Ár kitaptyń jaryq kórýi úlken oqıǵa, ádebı ómirdegi qubylys, halqymyz san ǵasyrlar boıy qaster tutqan, aldaǵy ýaqytta da qadiri arta beretin, qazaq atam kúlli óner ataýlynyń noqta aǵasy dep bilgen qasıetti Sóz Ónerin damyta da baıyta túser kezekti qadam.
Neden bastaldy ol, ne túrtki boldy, oı tastaǵan kim, jospary qalaıjasaldy, júzege asyrylýy qalaı ótti, kim qoldady, kim qarsy shyqty, aıaqtan shalyp, kedergi keltirýge tyrysqandar boldy ma, bolsa olardyń maqsaty ne – osynyń bári avtordyń qupııasy, árkimge asha bermeıtin ishki syry, jan dúnıesiniń tereń túkpirine jasyrǵan jumbaǵy.
Kitapty qolǵa alǵan ár oqyrman osy jumbaqpen betpe-bet kelip, sol qupııany ashýǵa, jazýshynyń jan syryna qanyǵa túsýge qumartatyn bolsa kerek.
Segiz qyrly, bir syrly azamat, aqyn, jazýshy, jýrnalıst, sazger, bar ǵumyrynda adamgershilik murattardy ardaq tutýdan aınymaǵan abzal jan – marqum dosymyz Asqar Jumahanuly Sábıtov qurastyrǵan, durysy, túgel derlik óz qolymen jazyp shyqqan «Zaısannyń jaısań balýandary» dep atalatyn jańa kitap oqyrman nazaryna usynylyp otyr.
Jazýshynyń qııalynan emes, naqty shyndyqtan týǵan derekti shyǵarma, keıbireýleri ómirden ozyp, kópshiligi qazir de aramyzda júrgen sport maıtalmandary, dene kúshi men aıla-tásili, sheberligi men tájirıbesi tolaıym ushtasqan qazaqtyń atan jilikti, temir topshyly balýandary týraly jınaq.
Kórkem shyǵarma men derekti týyndynyń arasyndaǵy basty aıyrmashylyq – qııalyńyz qanshalyqty júırik bolsa da ómir shyndyǵynan alshaqtap kete almaısyz, «jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyrýǵa», «ótirikti shyndaı, arýaqty jyndaı etip» ásireńkilikke salynýǵa bolmaıdy, baryn bar dep, joǵyn joq dep sol kúıi jazasyz.
Áıtse de bul janyńnan sóz qosýshy bolma,fotografııalyq dáldikten aýytqyma, áıtpese qurydyń, «solǵa qaraı bir qadam, ońǵa qaraı bir qadam jasasań - atylasyń» degendi bildirmeıdi, ómir shyndyǵyn jetkizý úshin de kórkem sózdi paıdalanasyń, qarapaıymdyqty ustanamyn dep qarabaıyrlyqqa urynýdan aýlaq bolǵan jón.
Bizdiń qolymyzǵa tıgen kitap osy talaptardyń qaı-qaısysynyń da údesinen shyǵa bilgen týyndy. Jazýshynyń sheberligine tánti boldyq, sóz máıegine qandyq, shyndyq pen aqıqatqa tıtimdeı de qııanat jasamaǵan sarabdaldyǵyna kóńilimiz toldy.
Shyǵarmada ulan-baıtaq jerimizdiń bir pushpaǵynan, elimizdiń bir oblysynyń bir ǵanaaýdanynan shyqqan balýandar týraly málimetter keltirilgen. Sonaý handyq dáýirdegi, odan keıingi patshalyq Reseıdiń quramyna ótken bodandyq kezeńdegi, keshegi bálshebekter bıligi tusyndaǵy qadaý-qadaý kózge túsken balýandar emes, birqatarysporttaǵy alǵashqy qadamyn sábettik kezeńde bastaǵanymen, negizinen, elimiz táýelsizdik alyp, eki jarym ǵasyrǵa sozylǵan otarshylyqtyń ezgisinen arylyp, sol bir surqaı jyldary jyǵylǵan týymyzdy qaıta kóterip, derbes memleketke aınalǵan sońǵy otyz jyldyń ishinde aty shyǵyp, tanymal bolǵan qazirgi zamandastarymyz jaıynda aıtylady. «Otan otbasynan bastalady» degen ulaǵatty sóz bar, árkimniń de patrıottyq sezimi óziniń týyp-ósken jerinen, ushqan uıasynan, aýylynan, úlken ómirge alǵash qadam basyp, bilim alyp, oı órisinkeńeıtken, dúnıetanymyn qalyptastyrǵan mektebinen tamyr tartady. Eldi el qylyp, halyqty uıystyryp otyratyn máıegi, ult dińgegi, el birliginiń ózegi – elimizdiń sondaı bas kóterer azamattary, týǵan jerdiń ary men namysy úshin atoılap atqa qonar birtýar uldary men qyzdary. Búgingi balýandar – keshegi batyrlar, olardyń bári birdeı tanymal bola bermeıdi, teledıdardan kórmeısiz, kezinde ataǵy shyqsa da bul kúnderi eleýsizdeý kún keship jatqan bolýy ábden yqtımal. Kúndelikti kósheden kórip, kún saıyn qasyńyzda júrgen adamnyń bir kezde aýdan atynan tý kóterip, alaman báıgege túskenin bilmeýińiz ǵajap emes. Al olardy maqtan tutý kerek, Mahambet batyr aıtqandaı, «ólgennen keıin jylamaı», kózi tirisinde qurmettegen jón. Buryn bilmeseńiz – bilińiz, tanymasańyz – tanysyp qoıyńyz, mine olar, aty-jóni, sýreti, atqarǵan qyzmeti, sińirgen eńbegi túgel osy kitapta kórinis tapqan. Qarapaıym ǵana adamdar, er namysy men el namysy synǵatúsken shaqta bilegin sybanyp, balaǵyn túrinip, dúıim jurttyń aldynda saıysqa túsýdentaıynbaǵan balýandar. Zaısannyń jaısań azamattary!
Aýdan ákimi S.Zaınýldınniń alǵysózimen ashylyp, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, sol óńirden túlep ushqan Q.Kúderınova hanym jalǵastyrǵan balýandar týraly jylnamadan nebir sen tur, men ataıyn sańlaqtar jónindegi derekterge qanyǵasyz. QR eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy, professor Janádil Ataev, pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty, QR Pedagogıkalyq ǵylymdar akademııasynyń qurmetti professory Erkin Ýanbaev, 1994 jyly Iýgoslavııada ótken álem chempıonatynda jasóspirimder men jastar arasynda qosa-qabat chempıon bolǵan Álııa Meıramǵalıeva, taǵy basqa kóptegen balýandar týraly osy kitaptan bile alasyz. Bir-birlep sanaǵan joqpyz, biraq kitapty asyqpaı paraqtap shyqqanda kózimiz jetkeni – munda osy aýdannan shyqqan júzden astam balýan jaıynda málimetter keltirilgen eken. Mol derek, qymbat qazyna! Jáne olardyń sporttaǵy júrip ótken jolyn, jetken jetistikterin statıstıkalyq tásilmen táptishtep tizip ótpeı, jýrnalıstik dáıektilikti saqtaı otyryp, jazýshylyq kórkem tilmen ásem sýrettegen. Sózimiz jalań bolmaýy úshin mysal keltireıik.
«Ertis ózeni óziniń bastaýyn Qytaıdaǵy Ór Altaıdan alǵanymen, qazaqtyń jaısań eliniń jazyq jerinde arnasy keńeıip, sýy molyǵyp, Aq Ertis endi Qara Ertis bop shymyrlaı aǵyp, Zaısan kóline kelip quıady. Osy Ertisten bir arna bólinip shyǵyp, qazaqtyń quıqaly topyraǵyn taspadaı tilip ótip, Ertis-Anasynyń omyraýyn qaıta kelip emedi. Ony Kendirlik ózeni dep ataıdy»... Halqymyzdyń dańqty balýan qyzy, 2012 jylǵy London olımpıadasynyń kúmis júldegeri Gúljan Isanova týraly maqala osylaı bastalady. Kórip tursyz, jýrnalıstik dáldik pen jazýshynyń kórkem tili minsiz kirigip ketken. Óz basym «Qara Ertis» degen tirkesti ár jerden kezdestirip júrgenimmen nelikten olaı deıtinin bilmeıtinmin, «Aq Ertis» degen tirkes bar ekenin múldem estimeppin. Endi bilip júretin boldym. Altaıdan bastalyp, Zaısan kóline quıatyn Ertis pen onyń bir salasy Kendirlik ózeni jaıynda aıtylǵan eki-aq sóılem, sonyń ózi de kartadaǵy sýretti kóz aldyńyzǵa móldiretip ákelip turǵan joq pa!
«Óken balýan jaıly oılansam boldy, shyǵandap ketemin. Anasy Nurǵazı marqum da esime túsedi. Ol kisini kózim kórdi ǵoı, kórshiles Qýanysh aýylynda turatyn. Birde ákem ekeýimiz at-arbamen Qýanysh aýylynyń shet jaǵasymen Daıyr aýylyna qaraı ótip bara jatqanbyz. Arpa ǵoı deımin, jem tartylyp jatyr eken. Ústinde shekpen, kúláparasyn kıip, tumshalanyp alǵan bir adam er azamattyń jumysyn istep júr. Áıel adam sııaqty... Shynymen solaı eken. Álgi jem tartqyshty toqtatty da bizge qarap daýystap:
-Áı, Jumahan, arbańdy beri ákel. Eki móshek jem qaptap qoıyp em, Kánýárbek kelip alyp ketem degen. Áli joq. Óz obaly ózine. Saǵan salyp jibereıin. Alyp ket! – dep aıǵaı saldy. Ákemniń «bále bolady» dep shyr-pyr etkenine qaramaı, atty jetektep ákeldi de eki móshek jemdi arbanyń ústine atyp uryp:
-Áı, Jumahan, ústin birdeńemen jaba sal. Al endi jónel! Bireý-mireýdiń kózi shalyp qalmasyn, - dep júrdek ári kúshti tory bıeniń saýyrynan artyq eti joq, shymyr saýsaqty, kúrekteı alaqanymen salyp qaldy. Bylaı shyǵa bere ákem:
-Nurǵazı balýan degen táteń osy kisi. Balalary shetinen balýan, - degeni áli esimde. Meni balasyndy ma, kim bilsin. «Áı, bala, arbadan tús. Qaptyń bir jaq shetin kóteris» degen joq. Jem toly qaptardy jep-jeńil kóterip, arbaǵa asyqtaı atyp urǵany áli kóz aldymda»...
Qandaı sýret! Zaısan óńirinde aty ańyzǵa aınalǵan Ókenge (shyn esimi Nurmuhambet Hasenov) balýandyq ónerdiń, alyp kúshtiń anasynan daryǵany da, sol kezdegi áleýmettik jaǵdaıdyń keıbir qyrlary da, soıalıstik qurylys kezindeqarapaıym adamnyń turmysyna, mal-janyna eshqandaı mán berilmeýi saldarynan halyqtyń osyndaı usaq-túıek urlyqty kúnkóristiń amaly dep bilip, ondaıǵa arlanbaıtyny da – bári de óz-ózinen kókeıińizge quıyla qalady. Jazýshynyńsheberligi degenimiz osy.
Soıalızm kezinde joǵarydan berilgen nusqaýdy múltiksiz oryndaýǵa umtylýdan ba, halqymyzdyń darqandyǵynan ba, bálkim osy ekeýiniń ózindik bir úılesim taýyp, ushtasyp ketýinen bolar – ábden qalyptasyp, sanamyzǵa sińip ketken «Qazaqstan – halyqtar dostyǵynyń laboratorııasy» degen túsinik bar jáne bul uǵym áli de tuǵyrynan túse qoıǵan joq. Kóbinese maqtanysh retinde, áredik syrttan tańylǵan ozbyrlyq túrinde, kóbinese ultaralyq kıkiljiń týa qalǵanda aýyzǵa alynatyn turaqty sóz tirkesi. Keıde masaırap qalasyń, keıde namysyńa tıedi. Masaıraıtynyń – taǵdyrynan teperish kórip, týǵan jerinen qýylyp, eriksiz aıdalyp kelgen qanshama halyqty kókireginen keri teppeı,jatsynbaı baýyrymyzǵa bastyq, ózimiz isherge as tappaı otyryp, balamyzdyń tamaǵynan jyryp, aýzyna tostyq, solardyń amandyǵyn tiledik, butaǵa qorǵalaǵan torǵaıdaı beısharalarǵa pana bolǵanymyz úshin óz-ózimizge ishteı rıza boldyq. Óıtkeni, biz adamgershilik murattardy bárinen bıik qoıatyn, Allanyń aq jolynan aınymaıtyn, adamǵa jaqsylyq jasaý – Jaratqan Jalǵyzǵa minájat etýdiń eń izgi joly ekenin kókirekpen sezip, túısikpen tanıtyn halyqpyz. Otyzymyz otyryp, bir kelimsek túsinbeı qalady-aý dep janymyz ashyǵandyqtan tilimiz kelse de, kelmese de oryssha sóıleımiz. Keıbir kóziniń aldyndaǵyny kórmeıtin, kókiregi kórsoqyr kórdemsheler men áý bastan ez bolyp jaralǵan esirikter sony qorqaqtyq, jasyqtyq dep túsinedi. Sóıtip basynýǵa tyrysady. Sol kezde qazaqtyń boıyndaǵy batyrlyǵy burq ete qalady. Ondaıda «el erge qaraıtyny» belgili. Aldyńǵy qatarǵa, árıne, batyrlar men balýandar shyǵady. Kitapta sondaı oqıǵalarǵa da oryn berilgen.
Al biz sol erlerdiń boıyndaǵy shyn batyrǵa tán basty qasıetter – keńpeıildik pen janashyrlyqtyń mysalyna toqtalmaqpyz. Dostary Qaırosh dep atap ketken Qaırolla Kókkózov balýan emes, kerek deseńiz kúrespen múldem aınalyspaǵan. Al ony kitapqa ne úshin engizgenin myna úzindiden túsinesiz.
«Almatyda turatyn Daıyrdyń jigiti Murataı aıtady:
-Qaırosh ekeýmiz qurylysta birge jumys isteımiz. Jumyspen birge janjal da, tóbeles te bolyp turady. Bir kúni basqa ulttyń úsh jigiti Qaıroshqa jabyldy. Qaırosh árqaısysyn bir kóterip, anadaı jerge aparyp qoıady. Qushaqtap alyp, syǵymdap qysady. Shamalary jetpeıtinin bilgennen keıin úsheýi eriksiz qoıdy. Artynan qyzynǵan qazaq jigitteri: «seniń kúshińdi bizge berse úsheýin úsh qoıyp, taldyra salatyn edik» degende Qaıroshtyń kózi jypylyqtap: «Qalaı urasyń olardy? Bir jerin mertiktirip alamyn ba dep qoryqtym» - degen eken. Mine, Alla onyń boıyna qara nardyń kúshin berse de jyly, qaıyrymdy, meıirimdi júrek syılaǵan»...
Ómir – synaq, Qudaı-Taǵala berip te synaıdy, alyp ta synaıdy. Adam balasy sonyń ekeýine de shydap, barda tasymaı, joqta jasymaı, talaıyna túskendi tońqyldamaı, tosyrqamaı qabyl alýǵa tıis. Halqymyzdyń osynaý danalyǵyn kókiregine sińirip ósken órenderimiz talaı jerde joly kesilip, jónsizdik pen jolsyzdyqtyń qurbany bolsa da eshqashan moıyǵan emes. Keıde kópe-kórneý qııanatqa, álimjettikke ulasyp jatqan ádiletsizdikke de tap bolǵan. Sonda da nalyǵan emes, eshkimge kektengen joq, jaýlaspady da, ondaı usaqtyqqa salynýdan ózderin joǵary ustady.Sonyń bir mysaly retinde balýan qyz Álııa Meıramǵalıevany tyńdap kóreıik.
«1995 jyly álem chempıonaty Reseıde ótti. Jarys ótpeı jatyp Reseı men Ýkraınanyń, Belarýstiń medaldardy bólisip alǵanyn keıin bildim. Bar kúsh-jigerimdi salyp kúreskenmin,márege qalaı jetkenimdi bilmeı qaldym. Aqtyq aıqasym belorýs qyzymen. Bozkilem ústindemiz. Laqtyramyn, eseptemeıdi. Tórt upaıǵa laqtyrsam meniń upaıymdy oǵan beredi. Jaýyrynyn tıgizip, ustap jatyp alsam da eseptemeıdi. Aqyry jeńisti belorýs qyzyna berip, ol – chempıon, men kúmis júldeger boldym. Ókinishten óksip jylaǵanym-aı! Qasymnan ótip bara jatqan qyrǵyz tóreshisi:
-Azııa chempıonatynda qysym jasap, saǵan ekinshi oryn berip em. Bul jer tipti sumdyq qoı! Taza jeńistiń ózin eseptemeıdi, - degeni»...
Ári qaraı avtor jalǵastyrady.
«Álııanyń armany men maqsaty olımpıada chempıony bolý eken. Sambo olımpıadalyq oıyndar baǵdarlamasynda joq bolǵandyqtan dzıýdoǵa aýysyp, Qazaqstanda óz salmaǵy boıynsha №1 balýandyqqa deıin jetip, álemdik deńgeıge kóteriledi. Endigi maqsat – olımpıada shyńyn baǵyndyrý. Bapkerler Álııaǵa: «olımpıadaǵa sen barasyń» dep talaı jyl aldap, shyn máninde basqa qyzdy daıarlaǵan. Asqaq armanynan aıyrylǵandaı bolyp túńilgen Álııa bapkerlerine qatty renjip, usynys jasap júrgen osy Baýyrjanyna tıgen de ketken. Keıin álgi bapkerleri jalynyp-jalpaısa da «kúıeýim ruqsat etpeıdi» dep olımpıada dodasyna qatysýdan bas tartady»... Bul da tektilik.
Kitapta ǵumyr deregin rastaıtyn naqty qujaty bolmaǵandyqtan ańyz áńgimeniń keıipkeri dep sanalatyn, shyndyǵynda ómirde bolǵan, keıingi urpaqtary qazir aramyzda júrgen alyp kúsh ıeleri, naǵyz halyq balýandary týraly da aıtylady. Jońǵarǵa qarsy kúreste aty shyǵyp, búkil qazaq dalasyna áıgili bolǵan halyq qaharmany, kereıdiń bas batyry Er Jánibekten bata alyp, 18 jasynan bastap kúreske túsken, óle-ólgenshe jaýyryny jer ıiskemegen Bulanbaı balýan bir tóbeleste 5-6 qytaıdy qamshymen uryp óltiripti. Jáne sony ımperatordyń aldyna ózi baryp moıyndap, alyp kúshiniń dáleli retinde jan balasy kótere almaǵan áıdik tasty kóterip, basyna bostandyq alǵan eken. Kıesi túıe bolǵandyqtan kúreser aldynda botasha bozdaıtyn Jaqtaý, áıgili Bulanbaı balýannyń tikeleı urpaǵy, atasy kótergen tasty kótere almasa da soǵan jeteqabyl, ózinen basqa eshkimniń shamasy jetpegen tasty sonyń qasyna aparyp qoıǵan Baıǵozy týraly áńgimelerdiń eshqandaı ańyz emes, shynaıy oqıǵalarǵa negizdelgen ómir shyndyǵy ekenin qaı qazaq ta tap basyp tanyry sózsiz. Óıtkeni, bizdiń tarıhymyz tasqa basylmaǵan, qaǵazǵa jazylmaǵan, atadan balaǵa aýyzeki áńgime túrinde jetkizilip otyrǵan. Bir aýyz ótirik qosýǵa bolmaıdy oǵan, óıte qalsań bireýler kúmándanýy múmkin, al ótkeninen kúmáni bar halyqtyń bolashaǵy bulyńǵyr, keleshegi tumandy, aldaǵy ýaqytta el bolyp saqtalyp qalýy qıyn. Sondyqtan kúni keshege deıin, sábet ókimetiniń jalǵan ıdeologııasyna ýlanyp, mıymyz atala bolyp ketkenshe qazaq balasy ótirik aıtyp kórmegen. Ózin-ózi syılaıtyn adam eshqashan ótirik aıtpaýǵa tıis. Búgin tusaýy kesilip, oqyrmanǵa jol tartyp otyrǵan, marqum Sábıtov Asqar Jumahanuly qurastyrǵan «Zaısannyń jaısań balýandary» dep atalatyn kitapta da bir aýyz ótirik joq ekenine kúmánińiz bolmasyn, qurmetti oqyrman.
Sózimizdiń sońynda osy kitaptyń jaryq kórýine ulanǵaıyr eńbek sińirgen, avtordyń kózi tirisinde bergen ýádesinen aınymaı, óziniń jeke baspasynda tergizip, baspahanasynan basyp shyǵarǵan Mahmýt Qosmambetov myrzaǵa aıyryqsha rızashylyq bildiremiz. Jarnama dep qabyldamańyzdar, kitapty alýǵa ynta bildirip, qyzyǵýshylyq tanytqan oqyrmannyń «Úsh qııan» baspasyna habarlasýyna bolatynyn eskerte ketpekpiz.
Nurlan QAMI, jazýshy
Almaty, 15 aqpan, 2022 jyl
