr boiyna qarai yǧysty.
744-jyly ūiǧyrqaǧanaty qūrylyp türık qaǧanaty joiyldy. Ūiǧyrlar öz odaqtastary basymyldardy Joŋǧariiaǧa yǧystyrumen tynbai, taǧybır odaqtasy qarlyqtardy Jetısuǧa qudy, qarlyqtar Jetısuda türgeşterdı jeŋıp Qarlyq memleketın qūrdy. Osy kezde tibet imperiiasy küşeiıp Qaşqariiany jaulap aldy. Orta Aziianyŋ Mäuerannahr bölıgıne qytai tan, tibet, abbasd arab syndy üş imperiia köz tıktı.
Arab derekközderı Qūtaiba ibn Muslim Qaşqardy Qytaidan qysqa uaqytqa tartyp alyp, kelısımge kelgennen keiın şegındı[26], bıraq qazırgı tarihşylar būl mälımdemenı tolyǧymen joqqa şyǧarady[27][28][29].
715 jyly Arab Omeiiad halifaty Ferǧana alqabynyŋ patşasy İhşidtı taqtan taidyryp, taqqa jaŋa Alutar patşany otyrǧyzdy. Taqtan tüsırılgen patşa Kuchaǧa (Ansi protektoratynyŋ orny) qaşyp, Qytaidyŋ aralasuyn sūrady. Qytailar Ferǧanaǧa Chjan Siaosonnyŋ basşylyǧymen 10 myŋ äsker jıberdı. Ol Namanǧanda Alutar men arab basqynşylaryn talqandap, İhşidtı taǧyna qaita otyrǧyzdy.[30]
Türık ofiserlerı Samarqand patşasy Varhumanmen auditoriia kezınde. 648-651 jj., Afrasiiab suretterı, Samarqand.[31][32] Olar ūzyn örılgen örımderı arqyly tanylady.
Arabtardyŋ Ortalyq Aziiadaǧy soŋǧy ırı jeŋısı Talas şaiqasynda (751) boldy. Tibet imperiiasy qytailyq Tan äuletıne qarsy şaiqasta arabtarmen odaqtas boldy.[33][34]
Samarqand maŋyndaǧy Kafir-qala bekınısınıŋ küidırılgen aǧaş qaqpasy, b.z. Onda Nana qūdaiynyŋ tabynuşylyq körınısterı bar.[35][36]
İslam Abbasidter bilıgıne deiın keŋ taraǧan joq.[37]
Atlah şaiqasyna qatysqan odaqtastar
Tan imperiiasy jaǧynda alǧaşynda qarlyqtar boldy, bıraq soŋynda olar taŋdyqtardan bet būryp qarsy jaqqa ötıp kettı, būl tannyŋ jeŋıluınıŋ ülken bır sebebı. Al arabtar jaǧynda tibettıkter tūryp tibettıktermen tan imperiiasy şegarasy şūǧyl küige ötıp tannyŋ batysqa köptep äsker jıberuıne kedergılık jasady.
Atlah şaiqasyna qatysqan äskerler sany
Soǧysqa qatysqan äskerlersany turaly arab jäne qytai derekterı är türlı sandardy keltıredı. Halyqarada Tan äskerı 10000, al arab äskerı 30000 myŋ, ekı aradaǧy soǧysqa qatysqan qarlyq äskerı 20000 dep körsetıledı.Talastaǧy şaiqasqa qatysqan jauyngerlerdıŋ sany naqty belgısız. Abbasid äskerı qytailyq esep boiynşa 200 000 sarbazdan tūrdy, olardyŋ qūramyna tibettık odaqtastarynyŋ äskerlerı kırdı. Qarama-qarsy jaǧynda arab jazbalary bırıktırılgen qytai äskerın 100 000 dep körsetedı. Bıraq qytai derekterınde 10 000 Tan jäne 20 000 qarlūq jaldamaly äskerlerınıŋ bırıkkendıgı jazylǧan.[38]
Şaiqas barysy
751 jyly şıldede Talas özenınıŋ jaǧasynda mūsylman äskerlerı, sonyŋ ışınde qarlūq jaldamalylary taŋ äskerlerıne qosyldy. Taŋ äskerı qarlūq jaldamaly äskerlerınıŋ qaşyp ketuı jäne bastapqyda qytailardy qoldaǧan ferǧanalyq odaqtastardyŋ şegınuı saldarynan joiqyn jeŋılıske ūşyrady. Qarlūq jaldamalylary, Tan äskerınıŋ üşten ekısı, şaiqasta Abbasidter jaǧyna öttı; Qarlūq äskerlerı Taŋ äskerıne jaqyn jerden şabuyldasa, Abbasidterdıŋ negızgı küşterı maidannan şabuyl jasady. Taŋ äskerlerı öz oryndaryn saqtai almady, al Tan äskerlerınıŋ qolbasşysy Gao Sianchji jeŋılıstıŋ jaqyn ekenın tüsınıp, Li Sienıŋ kömegımen özınıŋ keibır tan äskerımen bırge qaşyp qūtyldy. Şamamen 10 000 Taŋ äskerınıŋ 2 000-y ǧana Talastan Ortalyq Aziiadaǧy öz territoriiasyna orala aldy. Şaiqasta jeŋılgenıne qaramastan, Li Duan Siuşidıŋ sögısınen keiın quyp kele jatqan arab äskerıne ülken şyǧyn keltırdı.[39]
Şyǧyn
Halifa äl-Saffa 754 jyly qaitys boldy. Qytai derekterınde onyŋ mūragerı Abbasid halifa äl-Mansur Qytaiǧa diplomatiialyq delegasiialaryn ünemı jıberıp tūrǧany jazylǧan. Äl-Mansur delegasiialary Qytaida Haii Taşi (Qara kiım) degen atpen belgılı boldy.[40] Talastaǧy şaiqastan keiın köp ūzamai, ışkı An-Luşan köterılısı jäne odan keiıngı äskeri qolbasşylyq arabtarǧa Ortalyq Aziiaǧa odan ärı keŋeiu mümkındıgın berdı, öitkenı tibettıkter arabtar men Qytai arasyndaǧy aimaqty basyp aldy jäne aimaqtaǧy Tan yqpaly şegındı.[41]
Arabtar Şyŋjaŋǧa mülde attanbaǧandyqtan, būl şaiqas strategiialyq tūrǧydan maŋyzdy bolmady, al tannyŋ Qaşqariiadan aiyryluy An Luşan köterılısımen tıke bailanysty boldy. Būl oqiǧa Taŋdy Ortalyq Aziiadan äskerın şyǧaruǧa mäjbür ettı.[42][43] Talas şaiqasynan keiın qarlūq türıkterınıŋ bır bölıgı islam dının qabyldaǧanymen, qarlūqtardyŋ köpşılıgı 10 ǧasyrdyŋ ortasyna deiın, iaǧni Qarahanid handyǧyn qūrǧanǧa deiın islam dının qabyldaǧan joq.[44][45][46][47][48]
Än Luşan Dürbeleŋı
Än Luşan dürbeleŋın beinelegen karta, kartada Gau Şiianjy bastaǧan Orta aziiamen Qaşqariiadaǧy äskerlerdıŋ qaityp kelıp bülıktı basuǧa qatystyrylǧany körsetılgen.
Desede tan imperiiasynyŋ endı qaita Orta Aziiamen Qaşqariiaǧa bettemeuıne yqpal etken oqiǧa ol Än-ruhşanmen Aşina süigınnıŋ tan imperiiasyna qarsy köretılısı bolyp sanalady.742-Jyly ūiǧyrdan jeŋılgen türıkter Soltüstık qytai jerıne kırıp olarlyŋ şegaralyq äskeri küşıne ainaldy. Olardyŋ ışınde äigılı general An Luşan(än-ruhşan) bolatyn.
An Luşan tegı belgısız general bolǧan, bıraq aşina taipasynyŋ soǧdylyq äkesı men köktürık anasy asyrap alǧan dep eseptegen.[49] Uaqyt öte kele ol Qytaidyŋ imperatorynyŋ süiıktısıne ainaldy. Onyŋ būl saladaǧy jetıstıgı, mysaly, imperator Siuanszun 751 jyly el astanasy Chananda soǧylǧan sändı üiınen körınedı. Üi altyn men kümısten jasalǧan būiymdarmen jäne sirek jäne qymbat sandal aǧaşymen bezendırılgen ūzyndyǧy on fut jäne enı alty fut divandar siiaqty sändı zattarmen jabdyqtalǧan.[50]
An Luşannyŋ äskerı 164000 bolyp ataǧy jer jardy.755 jyldyŋ aiaǧynda An Luşan köterılıs jasady.[51] 16 jeltoqsanda onyŋ äskerı Faniandan (qazırgı Pekinge jaqyn) köterıldı. Jol boiynda An Luşan baǧynǧan jergılıktı Tan şeneunıkterıne qūrmetpen qarady. Sonyŋ nätijesınde onyŋ qataryn tolyqtyrǧandar köbeidı. Ol Ülken Kanal boiymen jyldam qozǧalyp, 756 jyly 18 qaŋtarda [52][53] naşar qamtamasyz etılgen general Fen Chansindı jeŋıp, «Şyǧys astanasy» Luoian qalasyn basyp aldy. Onda, 5 aqpanda An Luşan özın ūly Ūly Iаn äuletınıŋ (大燕皇帝) imperatory dep jariialady. Onyŋ kelesı qadamdary Tannyŋ batys astanasy Chan'andy basyp alu, sodan keiın onyŋ jaulap aluyn aiaqtau üşın oŋtüstık Qytaiǧa ötuge tyrysu bolady.756 jyldyŋ şıldesınde An Luşan jäne onyŋ köterılısşılerı Chanandy basyp aldy, būl güldengen megapoliske joiqyn äser etken oqiǧa. Köterılıske deiın qala qabyrǧalaryndaǧy halyq sany 800 000-nan 1 000 000-ǧa deiın bolǧan. Metropolitendı qūraityn jaqyn maŋdaǧy şaǧyn qalalardy qosa alǧanda, 742 sanaqta 1 960 188 adamy bar 362 921 otbasy tırkeldı. Köterılısşıler jaqyndaǧan kezde halyqtyŋ köp bölıgı qaşyp kettı. Sodan keiın köterılısşıler qalany basyp alyp, tonap, qalǧan halyqqa qauıp töndı.Siuanszunnyŋ üşınşı ūly Li Hen Linchjouda (qazırgı Linvu) imperator Suzong bolyp jariialandy, degenmen jergılıktı şeneunıkter men konfusiilık ädebietşılerdıŋ basqa toby Szinlingte Iýn hanzadasy Li Lindı basqa kniazdı köteruge tyrysty. . Suzongtyŋ imperator retındegı alǧaşqy äreketterınıŋ bırı general Guo Szyi men Li Guanbidı köterılıspen küresuge taǧaiyndau boldy. Generaldar köp talqylaudan keiın 759 jyldyŋ jazynda qaitys bolǧanǧa deiın Baianchur hannyŋ basqarǧan türık tujue taipasynyŋ bır tarmaǧy Hueihe nemese Huige dep atalatyn Ūiǧyr qaǧanatynan kömekke äsker aludy ūiǧardy. Arab jaldamaly äskerlerın Abbasid halifa äl-Mansur 756 jyly An Luşanǧa qarsy Taŋǧa qosyluǧa jıberdı.[54] Ūiǧyrlardyŋ kömegımen Tan imperatorlyq küşterı 757 jyldyŋ aiaǧynda Chanan men Loiandy qaitaryp aldy.[55]
Ūiǧyr qaǧanatynyŋ diplomattary 758 jyly Chanandaǧy diplomatiialyq zalǧa kım bırınşı kıretını turaly arab Abbasid diplomattaryna qarsy qaqtyǧysty.[56][57]
759 jyly 10 säuırde An Sinsudy Iаn imperatory Chjauu retınde taqqa otyrǧan Şi Simin (asena süigın, türık) öltırdı. Şi Simin köp ūzamai imperatrisa Sindıŋ ūly Şi Chaokindı (史朝清) Fanianǧa jauapty etıp qaldyryp, oŋtüstıkke qarai bet aldy. Ol tez arada Bian prefekturasyn (汴州, şamamen qazırgı Kaifen, Henan) jäne Luoiandy basyp aldy, bıraq onyŋ ärı qarai alǧa ūmtylu äreketterıne Heiandaǧy (河陽, qazırgı Sziaozuo, Henan) jäne Şan prefekturasynda (陝州, şamamen qazırgı Sanmensia) Tan äskerlerı toitarys berdı. Henan provinsiiasynda tyǧyryqqa tıreldı.
Būl kezde Şi öz äskerın qorqytatyn qatygez jäne öltıruge beiım dep sipattaldy. Ol Şi Chaoiiden görı Şi Chaokinge artyqşylyq berdı jäne Şi Chaokinnıŋ mūrager hanzadasyn qūrtudy jäne Şi Chaoiidı öltırudı qarastyrdy.[58]
762 jylǧa qarai imperator Suzong qatty auyryp qaldy; al Tang pen olardyŋ odaqtastarynyŋ guige bırıkken küşterın onyŋ ülken ūly basqardy. Alǧaş Li Chu dep atalǧan būl ūly 758 jyly taq mūragerı atanǧannan keiın Li Iý dep özgertıldı. 762 jyly 18 mamyrda äkesı qaitys bolǧannan keiın ol Tan imperatory Daizun boldy.
Būl kezde jaŋa Iаn äuletı ūzaqqa sozylmaityny belgılı boldy jäne Iаn ofiserlerı men sarbazdary Tan jaǧyna yǧysa bastady. Sodan keiın 762 jyldyŋ qysynda şyǧys astanasy Loiandy Tan äskerlerı ekınşı ret basyp aldy. Iаn imperatory Şi Chaoii qaşuǧa ärekettendı, bıraq 763 jyldyŋ basynda ūstaldy. Şi Chaoii tūtqynǧa aludyŋ ornyna özın-özı öltırudı taŋdady, 763 jyly 17 aqpanda ölıp, segız jylǧa sozylǧan köterılıstı aiaqtady.
Köterılıs ortaǧasyrlyq Qytai tarihyndaǧy maŋyzdy betbūrys boldy, öitkenı äskeri ıs-äreketter men soǧan bailanysty jauyngerlık ölım-jıtım halyqty aştyqtan, halyqtyŋ qonys audaruynan jäne keŋ auqymdy infraqūrylymnyŋ joiyluynan aitarlyqtai şyǧynǧa ūşyratty, Tan äuletınıŋ aitarlyqtai älsıreuıne äkeldı, Tan äuletınıŋ bedelın tüsırdı. imperatorlar Aspannyŋ hany retınde jäne Batys aimaqtardyŋ bırjola joǧaluyna äkeldı.
Ekı jaqtan soǧysqa millionǧa juyq adam qatysty, soǧys segız jylǧa sozyldy. 20 millionǧa juyq halyq soǧys sebebınen(soǧys, aştyq, jūqpaly auru) qaza tapty.
Demek, Atlah şaiqasy emes qaita türık äskerlerınıŋ tan ǧa qarsy köterılısı men soǧysy tvndy älsıretıp qytaidyŋ 1912-jylǧa deiın batysqa ılgerıleuın toqtatqan oqiǧa sanalady.
Paidalanylǧan ädebietter:
1. Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. OCLC499987512
2. Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. OCLC499987512
3. Kennedy (2007), pp. 236–243
4. Kennedy (2007), pp. 243–254
5. Litvinsky, Jalilov & Kolesnikov 1996, pp. 456–457.
6. Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill
7. Yu. Zuev, "Early Türks: Essays on history and ideology", Almaty, Daik-Press, 2002, p. 207, 209, 239,
8. Blankinship 1994, pp. 19, 29–30.
9. Gibb 1923, pp. 29–58.
10. Stark 2018, pp. 367–400.
11. Blankinship 1994, 109–110 better.
12. H.A.Gibb (16 säuır 2013 j.). Arabtardyŋ Ortalyq Aziiadaǧy jaulap alulary. Read Books Limited. ISBN 978-1-4465-4563-8.
13. Blankinship 1994, 125–126 better.
14. Gibb 1923, pp. 61–65.
15. "Splendeurs des oasis dOuzbekistan 2022
16. Valerie Hansen (2015). The Silk Road: A New History. Oxford University Press. pp. 135–.
17. Christopher I. Beckwith (1993). The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese During the Early Middle Ages. Princeton University Press. pp. 77–
18. Reuel R. Hanks (2010). Global Security Watch—Central Asia. ABC-CLIO. pp. 3–. ISBN 978-0-313-35422-9.
19. ^ Svat Soucek (17 February 2000). A History of Inner Asia. Cambridge University Press. pp.
20. Mehrdad Kia (27 June 2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. pp. 100–.
21. Peter Roudik (2007). The History of the Central Asian Republics. Greenwood Publishing Group. pp. 48–.
22. Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill). 728 jyly Suluk soǧdylyqtarǧa köterılıske kömektesu kezınde Omeiiad äskerlerın talqandap, Būharany basyp aldy.[ Asimov, M. S. (1998), History of civilizations of Central Asia, vol. IV: The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One: The historical, social and economic setting, UNESCO Publishing
23. Shaban, M. A. (1979), The ʿAbbāsid Revolution, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-29534-5
24. Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill
25. Narshakhi, Translated by Frye, Richard N. (2007), pp.83-6. The History of Bukhara. Markus Wiener Publication. ISBN 978-1558764194.
26. Muhamad S. Olimat (27 August 2015). China and Central Asia in the Post-Soviet Era: A Bilateral Approach. Lexington Books. pp. 10–.
27. Litvinskii, Jalilov jäne Kolesnikov 1996 j.
28. Bosworth, C. E. (1986). «Hutaiba b. Muslim». Bosvortta, C. E.; Van Donzel, E.; Liuis, B. jäne Pellat, Ch. (red.). İslam ensiklopediiasy. V tom: Khe – Mahi (2-şı basylym). Leiden: E. J. Brill. 541–542 better. ISBN 978-90-04-07819-2.
29. Gibb 1923, 48-51 better.
30. Bai, Shouyi et al. (2003). A History of Chinese Muslim (Vol.2). Beijing: Zhonghua Book Company. ISBN 7-101-02890-X., pp. 235–236
31. Baumer, Kristof (18 säuır 2018 j.). Ortalyq Aziia tarihy, 4 tomdyq jinaq. Bloomsbury Publishing. b. 243. ISBN 978-1-83860-868-2.
32. Grenet, Frans (2004). «Marakanda/Samarkand, une métropole pré-mongole». Annales. Tarih, äleumettık ǧylymdar. 5/6: B suretı.
33. Bulliet, Richard; Krossli, Pamela; Hedrik, Daniel; Hirş, Stiven; Djonson, Laiman (2010).
34. Vink, Andre (1997). Al-Hind, ündı-islam älemınıŋ qūryluy. II tom: Qūl patşalar jäne islamdyq jaulap alu, 11–13 ǧasyrlar. Leiden, Niu-Iork
35. Frans, Grenet (2022). Splendeurs des des Oasis d'Ouzbékistan. Parij: Luvr basylymdary. 149–153 better. ISBN 978-8412527858.
36. «Splendeurs des oasis dOuzbekistan 2022» (PDF).
37. Frans, Grenet (2022). Splendeurs des des Oasis d'Ouzbékistan. Parij: Luvr basylymdary. 149–153 better.
38. Bai, Shouyi (2003), 中囯回回民族史 (A History of Chinese Muslims), vol. 2, Beijing: Zhonghua Book Company, pp. 224–226
39. Bai, Shouyi (2003), 中囯回回民族史 (A History of Chinese Muslims), vol. 2, Beijing: Zhonghua Book Company, pp. 226–228
40. Visvizi, Anna; Litra, Miltiadis D.; Älhäläbi, Vadi; Chjan, Si (2019). Jaŋa Jıbek joly Arab tübegı arqyly ötedı: jahandyq biznes pen innovasiiany meŋgeru. Emerald Group Publishing. b. 19.
41. Liuis, Mark Edvard (2009). Qytaidyŋ kosmopolittık imperiiasy: Tan äuletı. Garvard universitetınıŋ baspasözı. b. 158.
42. Wink 1997, b. 68.
43. red. Starr 2004, b. 39.
44. Wink 1997, b. 68.
45. Lapidus, İra M. (29 qazan 2012 j.). «HIH ǧasyrdaǧy islam qoǧamdary: jahandyq tarih». Cambridge University Press – Google Books arqyly.
46. Esposito, John L. (11 säuır 1999 j.). «İslamnyŋ Oksford tarihy». Oksford; Niu-Iork: Oksford universitetınıŋ baspasy - İnternet mūraǧaty arqyly.
47. Alǧar, Aila Esen (1 qaŋtar 1992 j.). Derviş lojasy: Osmanly Türkiiadaǧy säulet, öner jäne sopylyq. Kaliforniia universitetınıŋ baspasözı. ISBN 9780520070608 – Google Books arqyly.
48. Souchek, Branko; Soucek, Svat (17 aqpan 2000 j.). Işkı Aziia tarihy. Kembridj universitetınıŋ baspasözı.
49. Bekvit, 145, 19 eskertu
50. Şefer 1985, b. 137.
51. Bekvit, 145
52. Dju-neng Iаo, Robert baron Des Rotur (1962). Ngan Lu-channyŋ tarihy. b. xxi.
53. Perri, L.Smit, 41 jasta
54. Nidhem, Djozef; Ho, Pin-Iý; Lu, Gvei-Djen; Sivin, Natan (1980). Qytaidaǧy ǧylym jäne örkeniet: 5-tom, Himiia jäne himiialyq tehnologiia, 4-bölım, spagirikalyq aşu jäne önertabys: apparat,
55. Bekvit, 146
56. Van, Lei (2016). Arab älemındegı Qytaidyŋ alǧaşqy saiahat rekordy: İslamnyŋ altyn ǧasyryndaǧy kommersiialyq jäne diplomatiialyq kommunikasiialar (PDF). Qirat №7 {2016 j. jeltoqsan – 2017 j. qaŋtar). Korol Feisal zertteu jäne islamdyq zertteuler ortalyǧy. b. 42.
57. Van, Chjenpin (2005). Ölmeitın araldardyŋ elşılerı: Han-Tan kezeŋındegı Qytai-Japoniia qarym-qatynastary (surettelgen red.). Gavaii universitetınıŋ baspasözı. b. 133.
58. Derekközder Şi Chaokin şyn mänınde taq mūragerı bolǧan-bolmaǧany turaly bır-bırımen qaişy keledı. «Taŋnyŋ eskı kıtabynda» jäne «Taŋnyŋ jaŋa kıtabyndaǧy» onyŋ ömırbaiandary onyŋ būl turaly ǧana qarastyryp jatqanyn körsettı, bıraq Tan äuletınıŋ tarihşysy Pin Chjimei (平致美) jazǧan Anşi köterılısı turaly jazylǧan Simen Sziluan endı saqtalmaidy, bıraq jiı basqalar keltırgen, «Mūraǧattalǧan köşırme». Tüpnūsqadan 2014 jyldyŋ 4 aqpanynda mūraǧattalǧan. Tekserıldı 3 mamyr 2008. An did created that Shi Chaoqing crown prince. Tangtyŋ eskı kıtabyn salystyryŋyz, tom. 200, 1 bölım jäne Tangtyŋ jaŋa kıtaby, tom. 225, 1-bölım 2008-05-28 Wayback maşinasynda mūraǧattalǧan, Bo Iаng basylymymen bırge Szichji Tunszian, tom. 53 [761], Djimen Djiluanǧa sılteme jasaldy
Erzat Kärıbai
