1945 jyly birinshi bolyp jeńis týyn Berlın qalasynyń Reıhstagyna tikken Raqymjan Qoshqarbaevty qazaqstandyqtardyń bári biledi. 1941 jyldan 1945 jylǵa deıin sozylǵan osy surapyl soǵysta kóptegen qalalar azat etilip solardyń bárine de jeńis týy tigilip otyrǵan.
Bul soǵystyń eń sheshýshi shaıqastarynyń biri Stalıngrad shaıqasy. Gıtlershil fashısterden qýyp shyǵý shaıqasynda Stalıngrad qalasyna jeńis týyn tikken qazaq batyry nazardan tys qalyp keledi.
Ákem ǵalym Ásilhan Ospanuly Uly Otan soǵysynyń batyry general Sabyr Raqymovtyń qazaq ekenin dáleldegen «Qazyǵurt qyrany» atty zertteý maqalasy 1972 jyldyń 9 mamyr kúni oblystyq «Ońtústik Qazaqstan» gazetiniń 2-4 betterinde, sodan bir aıǵa jeter-jetpeste 1972 jyldyń 6 maýsym kúni respýblıkalyq «Lenınshil Jas» gazetiniń (Qazirgi «Jas Alash» gazeti) 3-betinde jaryq kórgennen keıinde generaldyń ómir jolyn zertteý jumysyn toqtatpaı S.Raqymovtyń naǵashy aǵalarymen jáne qaryndasy Lútpimen kezdesip, Ózbekstannyń basshysy Sh.Rashıdovke, Ǵylym Akademııasyna jáne basqa da resmı oryndarǵa hat jazyp kóp jumys istedi. Sol kezderi Ákem balalary bizderge kóptegen qyzyq áńgimeler aıtatyn edi. Birde Berlınge jeńis týyn tikken qazaq batyry Raqymjan Qoshqarbaev týraly aıta kelip: Stalıngradqa tý tikken Ótebaı aǵalaryń Shymkentte turady, dedi.
Ákemniń bul sózi meni óte tańqaldyrdy. Biraz ýaqyttan soń Ákemnen batyr aǵanyń turatyn mekenin bilip kezdesýge bardym.
Ótebaı Qalybaıuly aǵa óte áńgimeshil kisi eken. Meniń buıymtaıymdy bilgen soń sózin jáımen bastap ketti:
- Men soǵysty ofıer sheninde aıaqtadym. Ne kórmedim... Soǵysqa
attanarda Qoshqar ata áýlıege baryp zııarat ettim.
1941 jyly Jambyl qalasynda (qazirgi Taraz) 105-qazaq atty ásker dıvızııasy quryldy. 1942 jyldyń maýsymynda attarymyzdy vagondarǵa tıep, 30 eshelon bolyp maıdanǵa attandyq. Dál qazirgideı esimde Máskeýge týra 22-qyrkúıekte jettik. Osy jerde biz kútpegen jaǵdaı boldy. Attarymyz ben qylyshtarymyzdy ótkizip artıllerııany meńgerýge kóshtik. Buǵan jeti-aq kún berildi. Qalǵanyn alǵy shepte úırene jatasyńdar dedi. Men soǵyspen alǵash osylaı tanysty.
- Ótebaı aǵa, meniń Ákemniń aǵasy Sherehan babam da soǵysta zeńbirekshilerdiń komandıri bolǵan. Jaýyngerler zeńbirekterdi qar-batpaqta ıterip qınalyp jatqanyn soǵys jaıly derekti fılmderden kórip júrmiz. Shamasy soǵystyń eń qıyn mamandyǵy zeńbirekshi bolý shyǵar?
- Soǵysta eshkimge jeńildik joq. Bir snarıadtyń salmaǵy
seksenbes kılogramm. Ol kezde qylshyldaǵan jas edik, shydamdy edik. Men batareıa komandıriniń kómekshisi boldym. Únemi zeńbirekter arasynda júgirip júrýime týra keletin. Kimge ne jetpeıdi, kim jaralanyp, kimniń qaza tapqanyn, bárin-bárin bilý mindetim edi. Biraq obaly ne kerek, snarıadtar ýaqtyly jetkizilip turdy.
Men seksen segiz qalany fashısterden azat etýge qatystym. Tup-týra seksen segiz. Bireýge ótirik, maǵan shyn. Bizdi barlyq qalalardyń turǵyndary qýanyshpen qarsy aldy.
Birde jańa ǵana azat etilgen qalada kele jatyp zar jylap otyrǵan áıeldi kórdim. Ol janyp ketken úıiniń ornynda jalǵyz otyr edi. Qasyna baryp jubatpaq boldym. Álgi áıel áreń degende úımen birge kishkentaı balalarynyń órtenip ketkenin aıtqanda ózegim órtenip qoıa berdi. Úıińizdiń astynda jertóle ıakı ura bar ma edi, dep suradym. Jaýap berý ornyna basyn shulǵı beredi. Jaýyngerlerimmen úı ornyn tez arada janǵan bórene qaldyqtarynan arshyp, jertóle qaqpaǵyn ashyp jibergenimizde órtten tyǵylǵan balalardy kórdik. Álgi áıeldiń esi shyǵyp ketkeni sonsha, birese balalaryn qushaqtap, birese bizderdi betimizden súıip ábiger bolyp jatyr. Biz de máz-máırambyz. Qorjyndarymyzda jeýge jaraıtyn azyǵymyzdyń bárin álgi áıel men kishkentaılarǵa berip ary qaraı júrip kettik.
Soǵys adamdy qatygez etetin shyǵar dep oılaýshy edim. Olaı emes eken ǵoı?
Soǵys árkimge ártúrli áser etedi. Eshkimge ońaı tımeıdi. Birde Vengrııada ǵoı deımin. Bizdiń áskerlerdiń qolyna nemis fashısterimen birge otyz shaqty ázirbaıjan jigitteri qolǵa tústi. Baıǵustar nemisterdiń qolyna túsip qalǵan eken.
Qany kózine quıylǵan orys qyzyl áskerler olarǵa «satqyndar» dep bárin jıyp bir úıge qamady da bir tankini ákelip, oqpanyn terezeden kirgizdi de bir-aq atty. Jańaǵylardyń bireýi de tiri qalmady. Soǵys nebir sumdyqty kórsetedi.
Óz basyma keler bolsam, fashısterdi jek kórýimde shek joq edi. Biraq qatygezdik pen asqan jaýyzdyqqa bara qoımadym. Stalıngradta mynandaı bir jaǵdaı boldy. Shaıqas máresine jetipqolǵa túsken nemisterde esep joq. Qarap tursam, nemis jaýyngerleriniń sońyn ala nemis áskerleriniń shınel-qalpaqtaryn kıgen qazaq jigitteri kele jatyr! Men ofıermin, qaraýyldar alǵa ketip qalǵan. Álgilerden bundaı halge qalaı túskenderin suradym. Olar tutqynǵa túskennen keıin solardyń otyn jaǵyp, sháıin qoıyp júrgenderin aıtty. Men olarǵa «qazir jan-jaqqa tarap, qaza tapqan qyzyl áskerlerdiń kıimderin kıip alyńdar, sodan soń adasyp, qaldyq, oryssha bilmeımiz dep aıtyńdar», - dep keńes berdim». Senesiń be, sol jigittermen Berlınde kezdestim. Maǵan «Kókelep» shurqyrasyp amandasty.
Sol Stalıngrad shaıqasy týraly aıtyp berseńiz?
- Ómirimde maqtanarlyq birneshe oqıǵalar boldy. Ekeýi de osy
shaıqasqa qatysty. Men Stalıngradqa birinshi bolyp tý tiktim. Ol sátti kınodokýmentalıster túsirip aldy. Bul aqpan aıynda bolǵan edi. Sol 1943 jyldyń mamyrynda Kýrskide soǵysyp júrgen bizge «Stalıngrad epopeıasy» degen eki serııaly derekti fılm kórsetti. Men sonda ózimdi kórdim. Qarýlas dostarym meni kórip «Ótebaı anaý sen ǵoı, bizdiń Ótebaı ǵoı!» aıqaılap, qýanyp jatty. Sodan soń dál sol kınokadrlerdi jıyrma jyl ótken soń Shymkenttegi «Jastyq shaq» kınoteartrynda AQSh-tyń «Polıar juldyzy» atty fılminen kórdim. Keıinnen ózimniń Stalıngradta qyzyl tý ustap turǵan sýretimdi gazet-jýrnaldardan kóp kórdim. Biraq nege ekenin qaıdam, arqamnan túsirgen, betim kórinbeıtin. Baqsam, ár el halyq ókilderine ártúrli kóńil bólinedi eken. Bireýin jaqsy jaǵynana kóbirek kórsetý saıasaty qoldanypty.
Taǵy bir aıtarym, feldmarshal Paýlıýsti tutqyndaýǵa tikeleı dáneker bolýyma baılanysty. Stalıngradty bizge bermeı ol sońyna deıin jantalasty. Bizdiń basshylyq odan uryssyz berilýdi talap etti. Biraq Paýlıýs budan bas tartty. Urystyń nemen bitkeni belgili ǵoı. Qalany alǵannan soń tutqyndardyń arasynda nemis qolbasshysy bolmaı shyqty. Sonymen izdeý bastaldy. Izdeýshilerdiń ishinde mende barmyn. Qıraǵan kósheleriniń birinde jas shamasy on-on ekilerdegi balany kórdim. Ol kartop qabyqtaryn jınap júr eken. Men óte balajanmyn, ári muǵalimdigim bar, jaqyndap baryp sózge tarttym. Aty Sergeı, sheshesi aýyryp, soǵan talǵajaý bolarlyq birnárse izdep júr eken.
- Sergeı, senen bir qupııa surasam aıtasyń ba? – dedim.
- Bilsem aıtamyn, - dedi ol.
- Biz Paýlıýsti izdep júrmiz, ábden tıtyqtadyq. Sonyń shtaby qaı
jerde ekenin bilesiń be?
- Kórseteıin. – dedi Sergeı.
Men jaýyngerlerge nan ákelýge buıryq berdim. Qýanyshy qoınyna syımaǵan bala, nandy júgirip baryp anasyna berip keldi. Biz Sergeıdi ertip, qolbasshy Rokossovskııge bolǵan jaıdy baıandadyq. Ol bizge bir top avtomatshylardy qosyp berdi. Sonymen bárimiz Sergeıdiń sońyna erdik. Qıraǵan ortalyq ámbebap dúkeniniń ornyna kelgende bala bizge dýaldaǵy úsh núkteni meńzedi. Solardy basqanymyz sol-aq eken, temir esikter ashyla berdi. On bes mınýttyń ishinde bári de bitti. Eń birinshi uzyn boıly, aryq júzdi Paýlıýs, sońynan ofıerleri shyqty. Paýlıýsti biz Rokossovskııge jetkizdik.
Al endi soǵystyń aty soǵys. Nebir oqıǵalar bolady. Sizdińshe, zeńbirekshilerdiń ómirinde bolǵan, biraq zeńbirekshilerge tán emes oqıǵa esińizde me?
Soǵysta nebir nárseler bolyp jatady. Árıne, ondaı da jaǵdaıǵa qarap qımyl-áreket jasaısyń. Birde tún ortasynda kóterip, bizdiń jaıaý ásker fashısterden búgin tazartqan bir aýylǵa barasyńdar degen buıryq aldyq. Buıryqtyń aty buıryq, oryndaý mindet. Soǵysta jaýyngerler júrip bara jatyp uıyqtaı beretin. Tún qarańǵy. Júrip kelemiz, júrip kelemiz. Eki jaǵymyzda bıik ósken bıdaı. Bir ýaqytta jeter jerge de jaqyndadyq. Baıqaǵanymyz aýyl jaqtan bizge qaraı sap túzegen jaýyngerler keledi. Biz ózimizdiń jaıaý ásker ǵoı, dep jaıbaraqat qozǵala berdik. Týra betpe-bet taqalǵanda biraq bildik, nemister eken. «Fashıster!» - dep bireýdiń aıqaılaǵany esimde. Biz de, olar da es jıyp oq atýǵa úlgermedik. Naǵyz qoıan-qoltyq tóbeles bastaldy da ketti. Bizdiń jaq kóp ultty bolatyn. Sondyqtan bıdaı arasynda «ur», «má, saǵan», degen sózder kóptegen tilde estilip jatty.
Qazaqtar da nemisterdiń jeti atasyn sybap jatty. Olar da qarap qalmaǵany belgili, sonymen tóbeles eki saǵatqa sozyldy. Tań qylań bere bastaǵan kezde jaý jaǵy álsireı bastady. Sodan olar shegine qashty. Qyzýymyz basylǵan bizder esimizdi jıyp jınala bastadyq.
Sóıtsek, jaqyn jerde qyrda jatqan bizdiń jaıaý áskerler bárin kórip jatypty. Biz olarǵa «áı, sender nege bizge bolyspadyńdar?» desek, olar saq-saq kúlip: «bundaı qyzyq kúnde bola bermeıdi ǵoı» deıdi. Biz de kúlgen bop jatyrmyz ózimizshe. Endi qaıteıik, bireýdiń kózi kógergen, endi bireýdiń tisi synǵan degendeı. Soǵystyń aty soǵys degen osy...
- Ótebaı aǵa, maıdanda dostyqtyń orny bólek shyǵar...
Soǵysta ólim árdaıym qasyńda júretin jerde, týǵan-týysqannan alys, jyraq jerde – dostyq adamǵa adam bolyp qalýǵa kómektesedi. Meniń bir jaqyn joldasym boldy. Aty-jóni Jolshybek Meıirmanuly. Ol Shymkentke jaqyn jerde «Kúıik» sovhozynan edi. Biz Stalıngradtan Berlınge deıin birge boldyq. Soǵys bizdi týǵan baýyrlardaı jaqyn etti. Jolshybek kózsiz batyr edi. Jaýyngerler ol týraly: «Jolshybekten fashıster túgili olardyń oqtary da qorqady» deýshi edi. Birde ol úsh jaý tankisin ekıpajdarymen qosa qolǵa túsirdi. Osy erligi úshin oǵan Lenın ordeni berildi. Men ony árdaıym ýaıymdap júretin edim. Sebebi ol qaınaǵan urystyń ortasynda júretin. Jolshybek Berlınde soǵystyń bitýine bir apta qalǵanda, otyzynshy kókek kúni qaza tapty. Qaza tabar aldynda ol maǵan bir jaraly jaýyngerdi medsanbatqa jetkizýimdi ótindi. Qaıtyp kelsem dosym joq. Keıin bildim ol komandıri qaza tapqan jaıaý áskerlerdi basqarýǵa ózi suranyp shyǵypty. Onyń basqarýymen birneshe kvartal jaýdan bosatylypty. Sol urystardyń kezinde Jolshybek qasynda jarylǵan faýst-patronnyń jaryqshaǵy tıip qaza taýypty. Jaıaý áskerler ózderin bir qazaqtyń basqarǵanyn aıtyp, jatqan jerin meńzedi. Oq borap tur. Men dosymnyń denesin urys ortasynan alyp shyqpaqqa bel býdym. Menimen barýǵa jaıaý ásker jaýyngerlerinen eshkim shyqpady. Bári qorqyp tur. Sonymen ne kerek, jalǵyz kettim. Jolshybek erligi úshin Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna usynylǵany esimde. Biraq bul ataq nege ekenin qaıdam dosyma berilmedi. Soǵys bitken soń týǵandaryna baryp jaǵdaıdyń bárin aıtyp berdim.
- Soǵystyń eń qýanyshty sáti jeńis qoı. Soǵys bitkenin qashan
bildińiz?
- Kókek aıynyń sońǵy kúnderi bizge bir top ofıerler keldi. Olar
jaýyngerlermen sóılesip, «Ózderińe abaı bolyńdar jigitter» dep jatty. Bir polkovnıkten jón suradym. Ol bylaı dep jaýap qatty: «Birneshe kúnde soǵys támamdalady. Biraq biz olarǵa naqty aıta almaımyz, ondaı quqyǵymyz joq» - dedi.
Berlındi alǵannan keıin Pragadaǵy shaıqasqa qatystyq. Qaıtyp kelsek, soǵystyń aıaqtalǵanynyń jarııalanǵanyna birneshe kún bolypty. Biz-bir-birimizdi qýana quttyqtadyq. Nebir batyr jigitter kóz jasyna erik berdi. Birneshe aıdan soń elge oralyp, qaıtadan mektepke balalardy oqytýǵa kiristim.
Áli kúnge deıin túsime soǵys kiredi. Túsimde jan joldasym Jolshybekti kóremin.
Áńgimeńizge rahmet sizge, Ótebaı aǵa!
P.S. Qazir Ótebeı aǵa aramyzda joq. Suhbat 1996 jyly alyndy.
Berdaly OSPAN,
"Adyrna" ulttyq portaly
