Är kıtaptyŋ jaryq köruı ülken oqiǧa, ädebi ömırdegı qūbylys, halqymyz san ǧasyrlar boiy qaster tūtqan, aldaǧy uaqytta da qadırı arta beretın, qazaq atam küllı öner ataulynyŋ noqta aǧasy dep bılgen qasiettı Söz Önerın damyta da baiyta tüser kezektı qadam.
Neden bastaldy ol, ne türtkı boldy, oi tastaǧan kım, jospary qalaijasaldy, jüzege asyryluy qalai öttı, kım qoldady, kım qarsy şyqty, aiaqtan şalyp, kedergı keltıruge tyrysqandar boldy ma, bolsa olardyŋ maqsaty ne – osynyŋ bärı avtordyŋ qūpiiasy, ärkımge aşa bermeitın ışkı syry, jan düniesınıŋ tereŋ tükpırıne jasyrǧan jūmbaǧy.
Kıtapty qolǧa alǧan är oqyrman osy jūmbaqpen betpe-bet kelıp, sol qūpiiany aşuǧa, jazuşynyŋ jan syryna qanyǧa tüsuge qūmartatyn bolsa kerek.
Segız qyrly, bır syrly azamat, aqyn, jazuşy, jurnalist, sazger, bar ǧūmyrynda adamgerşılık mūrattardy ardaq tūtudan ainymaǧan abzal jan – marqūm dosymyz Asqar Jūmahanūly Säbitov qūrastyrǧan, dūrysy, tügel derlık öz qolymen jazyp şyqqan «Zaisannyŋ jaisaŋ baluandary» dep atalatyn jaŋa kıtap oqyrman nazaryna ūsynylyp otyr.
Jazuşynyŋ qiialynan emes, naqty şyndyqtan tuǧan derektı şyǧarma, keibıreulerı ömırden ozyp, köpşılıgı qazır de aramyzda jürgen sport maitalmandary, dene küşı men aila-täsılı, şeberlıgı men täjıribesı tolaiym ūştasqan qazaqtyŋ atan jılıktı, temır topşyly baluandary turaly jinaq.
Körkem şyǧarma men derektı tuyndynyŋ arasyndaǧy basty aiyrmaşylyq – qiialyŋyz qanşalyqty jüirık bolsa da ömır şyndyǧynan alşaqtap kete almaisyz, «jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyruǧa», «ötırıktı şyndai, aruaqty jyndai etıp» äsıreŋkılıkke salynuǧa bolmaidy, baryn bar dep, joǧyn joq dep sol küiı jazasyz.
Äitse de būl janyŋnan söz qosuşy bolma,fotografiialyq däldıkten auytqyma, äitpese qūrydyŋ, «solǧa qarai bır qadam, oŋǧa qarai bır qadam jasasaŋ - atylasyŋ» degendı bıldırmeidı, ömır şyndyǧyn jetkızu üşın de körkem sözdı paidalanasyŋ, qarapaiymdyqty ūstanamyn dep qarabaiyrlyqqa ūrynudan aulaq bolǧan jön.
Bızdıŋ qolymyzǧa tigen kıtap osy talaptardyŋ qai-qaisysynyŋ da üdesınen şyǧa bılgen tuyndy. Jazuşynyŋ şeberlıgıne täntı boldyq, söz mäiegıne qandyq, şyndyq pen aqiqatqa titımdei de qiianat jasamaǧan sarabdaldyǧyna köŋılımız toldy.
Şyǧarmada ūlan-baitaq jerımızdıŋ bır pūşpaǧynan, elımızdıŋ bır oblysynyŋ bır ǧanaaudanynan şyqqan baluandar turaly mälımetter keltırılgen. Sonau handyq däuırdegı, odan keiıngı patşalyq Reseidıŋ qūramyna ötken bodandyq kezeŋdegı, keşegı bälşebekter bilıgı tūsyndaǧy qadau-qadau közge tüsken baluandar emes, bırqatarysporttaǧy alǧaşqy qadamyn säbettık kezeŋde bastaǧanymen, negızınen, elımız täuelsızdık alyp, ekı jarym ǧasyrǧa sozylǧan otarşylyqtyŋ ezgısınen arylyp, sol bır sūrqai jyldary jyǧylǧan tuymyzdy qaita köterıp, derbes memleketke ainalǧan soŋǧy otyz jyldyŋ ışınde aty şyǧyp, tanymal bolǧan qazırgı zamandastarymyz jaiynda aitylady. «Otan otbasynan bastalady» degen ūlaǧatty söz bar, ärkımnıŋ de patriottyq sezımı özınıŋ tuyp-ösken jerınen, ūşqan ūiasynan, auylynan, ülken ömırge alǧaş qadam basyp, bılım alyp, oi örısınkeŋeitken, dünietanymyn qalyptastyrǧan mektebınen tamyr tartady. Eldı el qylyp, halyqty ūiystyryp otyratyn mäiegı, ūlt dıŋgegı, el bırlıgınıŋ özegı – elımızdıŋ sondai bas köterer azamattary, tuǧan jerdıŋ ary men namysy üşın atoilap atqa qonar bırtuar ūldary men qyzdary. Bügıngı baluandar – keşegı batyrlar, olardyŋ bärı bırdei tanymal bola bermeidı, teledidardan körmeisız, kezınde ataǧy şyqsa da būl künderı eleusızdeu kün keşıp jatqan boluy äbden yqtimal. Kündelıktı köşeden körıp, kün saiyn qasyŋyzda jürgen adamnyŋ bır kezde audan atynan tu köterıp, alaman bäigege tüskenın bılmeuıŋız ǧajap emes. Al olardy maqtan tūtu kerek, Mahambet batyr aitqandai, «ölgennen keiın jylamai», közı tırısınde qūrmettegen jön. Būryn bılmeseŋız – bılıŋız, tanymasaŋyz – tanysyp qoiyŋyz, mıne olar, aty-jönı, suretı, atqarǧan qyzmetı, sıŋırgen eŋbegı tügel osy kıtapta körınıs tapqan. Qarapaiym ǧana adamdar, er namysy men el namysy synǧatüsken şaqta bılegın sybanyp, balaǧyn türınıp, düiım jūrttyŋ aldynda saiysqa tüsudentaiynbaǧan baluandar. Zaisannyŋ jaisaŋ azamattary!
Audan äkımı S.Zainuldinnıŋ alǧysözımen aşylyp, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, sol öŋırden tülep ūşqan Q.Küderinova hanym jalǧastyrǧan baluandar turaly jylnamadan nebır sen tūr, men ataiyn saŋlaqtar jönındegı derekterge qanyǧasyz. QR eŋbek sıŋırgen jattyqtyruşysy, professor Janädıl Ataev, pedagogika ǧylymdarynyŋ kandidaty, QR Pedagogikalyq ǧylymdar akademiiasynyŋ qūrmettı professory Erkın Uanbaev, 1994 jyly Iýgoslaviiada ötken älem chempionatynda jasöspırımder men jastar arasynda qosa-qabat chempion bolǧan Äliia Meiramǧalieva, taǧy basqa köptegen baluandar turaly osy kıtaptan bıle alasyz. Bır-bırlep sanaǧan joqpyz, bıraq kıtapty asyqpai paraqtap şyqqanda közımız jetkenı – mūnda osy audannan şyqqan jüzden astam baluan jaiynda mälımetter keltırılgen eken. Mol derek, qymbat qazyna! Jäne olardyŋ sporttaǧy jürıp ötken jolyn, jetken jetıstıkterın statistikalyq täsılmen täptıştep tızıp ötpei, jurnalistık däiektılıktı saqtai otyryp, jazuşylyq körkem tılmen äsem surettegen. Sözımız jalaŋ bolmauy üşın mysal keltıreiık.
«Ertıs özenı özınıŋ bastauyn Qytaidaǧy Ör Altaidan alǧanymen, qazaqtyŋ jaisaŋ elınıŋ jazyq jerınde arnasy keŋeiıp, suy molyǧyp, Aq Ertıs endı Qara Ertıs bop şymyrlai aǧyp, Zaisan kölıne kelıp qūiady. Osy Ertısten bır arna bölınıp şyǧyp, qazaqtyŋ qūiqaly topyraǧyn taspadai tılıp ötıp, Ertıs-Anasynyŋ omyrauyn qaita kelıp emedı. Ony Kendırlık özenı dep ataidy»... Halqymyzdyŋ daŋqty baluan qyzy, 2012 jylǧy London olimpiadasynyŋ kümıs jüldegerı Güljan İsanova turaly maqala osylai bastalady. Körıp tūrsyz, jurnalistık däldık pen jazuşynyŋ körkem tılı mınsız kırıgıp ketken. Öz basym «Qara Ertıs» degen tırkestı är jerden kezdestırıp jürgenımmen nelıkten olai deitının bılmeitınmın, «Aq Ertıs» degen tırkes bar ekenın müldem estımeppın. Endı bılıp jüretın boldym. Altaidan bastalyp, Zaisan kölıne qūiatyn Ertıs pen onyŋ bır salasy Kendırlık özenı jaiynda aitylǧan ekı-aq söilem, sonyŋ özı de kartadaǧy surettı köz aldyŋyzǧa möldıretıp äkelıp tūrǧan joq pa!
«Öken baluan jaily oilansam boldy, şyǧandap ketemın. Anasy Nūrǧazi marqūm da esıme tüsedı. Ol kısını közım kördı ǧoi, körşıles Quanyş auylynda tūratyn. Bırde äkem ekeuımız at-arbamen Quanyş auylynyŋ şet jaǧasymen Daiyr auylyna qarai ötıp bara jatqanbyz. Arpa ǧoi deimın, jem tartylyp jatyr eken. Üstınde şekpen, küläparasyn kiıp, tūmşalanyp alǧan bır adam er azamattyŋ jūmysyn ıstep jür. Äiel adam siiaqty... Şynymen solai eken. Älgı jem tartqyşty toqtatty da bızge qarap dauystap:
-Äi, Jūmahan, arbaŋdy berı äkel. Ekı möşek jem qaptap qoiyp em, Känuärbek kelıp alyp ketem degen. Älı joq. Öz obaly özıne. Saǧan salyp jıbereiın. Alyp ket! – dep aiǧai saldy. Äkemnıŋ «bäle bolady» dep şyr-pyr etkenıne qaramai, atty jetektep äkeldı de ekı möşek jemdı arbanyŋ üstıne atyp ūryp:
-Äi, Jūmahan, üstın bırdeŋemen jaba sal. Al endı jönel! Bıreu-mıreudıŋ közı şalyp qalmasyn, - dep jürdek ärı küştı tory bienıŋ sauyrynan artyq etı joq, şymyr sausaqty, kürektei alaqanymen salyp qaldy. Bylai şyǧa bere äkem:
-Nūrǧazi baluan degen täteŋ osy kısı. Balalary şetınen baluan, - degenı älı esımde. Menı balasyndy ma, kım bılsın. «Äi, bala, arbadan tüs. Qaptyŋ bır jaq şetın köterıs» degen joq. Jem toly qaptardy jep-jeŋıl köterıp, arbaǧa asyqtai atyp ūrǧany älı köz aldymda»...
Qandai suret! Zaisan öŋırınde aty aŋyzǧa ainalǧan Ökenge (şyn esımı Nūrmūhambet Hasenov) baluandyq önerdıŋ, alyp küştıŋ anasynan daryǧany da, sol kezdegı äleumettık jaǧdaidyŋ keibır qyrlary da, sosialistık qūrylys kezındeqarapaiym adamnyŋ tūrmysyna, mal-janyna eşqandai män berılmeuı saldarynan halyqtyŋ osyndai ūsaq-tüiek ūrlyqty künkörıstıŋ amaly dep bılıp, ondaiǧa arlanbaityny da – bärı de öz-özınen kökeiıŋızge qūiyla qalady. Jazuşynyŋşeberlıgı degenımız osy.
Sosializm kezınde joǧarydan berılgen nūsqaudy mültıksız oryndauǧa ūmtyludan ba, halqymyzdyŋ darqandyǧynan ba, bälkım osy ekeuınıŋ özındık bır üilesım tauyp, ūştasyp ketuınen bolar – äbden qalyptasyp, sanamyzǧa sıŋıp ketken «Qazaqstan – halyqtar dostyǧynyŋ laboratoriiasy» degen tüsınık bar jäne būl ūǧym älı de tūǧyrynan tüse qoiǧan joq. Köbınese maqtanyş retınde, äredık syrttan taŋylǧan ozbyrlyq türınde, köbınese ūltaralyq kikıljıŋ tua qalǧanda auyzǧa alynatyn tūraqty söz tırkesı. Keide masairap qalasyŋ, keide namysyŋa tiedı. Masairaitynyŋ – taǧdyrynan teperış körıp, tuǧan jerınen quylyp, erıksız aidalyp kelgen qanşama halyqty kökıregınen kerı teppei,jatsynbai bauyrymyzǧa bastyq, özımız ışerge as tappai otyryp, balamyzdyŋ tamaǧynan jyryp, auzyna tostyq, solardyŋ amandyǧyn tıledık, būtaǧa qorǧalaǧan torǧaidai beişaralarǧa pana bolǧanymyz üşın öz-özımızge ıştei riza boldyq. Öitkenı, bız adamgerşılık mūrattardy bärınen biık qoiatyn, Allanyŋ aq jolynan ainymaityn, adamǧa jaqsylyq jasau – Jaratqan Jalǧyzǧa mınäjat etudıŋ eŋ ızgı joly ekenın kökırekpen sezıp, tüisıkpen tanityn halyqpyz. Otyzymyz otyryp, bır kelımsek tüsınbei qalady-au dep janymyz aşyǧandyqtan tılımız kelse de, kelmese de orysşa söileimız. Keibır közınıŋ aldyndaǧyny körmeitın, kökıregı körsoqyr kördemşeler men äu bastan ez bolyp jaralǧan esırıkter sony qorqaqtyq, jasyqtyq dep tüsınedı. Söitıp basynuǧa tyrysady. Sol kezde qazaqtyŋ boiyndaǧy batyrlyǧy būrq ete qalady. Ondaida «el erge qaraityny» belgılı. Aldyŋǧy qatarǧa, ärine, batyrlar men baluandar şyǧady. Kıtapta sondai oqiǧalarǧa da oryn berılgen.
Al bız sol erlerdıŋ boiyndaǧy şyn batyrǧa tän basty qasietter – keŋpeiıldık pen janaşyrlyqtyŋ mysalyna toqtalmaqpyz. Dostary Qairoş dep atap ketken Qairolla Kökközov baluan emes, kerek deseŋız kürespen müldem ainalyspaǧan. Al ony kıtapqa ne üşın engızgenın myna üzındıden tüsınesız.
«Almatyda tūratyn Daiyrdyŋ jıgıtı Mūratai aitady:
-Qairoş ekeumız qūrylysta bırge jūmys ısteimız. Jūmyspen bırge janjal da, töbeles te bolyp tūrady. Bır künı basqa ūlttyŋ üş jıgıtı Qairoşqa jabyldy. Qairoş ärqaisysyn bır köterıp, anadai jerge aparyp qoiady. Qūşaqtap alyp, syǧymdap qysady. Şamalary jetpeitının bılgennen keiın üşeuı erıksız qoidy. Artynan qyzynǧan qazaq jıgıtterı: «senıŋ küşıŋdı bızge berse üşeuın üş qoiyp, taldyra salatyn edık» degende Qairoştyŋ közı jypylyqtap: «Qalai ūrasyŋ olardy? Bır jerın mertıktırıp alamyn ba dep qoryqtym» - degen eken. Mıne, Alla onyŋ boiyna qara nardyŋ küşın berse de jyly, qaiyrymdy, meiırımdı jürek syilaǧan»...
Ömır – synaq, Qūdai-Taǧala berıp te synaidy, alyp ta synaidy. Adam balasy sonyŋ ekeuıne de şydap, barda tasymai, joqta jasymai, talaiyna tüskendı toŋqyldamai, tosyrqamai qabyl aluǧa tiıs. Halqymyzdyŋ osynau danalyǧyn kökıregıne sıŋırıp ösken örenderımız talai jerde joly kesılıp, jönsızdık pen jolsyzdyqtyŋ qūrbany bolsa da eşqaşan moiyǧan emes. Keide köpe-körneu qiianatqa, älımjettıkke ūlasyp jatqan ädıletsızdıkke de tap bolǧan. Sonda da nalyǧan emes, eşkımge kektengen joq, jaulaspady da, ondai ūsaqtyqqa salynudan özderın joǧary ūstady.Sonyŋ bır mysaly retınde baluan qyz Äliia Meiramǧalievany tyŋdap köreiık.
«1995 jyly älem chempionaty Reseide öttı. Jarys ötpei jatyp Resei men Ukrainanyŋ, Belarustıŋ medaldardy bölısıp alǧanyn keiın bıldım. Bar küş-jıgerımdı salyp küreskenmın,märege qalai jetkenımdı bılmei qaldym. Aqtyq aiqasym belorus qyzymen. Bozkılem üstındemız. Laqtyramyn, eseptemeidı. Tört ūpaiǧa laqtyrsam menıŋ ūpaiymdy oǧan beredı. Jauyrynyn tigızıp, ūstap jatyp alsam da eseptemeidı. Aqyry jeŋıstı belorus qyzyna berıp, ol – chempion, men kümıs jüldeger boldym. Ökınışten öksıp jylaǧanym-ai! Qasymnan ötıp bara jatqan qyrǧyz töreşısı:
-Aziia chempionatynda qysym jasap, saǧan ekınşı oryn berıp em. Būl jer tıptı sūmdyq qoi! Taza jeŋıstıŋ özın eseptemeidı, - degenı»...
Ärı qarai avtor jalǧastyrady.
«Äliianyŋ armany men maqsaty olimpiada chempiony bolu eken. Sambo olimpiadalyq oiyndar baǧdarlamasynda joq bolǧandyqtan dziudoǧa auysyp, Qazaqstanda öz salmaǧy boiynşa №1 baluandyqqa deiın jetıp, älemdık deŋgeige köterıledı. Endıgı maqsat – olimpiada şyŋyn baǧyndyru. Bapkerler Äliiaǧa: «olimpiadaǧa sen barasyŋ» dep talai jyl aldap, şyn mänınde basqa qyzdy daiarlaǧan. Asqaq armanynan aiyrylǧandai bolyp tüŋılgen Äliia bapkerlerıne qatty renjıp, ūsynys jasap jürgen osy Bauyrjanyna tigen de ketken. Keiın älgı bapkerlerı jalynyp-jalpaisa da «küieuım rūqsat etpeidı» dep olimpiada dodasyna qatysudan bas tartady»... Būl da tektılık.
Kıtapta ǧūmyr deregın rastaityn naqty qūjaty bolmaǧandyqtan aŋyz äŋgımenıŋ keiıpkerı dep sanalatyn, şyndyǧynda ömırde bolǧan, keiıngı ūrpaqtary qazır aramyzda jürgen alyp küş ielerı, naǧyz halyq baluandary turaly da aitylady. Joŋǧarǧa qarsy küreste aty şyǧyp, bükıl qazaq dalasyna äigılı bolǧan halyq qaharmany, kereidıŋ bas batyry Er Jänıbekten bata alyp, 18 jasynan bastap küreske tüsken, öle-ölgenşe jauyryny jer iıskemegen Būlanbai baluan bır töbeleste 5-6 qytaidy qamşymen ūryp öltırıptı. Jäne sony imperatordyŋ aldyna özı baryp moiyndap, alyp küşınıŋ dälelı retınde jan balasy kötere almaǧan äidık tasty köterıp, basyna bostandyq alǧan eken. Kiesı tüie bolǧandyqtan küreser aldynda botaşa bozdaityn Jaqtau, äigılı Būlanbai baluannyŋ tıkelei ūrpaǧy, atasy kötergen tasty kötere almasa da soǧan jeteqabyl, özınen basqa eşkımnıŋ şamasy jetpegen tasty sonyŋ qasyna aparyp qoiǧan Baiǧozy turaly äŋgımelerdıŋ eşqandai aŋyz emes, şynaiy oqiǧalarǧa negızdelgen ömır şyndyǧy ekenın qai qazaq ta tap basyp tanyry sözsız. Öitkenı, bızdıŋ tarihymyz tasqa basylmaǧan, qaǧazǧa jazylmaǧan, atadan balaǧa auyzekı äŋgıme türınde jetkızılıp otyrǧan. Bır auyz ötırık qosuǧa bolmaidy oǧan, öite qalsaŋ bıreuler kümändanuy mümkın, al ötkenınen kümänı bar halyqtyŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr, keleşegı tūmandy, aldaǧy uaqytta el bolyp saqtalyp qaluy qiyn. Sondyqtan künı keşege deiın, säbet ökımetınıŋ jalǧan ideologiiasyna ulanyp, miymyz atala bolyp ketkenşe qazaq balasy ötırık aityp körmegen. Özın-özı syilaityn adam eşqaşan ötırık aitpauǧa tiıs. Bügın tūsauy kesılıp, oqyrmanǧa jol tartyp otyrǧan, marqūm Säbitov Asqar Jūmahanūly qūrastyrǧan «Zaisannyŋ jaisaŋ baluandary» dep atalatyn kıtapta da bır auyz ötırık joq ekenıne kümänıŋız bolmasyn, qūrmettı oqyrman.
Sözımızdıŋ soŋynda osy kıtaptyŋ jaryq köruıne ūlanǧaiyr eŋbek sıŋırgen, avtordyŋ közı tırısınde bergen uädesınen ainymai, özınıŋ jeke baspasynda tergızıp, baspahanasynan basyp şyǧarǧan Mahmut Qosmambetov myrzaǧa aiyryqşa rizaşylyq bıldıremız. Jarnama dep qabyldamaŋyzdar, kıtapty aluǧa ynta bıldırıp, qyzyǧuşylyq tanytqan oqyrmannyŋ «Üş qiian» baspasyna habarlasuyna bolatynyn eskerte ketpekpız.
Nūrlan QAMİ, jazuşy
Almaty, 15 aqpan, 2022 jyl
