Atlah shaıqasy tegi kóshpendiler bolǵanymen qytaılyq úlgige kóshken tan ımperııasymen abbasıtter halıfaty arasyndaǵy bir maıdan sháıqas, bul soǵysta eki jaqtan tek arab, qytaı áskeri ǵana qatysqan joq, Orta azııanyń jerlik ıran tildes halyqtarymen túrik tildi taıpalaryda qatysty. Basa aıta keterligi bul sháıqastan soń tan ımperııasynyń Orta Azııaǵa qaıta betteı almaýynyń sebebi tek osy soǵystaǵy sátsizdik qana emes 755-763 jyldary tan ımperııasynyń negizgi shegaralyq áskeri bolǵan túrik áskerleriniń dúrbeleńi áser etti. Kórshiles uıǵyr qaǵanaty men tıbet ımperııasynyńda osy tarıhı oqıǵaǵa qatysy bar. Qazirgi tańdaǵy jurt pikiri boıynsha osy soǵysta arabtar Orta Azııany qutqardy, sonan soń tutas Orta Azııa ıslamǵa kire saldy degen syńar jaqtyly teris aqparattar qalyptasqan. Osy máseleler tóńireginde tarıhı derekter negizinde taldaý jasaǵandy jón kórdik.
Soǵystyń tarıhı artqy kórnisi
Zııad qaıtys bolǵannan keıin onyń saıasatyn Horasannyń ákimi bolyp taǵaıyndalǵan jáne 673 jyldyń kúzinde Mervkee kelgen uly Ýbaıd Alla jalǵastyrdy. Kelesi kóktemde Ýbaıd Allah Oksýdan (Amýr darııa) ótip, sol kezdegi Buhara knıazdigine basyp kirdi. Buharany sábı ulynyń orynyna bılik ustaǵan Hatýn («hanym» degendi bildiretin túrki ataǵy) degen atpen belgili ana-hansha basqaratyn edi. Arabtar alǵashqy jetistikke Baıkand qalasynyń mańynda qol jetkizip, Buharanyń ózine qaraı bet aldy. Jergilikti tarıhı derekterde arabtardyń Buharany qorshap alǵany, jerlik bıleýshilerdiń túrkilerdi kómekke shaqyrǵany týraly jazylǵan, biraq bul arab derekterinde joq, tek arabtardyń buharlyqtardy baǵyndyryp úlken jeńiske jetkeni týraly aıtylady. Sol kezdegi ádettegideı is-áreketten keıin Ýbaıd Alla óziniń jeke kúzetshisi retinde 2000 tutqyndy, qaladaǵy barlyq «sheber sadaqshylardy» jınady. Buharanyń taǵdyry túsiniksiz qaldy, biraq Gıbbtiń aıtýynsha, bul kelisim onyń arab bıliginiń qandaı da bir túrin moıyndap, vassal memleketke aınalǵanyn kórsetedi.[1]
Ýbaıd Allanyń jetistigin onyń izbasarlary Aslam ıbn Zýra men Abd ar-Rahman ıbn Zııad Oksý(Amýr) arqyly jazǵy joryqtardy bastaǵan joq. 676 jyly Saıd ıbn Osmannyń ýaqytsha ákimdigi kezinde ǵana arabtar Soǵdyǵa úlken joryq jasady. Ál-Baladhýrı men Narshahıdiń aıtýynsha, Saıd Kısh, Nasaf, Buhara jáne túrik qalalarynan turatyn jergilikti koalıııany talqandap, hatýndy Buharanyń halıfatqa baǵynyshtylyǵyn qaıta moıyndaýǵa májbúrledi, sodan keıin Samarqandqa joryq jasady jáne ol qalany qorshaýǵa aldy. Sodan keıin ol 50 jas aqsúıekterdiń balalaryn kepilge aldy, olar keıinirek arab jerine aıdatyp Mádınada ólim jazasyna kesildi, al qaıtar jolynda Oksýda Tırmızdi tutqynǵa alyp, Hýttal knıazynyń tapsyrylýyn aldy.[2]
Oksýs(Amýr darııa) arqyly jasalǵan alǵashqy arab shabýyldary Shash pen Horazmǵa deıin sozyldy jáne Ekinshi Fıtna kezinde (683–692) Horasanda bastalǵan taıpaaralyq soǵys sebebinen úzildi. Keıingi ákimder, ásirese Saıd ıbn Osman jáne ál-Mýhallab ıbn Ábı Sýfra ózenniń arǵy jaǵyndaǵy aýmaqty jaýlap alýǵa áreket jasady, biraq olar sátsizdikke ushyrady.[3] Óz kezeginde jergilikti knıazder arabtardyń baqtalastyǵyn paıdalanýǵa tyrysty jáne 689 jyly Tırmız bekinisin óz ıeligi úshin basyp alǵan arab dininen bezgen Musa ıbn Abdallah ıbn Hazımniń kómegimen arabtardy arabtar arqyly óz ıelikterinen qýyp jiberdi. [4] Soǵan qaramastan, Máýerannahrdyń jerlik bıleýshileri ózderiniń arazdyqtarynyń kesirinen qyrqysy jáne arabtardyń jaýlap alýyna qarsy birige almady, bul oraıdy 705 jyldan keıin Kýtaıba utymdy túrde paıdalandy.[5]
Demek 8-ǵasyrdyń aınalasynda qazirgi Ózbekstan, Túrkimenstan jerindegi otyryqshy qalaly aımaqtardaǵy ıran tidester bir tutas bolmaǵandyqtan arab shapqynshylyǵyna ónimdi túrde qarsy tura almady. Al dalalyq ımperııa kóktúrikter ol kezde(679-731) qaıta kúsheıip túrikqaǵanatyn qalpyna keltirgendeı bolǵanymen syrtqy jaýy Tan ımperııasymen soǵysty, jáne dalalyq taıpalardy biriktirý úshin kúresýmen boldy.
Tan ımperııasy eramyzdyń 656- jyly batys túrik qaǵanatyn joıdyda Orta Azııanyń aýmaqty jerin óz baqylaýyna aldy.
Túrgesh qaǵany Sulýg 699- jyly qaǵan bolyp, Tan qorǵaýshysy Bóri Shadty qýyp jiberdi. Ol (Sulúg) ózi manheı dinine senetin edi. (6). 703 jyly Sýıabty basyp alyp, Chachtan Turfan men Beshbalıqqa deıingi aýmaqta óz bıligin ornatty. 706 jyly onyń ornyna uly Saqal otyrdy. 720 jyly Kúl-chor basqarǵan túrgesh jasaqtary Samarqand mańynda Saıd ıbn Abdýl-Azız bastaǵan Omeıad áskerlerin talqandady.[7]. Demek bul Orta Azııaǵa shapqynshylyq jasaǵan arabtardyń túrki kóshpendilerinen kórgen tuńǵysh jeńilisi sanalady. Túrgesh batys túrik qaǵanatynyń on oq taıpasynyń biri edi, terıtorııasyda Ile, Jetisý, Qyrǵyzstan bolyp batys túrik qaǵanatynyń bir pushpaǵyn ǵana ıelegen shaǵyn kóshpendiler memleketi bolǵanyna qaramastan óz táýelsizdigin qorǵaýmen qatar tan, tıbet, arab syndy úsh ımperııamen soǵysyp ótti.
Transoksıananyń (Máýerannahr) úlken bóligin ál-Ýálıd I tusynda (705–715 jj.) Omeıad kósemi Kýtaıba ıbn Mýslım jaýlap aldy.[8][9][10] Máýerannahr jergilikti ırandyq jáne túrki halyqtarynyń jáne olardyń avtonomııalyq jergilikti bılikteriniń arabtarǵa adaldyǵy kúmándi bolyp qala berdi, bul 719 jyly Máýerannahr bıleýshileriniń qytaılarǵa jáne olardyń odaqtasy túrgesh qojaıyndaryna halıfat ákimderine qarsy áskerı kómek kórsetý týraly ótinish etip hat jiberýinen aıqyn bilindi[11]
Qutaıbanyń joryqtary dıplomatııalyq minletteri men aralasyp ketti. Ol týraly arabtar jazǵan jylnamalarda Qytaıǵa elshi jibergeni aıtylǵan. Qytaı tilindegi qujattardada arab dıplomatııalyq delegaııasynyń 713 jyly qytaıǵa barǵany kórsetilgen. Qytaıdan Qutaıbaǵa qarsy Shash(Tashkent) hanzadasy kómek surady.[12]
Túrgeshter 720 jyldan bastap Máýerannahrdaǵy musylmandarǵa qarsy birqatar shabýyldar jasap, arabtarǵa zildi soqqy berdi. Bul shabýyldar jergilikti soǵdylardyń halıfatqa qarsy kóterilisterimen qatar júrdi. Omeıadtardyń Horasan ámirshisi Saıd ıbn Amr ál-Harashı jerlik halyqtardyń tolqýlaryn qatań túrde basyp, musylmandardyń qolynan shyǵyp ketken Ferǵana alqabyn qospaǵanda, Orta Azııadaǵy bıligin Qutaıbanyń kezindegideı tolyq qalpyna keltirdi.[13] [14]
720-jyly Samarqand, Buhara jáne Paıkentti Qutaıba ıbn Mýslım áskeri basyp aldy[15] Jaýap retinde arabtardy soǵdylarmen seriktes bolǵan túrgeshter aýyr soqqylarmen áskerı shyǵyndarǵa ushyratyp otyrdy.[16]
721 jyly Kúl Chor bastaǵan túrgesh jasaqtary Samarqand mańynda Saıd ıbn Abdýl-Azız basqarǵan halıfat áskerin talqandady. Saıdtyń murageri ál-Harashı Hodjenttegi túrikter men soǵdy bosqyndaryn qyryp, túrgeshterge qaraı bosqyndar aǵynyn týdyrdy.
Túrgeshter Kúltegin basqarǵan shyǵys túrik áskerin jeńgennen kezde Samarqandy Qutaıba basyp aldy. Qapaǵan qaǵan arabtarǵa qarsy kómek kórsetýge keldi, onyń vassaly Tashkent patshasymen Samarhan hanzadasy Gýrikten arab áskerinen qorǵaný úshin suraǵan ótinish hatyn tapsyryp alady .[17]
Túrik qaǵanaty men túrgesh arasyda tatý bolmady, sol oraıdy paıdalanǵan arabtar Samarhandy basyp aldy.
Soǵdylar, Samarqandyqtar men Horezmdikter Qutaıba ıbn Mýslımge qarsy qııan-keski urys júrip jatqanda, Qutaıbanyń musylmandary aýyr qyrǵynǵa ushyrasada, birneshe Ferǵana qalalarynyń birikken qosynyn jeńip shyqty. Bul aldaǵy ýaqytta Buharany jaýlap alý úshin tıimdi shart-jaǵydaı jasady.[18]
Gýrak tusynda Soǵdylar, Samarqandyqtar Qutaıbanyń arab-horazmııalyq jáne buharalyq birikken kúshterine berilýge májbúr boldy. Qutaıbanyń buıryǵymen puttardy joıý jáne meshit salýǵa 30 000 qul jumysqa shegildi jáne 2 200 000 dırham jumsaldy.[19]
722 jyly Samarqand qalasyn jaýlap alǵan arabtar. Devastıch saraıy (706-722 j.j.), Penjıkent qabyrǵa sýreti.
Devashtıch kóterilisi aımaqty arabtar jaýlap alǵannan keıin sezilgen ıslamǵa qarsy kóńil-kúıdiń úlgisi boldy.[20]
Muǵ taýynan tabylǵan arab ámiriniń Devashtıchke jazǵan haty
734 jyly Abbasıdterdiń alǵashqy izbasary ál-Harıs ıbn Sýraıj Omeııad bıligine qarsy kóterilis jasap, Balh pen Marvty basyp alyp, úsh jyldan keıin Túrgeshterge shabýylǵa ótip, jeńiliske ushyrady. 737 jyly qysta Sulúg óziniń odaqtastary ál-Harıs, Gýrak (túrki-soǵdy kósemi) jáne Ýsrýshana, Tashkent jáne Hýttal jigitterimen birge sońǵy shabýylǵa shyqty. Ol Djýzjanǵa kirdi, biraq Harıstan shaıqasynda Omeııad gýbernatory Asadtan jeńildi. Kelesi jyly Qytaıdyń qoldaýymen Sulúgti óz generaly óltirdi. Sodan 739 jyly generaldyń ózin qytaılar óltirip, Qytaı tan áskeri Máýerannahrge kirdi. Soǵdylardyń mádenıeti men murasynyń kóp bóligi arabtarmen bolǵan soǵys saldarynan joıyldy.[21]
724- jyly halıfa Hısham Horasanǵa jańa ámirshi Mýslım ıbn Saıdty «túrikterdi» birjola talqandaý týraly buıryqpen jiberdi, biraq «shóldeý kúni» dep atalatyn kúni Sýlýkpen betpe-bet kelip, musylmandar aýyr jeńiliske ushyrady. Túrgeshterdiń erkin joryq jasaýymen musylmandardyń az ǵana adamy Samarqanǵa jetedi.( Asımov, M. S. (1998), Ortalyq Azııa órkenıetteriniń tarıhy, t. IV: Jetistik jasy: AD 750 XV ǵasyrdyń aıaǵyna deıin Birinshi bólim: Tarıhı, áleýmettik jáne ekonomıkalyq jaǵdaı, IýNESKO baspasy) 727 jyly Túrgeshter men Tıbet ımperııasy ıýıge (Kýcha) shabýyl jasady.(22].
731 jyly túrgeshter araptarmen Defıl shaıqasynda jeńiliske ushyrap, orasan zor shyǵynǵa ushyrady.(23). Bul soǵysta túrgesh áskeri az, al arabtar kóp bolǵan, túrgeshterden 10000 nan asa al arabtardan 30000 daı adam qaza tapqan. Osy soǵystan keıin arab shapqynshylarynyń shyǵyny aýyr bolǵandyqtan on jyldan asa ýaqyt jańa shabýylǵa shyǵa almady.
737 jyldyń qysynda Sýlýk óziniń odaqtastary ál-Harıspen birge Gýrak (soǵdy kósemi) jáne Ýsrýshana, Tashkent jáne Hýttal jigitteri Omeııadtarǵa shabýyl jasady. Ol Djýzjanǵa kirdi, biraq Harıstan shaıqasynda Omeııad gýbernatory Asadtan jeńildi.(24)
750- jyldary Tan nyń Orta Azııadaǵy generaly Gaý Shııanfan arab áskerimen tatýlyqty saqtamaı olar ıelep turǵan jerdegi qalalarǵa shabýyl jasap qyrǵyn jasady, dúnıe-múlikin tonady. Qyrǵynnan aman qalǵan arab áskeri abbasıtterden kómek surady. Bul jerde aıta keterligi: meıli tan qytaı bolsyn álde arab abbasıtter bolsyn Orta Azııa halyqtary úshin olar shapqynshy, otarlaýshy sanalady. Batys túrik qaǵanaty joıylǵan soń Orta Azııada kúshti tutas memleket bolmaı túrgesh qaǵanaty men qarlyq qaǵanaty sııaqty shaǵyn álsiz memleketter eki ımperııamen soǵysýǵa qaýqarsyz edi. Al tannyń Orta Azııadaǵy áskeriniń 2/3 bóligi qarlyqtarmen ferǵana parsylarynan quralǵan edi.
750- jyly abbasıtter bılikke keldide Orta Azııaǵa nazaryn burdy. Osy jyly Buqara qalasynda arabtarǵa qarsy kóterilis bastaldy, «Buqara tarıhy» ynda aıtylýynsha Ábý-músilım Zıad-ıbn-sálıhty janyshtaýǵa 10000 áskermen jibergen. Onyń áskeri Buqaralyqtarmen 37 kún boıy soǵysty. Arab áskeri kóterilisti basqan soń qalaǵa órt qoıdy, úsh kún boıy qala órtendi. (25)
744- jyly uıǵyr qaǵanatynan jeńilgen qarlyqtar túrgesh qaǵanatynyń jerine kelip Jetisýdy ıeledi, túrgeshter Túrkistanmen Syr boıyna qaraı yǵysty.
744-jyly uıǵyrqaǵanaty qurylyp túrik qaǵanaty joıyldy. Uıǵyrlar óz odaqtastary basymyldardy Jońǵarııaǵa yǵystyrýmen tynbaı, taǵybir odaqtasy qarlyqtardy Jetisýǵa qýdy, qarlyqtar Jetisýda túrgeshterdi jeńip Qarlyq memleketin qurdy. Osy kezde tıbet ımperııasy kúsheıip Qashqarııany jaýlap aldy. Orta Azııanyń Máýerannahr bóligine qytaı tan, tıbet, abbasd arab syndy úsh ımperııa kóz tikti.
Arab derekkózderi Qutaıba ıbn Mýslım Qashqardy Qytaıdan qysqa ýaqytqa tartyp alyp, kelisimge kelgennen keıin shegindi[26], biraq qazirgi tarıhshylar bul málimdemeni tolyǵymen joqqa shyǵarady[27][28][29].
715 jyly Arab Omeııad halıfaty Ferǵana alqabynyń patshasy Ihshıdti taqtan taıdyryp, taqqa jańa Alýtar patshany otyrǵyzdy. Taqtan túsirilgen patsha Kýchaǵa (Ansı protektoratynyń orny) qashyp, Qytaıdyń aralasýyn surady. Qytaılar Ferǵanaǵa Chjan Sıaosonnyń basshylyǵymen 10 myń ásker jiberdi. Ol Namanǵanda Alýtar men arab basqynshylaryn talqandap, Ihshıdti taǵyna qaıta otyrǵyzdy.[30]
Túrik ofıerleri Samarqand patshasy Varhýmanmen aýdıtorııa kezinde. 648-651 jj., Afrasııab sýretteri, Samarqand.[31][32] Olar uzyn órilgen órimderi arqyly tanylady.
Arabtardyń Ortalyq Azııadaǵy sońǵy iri jeńisi Talas shaıqasynda (751) boldy. Tıbet ımperııasy qytaılyq Tan áýletine qarsy shaıqasta arabtarmen odaqtas boldy.[33][34]
Samarqand mańyndaǵy Kafır-qala bekinisiniń kúıdirilgen aǵash qaqpasy, b.z. Onda Nana qudaıynyń tabynýshylyq kórinisteri bar.[35][36]
Islam Abbasıdter bıligine deıin keń taraǵan joq.[37]
Atlah shaıqasyna qatysqan odaqtastar
Tan ımperııasy jaǵynda alǵashynda qarlyqtar boldy, biraq sońynda olar tańdyqtardan bet buryp qarsy jaqqa ótip ketti, bul tannyń jeńilýiniń úlken bir sebebi. Al arabtar jaǵynda tıbettikter turyp tıbettiktermen tan ımperııasy shegarasy shuǵyl kúıge ótip tannyń batysqa kóptep ásker jiberýine kedergilik jasady.
Atlah shaıqasyna qatysqan áskerler sany
Soǵysqa qatysqan áskerlersany týraly arab jáne qytaı derekteri ár túrli sandardy keltiredi. Halyqarada Tan áskeri 10000, al arab áskeri 30000 myń, eki aradaǵy soǵysqa qatysqan qarlyq áskeri 20000 dep kórsetiledi.Talastaǵy shaıqasqa qatysqan jaýyngerlerdiń sany naqty belgisiz. Abbasıd áskeri qytaılyq esep boıynsha 200 000 sarbazdan turdy, olardyń quramyna tıbettik odaqtastarynyń áskerleri kirdi. Qarama-qarsy jaǵynda arab jazbalary biriktirilgen qytaı áskerin 100 000 dep kórsetedi. Biraq qytaı derekterinde 10 000 Tan jáne 20 000 qarluq jaldamaly áskerleriniń birikkendigi jazylǵan.[38]
Shaıqas barysy
751 jyly shildede Talas ózeniniń jaǵasynda musylman áskerleri, sonyń ishinde qarluq jaldamalylary tań áskerlerine qosyldy. Tań áskeri qarluq jaldamaly áskerleriniń qashyp ketýi jáne bastapqyda qytaılardy qoldaǵan ferǵanalyq odaqtastardyń sheginýi saldarynan joıqyn jeńiliske ushyrady. Qarluq jaldamalylary, Tan áskeriniń úshten ekisi, shaıqasta Abbasıdter jaǵyna ótti; Qarluq áskerleri Tań áskerine jaqyn jerden shabýyldasa, Abbasıdterdiń negizgi kúshteri maıdannan shabýyl jasady. Tań áskerleri óz oryndaryn saqtaı almady, al Tan áskerleriniń qolbasshysy Gao Sıanchjı jeńilistiń jaqyn ekenin túsinip, Lı Sıeniń kómegimen óziniń keıbir tan áskerimen birge qashyp qutyldy. Shamamen 10 000 Tań áskeriniń 2 000-y ǵana Talastan Ortalyq Azııadaǵy óz terrıtorııasyna orala aldy. Shaıqasta jeńilgenine qaramastan, Lı Dýan Sıýshıdiń sógisinen keıin qýyp kele jatqan arab áskerine úlken shyǵyn keltirdi.[39]
Shyǵyn
Halıfa ál-Saffa 754 jyly qaıtys boldy. Qytaı derekterinde onyń murageri Abbasıd halıfa ál-Mansýr Qytaıǵa dıplomatııalyq delegaııalaryn únemi jiberip turǵany jazylǵan. Ál-Mansýr delegaııalary Qytaıda Haıı Tashı (Qara kıim) degen atpen belgili boldy.[40] Talastaǵy shaıqastan keıin kóp uzamaı, ishki An-Lýshan kóterilisi jáne odan keıingi áskerı qolbasshylyq arabtarǵa Ortalyq Azııaǵa odan ári keńeıý múmkindigin berdi, óıtkeni tıbettikter arabtar men Qytaı arasyndaǵy aımaqty basyp aldy jáne aımaqtaǵy Tan yqpaly shegindi.[41]
Arabtar Shyńjańǵa múlde attanbaǵandyqtan, bul shaıqas strategııalyq turǵydan mańyzdy bolmady, al tannyń Qashqarııadan aıyrylýy An Lýshan kóterilisimen tike baılanysty boldy. Bul oqıǵa Tańdy Ortalyq Azııadan áskerin shyǵarýǵa májbúr etti.[42][43] Talas shaıqasynan keıin qarluq túrikteriniń bir bóligi ıslam dinin qabyldaǵanymen, qarluqtardyń kópshiligi 10 ǵasyrdyń ortasyna deıin, ıaǵnı Qarahanıd handyǵyn qurǵanǵa deıin ıslam dinin qabyldaǵan joq.[44][45][46][47][48]
Án Lýshan Dúrbeleńi
Án Lýshan dúrbeleńin beınelegen karta, kartada Gaý Shııanjy bastaǵan Orta azııamen Qashqarııadaǵy áskerlerdiń qaıtyp kelip búlikti basýǵa qatystyrylǵany kórsetilgen.
Desede tan ımperııasynyń endi qaıta Orta Azııamen Qashqarııaǵa bettemeýine yqpal etken oqıǵa ol Án-rýhshanmen Ashına súıginniń tan ımperııasyna qarsy kóretilisi bolyp sanalady.742-Jyly uıǵyrdan jeńilgen túrikter Soltústik qytaı jerine kirip olarlyń shegaralyq áskerı kúshine aınaldy. Olardyń ishinde áıgili general An Lýshan(án-rýhshan) bolatyn.
An Lýshan tegi belgisiz general bolǵan, biraq ashına taıpasynyń soǵdylyq ákesi men kóktúrik anasy asyrap alǵan dep eseptegen.[49] Ýaqyt óte kele ol Qytaıdyń ımperatorynyń súıiktisine aınaldy. Onyń bul saladaǵy jetistigi, mysaly, ımperator Sıýanzýn 751 jyly el astanasy Chananda soǵylǵan sándi úıinen kórinedi. Úı altyn men kúmisten jasalǵan buıymdarmen jáne sırek jáne qymbat sandal aǵashymen bezendirilgen uzyndyǵy on fýt jáne eni alty fýt dıvandar sııaqty sándi zattarmen jabdyqtalǵan.[50]
An Lýshannyń áskeri 164000 bolyp ataǵy jer jardy.755 jyldyń aıaǵynda An Lýshan kóterilis jasady.[51] 16 jeltoqsanda onyń áskeri Fanıandan (qazirgi Pekınge jaqyn) kóterildi. Jol boıynda An Lýshan baǵynǵan jergilikti Tan sheneýnikterine qurmetpen qarady. Sonyń nátıjesinde onyń qataryn tolyqtyrǵandar kóbeıdi. Ol Úlken Kanal boıymen jyldam qozǵalyp, 756 jyly 18 qańtarda [52][53] nashar qamtamasyz etilgen general Fen Chanındi jeńip, «Shyǵys astanasy» Lýoıan qalasyn basyp aldy. Onda, 5 aqpanda An Lýshan ózin uly Uly Ian áýletiniń (大燕皇帝) ımperatory dep jarııalady. Onyń kelesi qadamdary Tannyń batys astanasy Chan'andy basyp alý, sodan keıin onyń jaýlap alýyn aıaqtaý úshin ońtústik Qytaıǵa ótýge tyrysý bolady.756 jyldyń shildesinde An Lýshan jáne onyń kóterilisshileri Chanandy basyp aldy, bul gúldengen megapolıske joıqyn áser etken oqıǵa. Kóteriliske deıin qala qabyrǵalaryndaǵy halyq sany 800 000-nan 1 000 000-ǵa deıin bolǵan. Metropolıtendi quraıtyn jaqyn mańdaǵy shaǵyn qalalardy qosa alǵanda, 742 sanaqta 1 960 188 adamy bar 362 921 otbasy tirkeldi. Kóterilisshiler jaqyndaǵan kezde halyqtyń kóp bóligi qashyp ketti. Sodan keıin kóterilisshiler qalany basyp alyp, tonap, qalǵan halyqqa qaýip tóndi.Sıýanzýnnyń úshinshi uly Lı Hen Lınchjoýda (qazirgi Lınvý) ımperator Sýzong bolyp jarııalandy, degenmen jergilikti sheneýnikter men konfýıılik ádebıetshilerdiń basqa toby zınlıngte Iýn hanzadasy Lı Lındi basqa knıazdi kóterýge tyrysty. . Sýzongtyń ımperator retindegi alǵashqy áreketteriniń biri general Gýo zyı men Lı Gýanbıdi kóterilispen kúresýge taǵaıyndaý boldy. Generaldar kóp talqylaýdan keıin 759 jyldyń jazynda qaıtys bolǵanǵa deıin Baıanchýr hannyń basqarǵan túrik týjýe taıpasynyń bir tarmaǵy Hýeıhe nemese Hýıge dep atalatyn Uıǵyr qaǵanatynan kómekke ásker alýdy uıǵardy. Arab jaldamaly áskerlerin Abbasıd halıfa ál-Mansýr 756 jyly An Lýshanǵa qarsy Tańǵa qosylýǵa jiberdi.[54] Uıǵyrlardyń kómegimen Tan ımperatorlyq kúshteri 757 jyldyń aıaǵynda Chanan men Loıandy qaıtaryp aldy.[55]
Uıǵyr qaǵanatynyń dıplomattary 758 jyly Chanandaǵy dıplomatııalyq zalǵa kim birinshi kiretini týraly arab Abbasıd dıplomattaryna qarsy qaqtyǵysty.[56][57]
759 jyly 10 sáýirde An ınsýdy Ian ımperatory Chjaýý retinde taqqa otyrǵan Shı Sımın (asena súıgin, túrik) óltirdi. Shı Sımın kóp uzamaı ımperatrıa Sındiń uly Shı Chaokındi (史朝清) Fanıanǵa jaýapty etip qaldyryp, ońtústikke qaraı bet aldy. Ol tez arada Bıan prefektýrasyn (汴州, shamamen qazirgi Kaıfen, Henan) jáne Lýoıandy basyp aldy, biraq onyń ári qaraı alǵa umtylý áreketterine Heıandaǵy (河陽, qazirgi zıaozýo, Henan) jáne Shan prefektýrasynda (陝州, shamamen qazirgi Sanmensıa) Tan áskerleri toıtarys berdi. Henan provınııasynda tyǵyryqqa tireldi.
Bul kezde Shı óz áskerin qorqytatyn qatygez jáne óltirýge beıim dep sıpattaldy. Ol Shı Chaoııden góri Shı Chaokınge artyqshylyq berdi jáne Shı Chaokınniń murager hanzadasyn qurtýdy jáne Shı Chaoııdi óltirýdi qarastyrdy.[58]
762 jylǵa qaraı ımperator Sýzong qatty aýyryp qaldy; al Tang pen olardyń odaqtastarynyń gýıge birikken kúshterin onyń úlken uly basqardy. Alǵash Lı Chý dep atalǵan bul uly 758 jyly taq murageri atanǵannan keıin Lı Iý dep ózgertildi. 762 jyly 18 mamyrda ákesi qaıtys bolǵannan keıin ol Tan ımperatory Daızýn boldy.
Bul kezde jańa Ian áýleti uzaqqa sozylmaıtyny belgili boldy jáne Ian ofıerleri men sarbazdary Tan jaǵyna yǵysa bastady. Sodan keıin 762 jyldyń qysynda shyǵys astanasy Loıandy Tan áskerleri ekinshi ret basyp aldy. Ian ımperatory Shı Chaoıı qashýǵa árekettendi, biraq 763 jyldyń basynda ustaldy. Shı Chaoıı tutqynǵa alýdyń ornyna ózin-ózi óltirýdi tańdady, 763 jyly 17 aqpanda ólip, segiz jylǵa sozylǵan kóterilisti aıaqtady.
Kóterilis ortaǵasyrlyq Qytaı tarıhyndaǵy mańyzdy betburys boldy, óıtkeni áskerı is-áreketter men soǵan baılanysty jaýyngerlik ólim-jitim halyqty ashtyqtan, halyqtyń qonys aýdarýynan jáne keń aýqymdy ınfraqurylymnyń joıylýynan aıtarlyqtaı shyǵynǵa ushyratty, Tan áýletiniń aıtarlyqtaı álsireýine ákeldi, Tan áýletiniń bedelin túsirdi. ımperatorlar Aspannyń hany retinde jáne Batys aımaqtardyń birjola joǵalýyna ákeldi.
Eki jaqtan soǵysqa mıllıonǵa jýyq adam qatysty, soǵys segiz jylǵa sozyldy. 20 mıllıonǵa jýyq halyq soǵys sebebinen(soǵys, ashtyq, juqpaly aýrý) qaza tapty.
Demek, Atlah shaıqasy emes qaıta túrik áskerleriniń tan ǵa qarsy kóterilisi men soǵysy tvndy álsiretip qytaıdyń 1912-jylǵa deıin batysqa ilgerileýin toqtatqan oqıǵa sanalady.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. OCLC499987512
2. Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. OCLC499987512
3. Kennedy (2007), pp. 236–243
4. Kennedy (2007), pp. 243–254
5. Litvinsky, Jalilov & Kolesnikov 1996, pp. 456–457.
6. Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill
7. Yu. Zuev, "Early Türks: Essays on history and ideology", Almaty, Daik-Press, 2002, p. 207, 209, 239,
8. Blankinship 1994, pp. 19, 29–30.
9. Gibb 1923, pp. 29–58.
10. Stark 2018, pp. 367–400.
11. Blankinship 1994, 109–110 better.
12. H.A.Gıbb (16 sáýir 2013 j.). Arabtardyń Ortalyq Azııadaǵy jaýlap alýlary. Read Books Limited. ISBN 978-1-4465-4563-8.
13. Blankinship 1994, 125–126 better.
14. Gibb 1923, pp. 61–65.
15. "Splendeurs des oasis dOuzbekistan 2022
16. Valerie Hansen (2015). The Silk Road: A New History. Oxford University Press. pp. 135–.
17. Christopher I. Beckwith (1993). The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese During the Early Middle Ages. Princeton University Press. pp. 77–
18. Reuel R. Hanks (2010). Global Security Watch—Central Asia. ABC-CLIO. pp. 3–. ISBN 978-0-313-35422-9.
19. ^ Svat Soucek (17 February 2000). A History of Inner Asia. Cambridge University Press. pp.
20. Mehrdad Kia (27 June 2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. pp. 100–.
21. Peter Roudik (2007). The History of the Central Asian Republics. Greenwood Publishing Group. pp. 48–.
22. Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill). 728 jyly Sýlýk soǵdylyqtarǵa kóteriliske kómektesý kezinde Omeııad áskerlerin talqandap, Buharany basyp aldy.[ Asimov, M. S. (1998), History of civilizations of Central Asia, vol. IV: The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One: The historical, social and economic setting, UNESCO Publishing
23. Shaban, M. A. (1979), The ʿAbbāsid Revolution, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-29534-5
24. Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill
25. Narshakhi, Translated by Frye, Richard N. (2007), pp.83-6. The History of Bukhara. Markus Wiener Publication. ISBN 978-1558764194.
26. Muhamad S. Olimat (27 August 2015). China and Central Asia in the Post-Soviet Era: A Bilateral Approach. Lexington Books. pp. 10–.
27. Lıtvınskıı, Jalılov jáne Kolesnıkov 1996 j.
28. Bosworth, C. E. (1986). «Hýtaıba b. Mýslım». Bosvortta, C. E.; Van Donzel, E.; Lıýıs, B. jáne Pellat, Ch. (red.). Islam enıklopedııasy. V tom: Khe – Mahı (2-shi basylym). Leıden: E. J. Brill. 541–542 better. ISBN 978-90-04-07819-2.
29. Gıbb 1923, 48-51 better.
30. Bai, Shouyi et al. (2003). A History of Chinese Muslim (Vol.2). Beijing: Zhonghua Book Company. ISBN 7-101-02890-X., pp. 235–236
31. Baýmer, Krıstof (18 sáýir 2018 j.). Ortalyq Azııa tarıhy, 4 tomdyq jınaq. Bloomsbury Publishing. b. 243. ISBN 978-1-83860-868-2.
32. Grenet, Fran (2004). «Marakanda/Samarkand, une métropole pré-mongole». Annales. Tarıh, áleýmettik ǵylymdar. 5/6: B sýreti.
33. Býllıet, Rıchard; Krosslı, Pamela; Hedrık, Danıel; Hırsh, Stıven; Djonson, Laıman (2010).
34. Vınk, Andre (1997). Al-Hınd, úndi-ıslam áleminiń qurylýy. II tom: Qul patshalar jáne ıslamdyq jaýlap alý, 11–13 ǵasyrlar. Leıden, Nıý-Iork
35. Fran, Grenet (2022). Splendeurs des des Oasis d'Ouzbékistan. Parıj: Lývr basylymdary. 149–153 better. ISBN 978-8412527858.
36. «Splendeurs des oasis dOuzbekistan 2022» (PDF).
37. Fran, Grenet (2022). Splendeurs des des Oasis d'Ouzbékistan. Parıj: Lývr basylymdary. 149–153 better.
38. Bai, Shouyi (2003), 中囯回回民族史 (A History of Chinese Muslims), vol. 2, Beijing: Zhonghua Book Company, pp. 224–226
39. Bai, Shouyi (2003), 中囯回回民族史 (A History of Chinese Muslims), vol. 2, Beijing: Zhonghua Book Company, pp. 226–228
40. Vısvızı, Anna; Lıtra, Mıltıadıs D.; Álhálábı, Vadı; Chjan, Sı (2019). Jańa Jibek joly Arab túbegi arqyly ótedi: jahandyq bıznes pen ınnovaııany meńgerý. Emerald Group Publishing. b. 19.
41. Lıýıs, Mark Edvard (2009). Qytaıdyń kosmopolıttik ımperııasy: Tan áýleti. Garvard ýnıversıtetiniń baspasózi. b. 158.
42. Wink 1997, b. 68.
43. red. Starr 2004, b. 39.
44. Wink 1997, b. 68.
45. Lapıdýs, Ira M. (29 qazan 2012 j.). «HIH ǵasyrdaǵy ıslam qoǵamdary: jahandyq tarıh». Cambridge University Press – Google Books arqyly.
46. Esposito, John L. (11 sáýir 1999 j.). «Islamnyń Oksford tarıhy». Oksford; Nıý-Iork: Oksford ýnıversıtetiniń baspasy - Internet muraǵaty arqyly.
47. Alǵar, Aıla Esen (1 qańtar 1992 j.). Dervısh lojasy: Osmanly Túrkııadaǵy sáýlet, óner jáne sopylyq. Kalıfornııa ýnıversıtetiniń baspasózi. ISBN 9780520070608 – Google Books arqyly.
48. Soýchek, Branko; Soucek, Svat (17 aqpan 2000 j.). Ishki Azııa tarıhy. Kembrıdj ýnıversıtetiniń baspasózi.
49. Bekvıt, 145, 19 eskertý
50. Shefer 1985, b. 137.
51. Bekvıt, 145
52. Djý-neng Iao, Robert baron Des Rotýr (1962). Ngan Lý-channyń tarıhy. b. xxi.
53. Perrı, L.Smıt, 41 jasta
54. Nıdhem, Djozef; Ho, Pın-Iý; Lý, Gveı-Djen; Sıvın, Natan (1980). Qytaıdaǵy ǵylym jáne órkenıet: 5-tom, Hımııa jáne hımııalyq tehnologııa, 4-bólim, spagırıkalyq ashý jáne ónertabys: apparat,
55. Bekvıt, 146
56. Van, Leı (2016). Arab álemindegi Qytaıdyń alǵashqy saıahat rekordy: Islamnyń altyn ǵasyryndaǵy kommerııalyq jáne dıplomatııalyq kommýnıkaııalar (PDF). Qırat №7 {2016 j. jeltoqsan – 2017 j. qańtar). Korol Feısal zertteý jáne ıslamdyq zertteýler ortalyǵy. b. 42.
57. Van, Chjenpın (2005). Ólmeıtin araldardyń elshileri: Han-Tan kezeńindegi Qytaı-Japonııa qarym-qatynastary (sýrettelgen red.). Gavaıı ýnıversıtetiniń baspasózi. b. 133.
58. Derekkózder Shı Chaokın shyn máninde taq murageri bolǵan-bolmaǵany týraly bir-birimen qaıshy keledi. «Tańnyń eski kitabynda» jáne «Tańnyń jańa kitabyndaǵy» onyń ómirbaıandary onyń bul týraly ǵana qarastyryp jatqanyn kórsetti, biraq Tan áýletiniń tarıhshysy Pın Chjımeı (平致美) jazǵan Anshı kóterilisi týraly jazylǵan ımen zılýan endi saqtalmaıdy, biraq jıi basqalar keltirgen, «Muraǵattalǵan kóshirme». Túpnusqadan 2014 jyldyń 4 aqpanynda muraǵattalǵan. Tekserildi 3 mamyr 2008. An did created that Shi Chaoqing crown prince. Tangtyń eski kitabyn salystyryńyz, tom. 200, 1 bólim jáne Tangtyń jańa kitaby, tom. 225, 1-bólim 2008-05-28 Wayback mashınasynda muraǵattalǵan, Bo Iang basylymymen birge zıchjı Týnzıan, tom. 53 [761], Djımen Djılýanǵa silteme jasaldy
Erzat Káribaı
