1945 jyly bırınşı bolyp jeŋıs tuyn Berlin qalasynyŋ Reihstagyna tıkken Raqymjan Qoşqarbaevty qazaqstandyqtardyŋ bärı bıledı. 1941 jyldan 1945 jylǧa deiın sozylǧan osy sūrapyl soǧysta köptegen qalalar azat etılıp solardyŋ bärıne de jeŋıs tuy tıgılıp otyrǧan.
Būl soǧystyŋ eŋ şeşuşı şaiqastarynyŋ bırı Stalingrad şaiqasy. Gitlerşıl faşisterden quyp şyǧu şaiqasynda Stalingrad qalasyna jeŋıs tuyn tıkken qazaq batyry nazardan tys qalyp keledı.
Äkem ǧalym Äsılhan Ospanūly Ūly Otan soǧysynyŋ batyry general Sabyr Raqymovtyŋ qazaq ekenın däleldegen «Qazyǧūrt qyrany» atty zertteu maqalasy 1972 jyldyŋ 9 mamyr künı oblystyq «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetınıŋ 2-4 betterınde, sodan bır aiǧa jeter-jetpeste 1972 jyldyŋ 6 mausym künı respublikalyq «Leninşıl Jas» gazetınıŋ (Qazırgı «Jas Alaş» gazetı) 3-betınde jaryq körgennen keiınde generaldyŋ ömır jolyn zertteu jūmysyn toqtatpai S.Raqymovtyŋ naǧaşy aǧalarymen jäne qaryndasy Lütpımen kezdesıp, Özbekstannyŋ basşysy Ş.Raşidovke, Ǧylym Akademiiasyna jäne basqa da resmi oryndarǧa hat jazyp köp jūmys ıstedı. Sol kezderı Äkem balalary bızderge köptegen qyzyq äŋgımeler aitatyn edı. Bırde Berlinge jeŋıs tuyn tıkken qazaq batyry Raqymjan Qoşqarbaev turaly aita kelıp: Stalingradqa tu tıkken Ötebai aǧalaryŋ Şymkentte tūrady, dedı.
Äkemnıŋ būl sözı menı öte taŋqaldyrdy. Bıraz uaqyttan soŋ Äkemnen batyr aǧanyŋ tūratyn mekenın bılıp kezdesuge bardym.
Ötebai Qalybaiūly aǧa öte äŋgımeşıl kısı eken. Menıŋ būiymtaiymdy bılgen soŋ sözın jäimen bastap kettı:
- Men soǧysty ofiser şenınde aiaqtadym. Ne körmedım... Soǧysqa
attanarda Qoşqar ata äuliege baryp ziiarat ettım.
1941 jyly Jambyl qalasynda (qazırgı Taraz) 105-qazaq atty äsker diviziiasy qūryldy. 1942 jyldyŋ mausymynda attarymyzdy vagondarǧa tiep, 30 eşelon bolyp maidanǧa attandyq. Däl qazırgıdei esımde Mäskeuge tura 22-qyrküiekte jettık. Osy jerde bız kütpegen jaǧdai boldy. Attarymyz ben qylyştarymyzdy ötkızıp artilleriiany meŋgeruge köştık. Būǧan jetı-aq kün berıldı. Qalǧanyn alǧy şepte üirene jatasyŋdar dedı. Men soǧyspen alǧaş osylai tanysty.
- Ötebai aǧa, menıŋ Äkemnıŋ aǧasy Şerehan babam da soǧysta zeŋbırekşılerdıŋ komandirı bolǧan. Jauyngerler zeŋbırekterdı qar-batpaqta iterıp qinalyp jatqanyn soǧys jaily derektı filmderden körıp jürmız. Şamasy soǧystyŋ eŋ qiyn mamandyǧy zeŋbırekşı bolu şyǧar?
- Soǧysta eşkımge jeŋıldık joq. Bır snariadtyŋ salmaǧy
seksenbes kilogramm. Ol kezde qylşyldaǧan jas edık, şydamdy edık. Men batareia komandirınıŋ kömekşısı boldym. Ünemı zeŋbırekter arasynda jügırıp jüruıme tura keletın. Kımge ne jetpeidı, kım jaralanyp, kımnıŋ qaza tapqanyn, bärın-bärın bılu mındetım edı. Bıraq obaly ne kerek, snariadtar uaqtyly jetkızılıp tūrdy.
Men seksen segız qalany faşisterden azat etuge qatystym. Tūp-tura seksen segız. Bıreuge ötırık, maǧan şyn. Bızdı barlyq qalalardyŋ tūrǧyndary quanyşpen qarsy aldy.
Bırde jaŋa ǧana azat etılgen qalada kele jatyp zar jylap otyrǧan äieldı kördım. Ol janyp ketken üiınıŋ ornynda jalǧyz otyr edı. Qasyna baryp jūbatpaq boldym. Älgı äiel äreŋ degende üimen bırge kışkentai balalarynyŋ örtenıp ketkenın aitqanda özegım örtenıp qoia berdı. Üiıŋızdıŋ astynda jertöle iaki ūra bar ma edı, dep sūradym. Jauap beru ornyna basyn şūlǧi beredı. Jauyngerlerımmen üi ornyn tez arada janǧan börene qaldyqtarynan arşyp, jertöle qaqpaǧyn aşyp jıbergenımızde örtten tyǧylǧan balalardy kördık. Älgı äieldıŋ esı şyǧyp ketkenı sonşa, bırese balalaryn qūşaqtap, bırese bızderdı betımızden süiıp äbıger bolyp jatyr. Bız de mäz-mäirambyz. Qorjyndarymyzda jeuge jaraityn azyǧymyzdyŋ bärın älgı äiel men kışkentailarǧa berıp ary qarai jürıp kettık.
Soǧys adamdy qatygez etetın şyǧar dep oilauşy edım. Olai emes eken ǧoi?
Soǧys ärkımge ärtürlı äser etedı. Eşkımge oŋai timeidı. Bırde Vengriiada ǧoi deimın. Bızdıŋ äskerlerdıŋ qolyna nemıs faşisterımen bırge otyz şaqty äzırbaijan jıgıtterı qolǧa tüstı. Baiǧūstar nemısterdıŋ qolyna tüsıp qalǧan eken.
Qany közıne qūiylǧan orys qyzyl äskerler olarǧa «satqyndar» dep bärın jiyp bır üige qamady da bır tankını äkelıp, oqpanyn terezeden kırgızdı de bır-aq atty. Jaŋaǧylardyŋ bıreuı de tırı qalmady. Soǧys nebır sūmdyqty körsetedı.
Öz basyma keler bolsam, faşisterdı jek köruımde şek joq edı. Bıraq qatygezdık pen asqan jauyzdyqqa bara qoimadym. Stalingradta mynandai bır jaǧdai boldy. Şaiqas märesıne jetıpqolǧa tüsken nemısterde esep joq. Qarap tūrsam, nemıs jauyngerlerınıŋ soŋyn ala nemıs äskerlerınıŋ şinel-qalpaqtaryn kigen qazaq jıgıtterı kele jatyr! Men ofisermın, qarauyldar alǧa ketıp qalǧan. Älgılerden būndai halge qalai tüskenderın sūradym. Olar tūtqynǧa tüskennen keiın solardyŋ otyn jaǧyp, şäiın qoiyp jürgenderın aitty. Men olarǧa «qazır jan-jaqqa tarap, qaza tapqan qyzyl äskerlerdıŋ kiımderın kiıp alyŋdar, sodan soŋ adasyp, qaldyq, orysşa bılmeimız dep aityŋdar», - dep keŋes berdım». Senesıŋ be, sol jıgıttermen Berlinde kezdestım. Maǧan «Kökelep» şūrqyrasyp amandasty.
Sol Stalingrad şaiqasy turaly aityp berseŋız?
- Ömırımde maqtanarlyq bırneşe oqiǧalar boldy. Ekeuı de osy
şaiqasqa qatysty. Men Stalingradqa bırınşı bolyp tu tıktım. Ol sättı kinodokumentalister tüsırıp aldy. Būl aqpan aiynda bolǧan edı. Sol 1943 jyldyŋ mamyrynda Kurskıde soǧysyp jürgen bızge «Stalingrad epopeiasy» degen ekı seriialy derektı film körsettı. Men sonda özımdı kördım. Qarulas dostarym menı körıp «Ötebai anau sen ǧoi, bızdıŋ Ötebai ǧoi!» aiqailap, quanyp jatty. Sodan soŋ däl sol kinokadrlerdı jiyrma jyl ötken soŋ Şymkenttegı «Jastyq şaq» kinoteartrynda AQŞ-tyŋ «Poliar jūldyzy» atty filmınen kördım. Keiınnen özımnıŋ Stalingradta qyzyl tu ūstap tūrǧan suretımdı gazet-jurnaldardan köp kördım. Bıraq nege ekenın qaidam, arqamnan tüsırgen, betım körınbeitın. Baqsam, är el halyq ökılderıne ärtürlı köŋıl bölınedı eken. Bıreuın jaqsy jaǧynana köbırek körsetu saiasaty qoldanypty.
Taǧy bır aitarym, feldmarşal Pauliustı tūtqyndauǧa tıkelei däneker boluyma bailanysty. Stalingradty bızge bermei ol soŋyna deiın jantalasty. Bızdıŋ basşylyq odan ūryssyz berıludı talap ettı. Bıraq Paulius būdan bas tartty. Ūrystyŋ nemen bıtkenı belgılı ǧoi. Qalany alǧannan soŋ tūtqyndardyŋ arasynda nemıs qolbasşysy bolmai şyqty. Sonymen ızdeu bastaldy. Izdeuşılerdıŋ ışınde mende barmyn. Qiraǧan köşelerınıŋ bırınde jas şamasy on-on ekılerdegı balany kördım. Ol kartop qabyqtaryn jinap jür eken. Men öte balajanmyn, ärı mūǧalımdıgım bar, jaqyndap baryp sözge tarttym. Aty Sergei, şeşesı auyryp, soǧan talǧajau bolarlyq bırnärse ızdep jür eken.
- Sergei, senen bır qūpiia sūrasam aitasyŋ ba? – dedım.
- Bılsem aitamyn, - dedı ol.
- Bız Pauliustı ızdep jürmız, äbden tityqtadyq. Sonyŋ ştaby qai
jerde ekenın bılesıŋ be?
- Körseteiın. – dedı Sergei.
Men jauyngerlerge nan äkeluge būiryq berdım. Quanyşy qoinyna syimaǧan bala, nandy jügırıp baryp anasyna berıp keldı. Bız Sergeidı ertıp, qolbasşy Rokossovskiige bolǧan jaidy baiandadyq. Ol bızge bır top avtomatşylardy qosyp berdı. Sonymen bärımız Sergeidıŋ soŋyna erdık. Qiraǧan ortalyq ämbebap dükenınıŋ ornyna kelgende bala bızge dualdaǧy üş nüktenı meŋzedı. Solardy basqanymyz sol-aq eken, temır esıkter aşyla berdı. On bes minuttyŋ ışınde bärı de bıttı. Eŋ bırınşı ūzyn boily, aryq jüzdı Paulius, soŋynan ofiserlerı şyqty. Pauliustı bız Rokossovskiige jetkızdık.
Al endı soǧystyŋ aty soǧys. Nebır oqiǧalar bolady. Sızdıŋşe, zeŋbırekşılerdıŋ ömırınde bolǧan, bıraq zeŋbırekşılerge tän emes oqiǧa esıŋızde me?
Soǧysta nebır närseler bolyp jatady. Ärine, ondai da jaǧdaiǧa qarap qimyl-äreket jasaisyŋ. Bırde tün ortasynda köterıp, bızdıŋ jaiau äsker faşisterden bügın tazartqan bır auylǧa barasyŋdar degen būiryq aldyq. Būiryqtyŋ aty būiryq, oryndau mındet. Soǧysta jauyngerler jürıp bara jatyp ūiyqtai beretın. Tün qaraŋǧy. Jürıp kelemız, jürıp kelemız. Ekı jaǧymyzda biık ösken bidai. Bır uaqytta jeter jerge de jaqyndadyq. Baiqaǧanymyz auyl jaqtan bızge qarai sap tüzegen jauyngerler keledı. Bız özımızdıŋ jaiau äsker ǧoi, dep jaibaraqat qozǧala berdık. Tura betpe-bet taqalǧanda bıraq bıldık, nemıster eken. «Faşister!» - dep bıreudıŋ aiqailaǧany esımde. Bız de, olar da es jiyp oq atuǧa ülgermedık. Naǧyz qoian-qoltyq töbeles bastaldy da kettı. Bızdıŋ jaq köp ūltty bolatyn. Sondyqtan bidai arasynda «ūr», «mä, saǧan», degen sözder köptegen tılde estılıp jatty.
Qazaqtar da nemısterdıŋ jetı atasyn sybap jatty. Olar da qarap qalmaǧany belgılı, sonymen töbeles ekı saǧatqa sozyldy. Taŋ qylaŋ bere bastaǧan kezde jau jaǧy älsırei bastady. Sodan olar şegıne qaşty. Qyzuymyz basylǧan bızder esımızdı jiyp jinala bastadyq.
Söitsek, jaqyn jerde qyrda jatqan bızdıŋ jaiau äskerler bärın körıp jatypty. Bız olarǧa «äi, sender nege bızge bolyspadyŋdar?» desek, olar saq-saq külıp: «būndai qyzyq künde bola bermeidı ǧoi» deidı. Bız de külgen bop jatyrmyz özımızşe. Endı qaiteiık, bıreudıŋ közı kögergen, endı bıreudıŋ tısı synǧan degendei. Soǧystyŋ aty soǧys degen osy...
- Ötebai aǧa, maidanda dostyqtyŋ orny bölek şyǧar...
Soǧysta ölım ärdaiym qasyŋda jüretın jerde, tuǧan-tuysqannan alys, jyraq jerde – dostyq adamǧa adam bolyp qaluǧa kömektesedı. Menıŋ bır jaqyn joldasym boldy. Aty-jönı Jolşybek Meiırmanūly. Ol Şymkentke jaqyn jerde «Küiık» sovhozynan edı. Bız Stalingradtan Berlinge deiın bırge boldyq. Soǧys bızdı tuǧan bauyrlardai jaqyn ettı. Jolşybek közsız batyr edı. Jauyngerler ol turaly: «Jolşybekten faşister tügılı olardyŋ oqtary da qorqady» deuşı edı. Bırde ol üş jau tankısın ekipajdarymen qosa qolǧa tüsırdı. Osy erlıgı üşın oǧan Lenin ordenı berıldı. Men ony ärdaiym uaiymdap jüretın edım. Sebebı ol qainaǧan ūrystyŋ ortasynda jüretın. Jolşybek Berlinde soǧystyŋ bıtuıne bır apta qalǧanda, otyzynşy kökek künı qaza tapty. Qaza tabar aldynda ol maǧan bır jaraly jauyngerdı medsanbatqa jetkızuımdı ötındı. Qaityp kelsem dosym joq. Keiın bıldım ol komandirı qaza tapqan jaiau äskerlerdı basqaruǧa özı sūranyp şyǧypty. Onyŋ basqaruymen bırneşe kvartal jaudan bosatylypty. Sol ūrystardyŋ kezınde Jolşybek qasynda jarylǧan faust-patronnyŋ jaryqşaǧy tiıp qaza tauypty. Jaiau äskerler özderın bır qazaqtyŋ basqarǧanyn aityp, jatqan jerın meŋzedı. Oq borap tūr. Men dosymnyŋ denesın ūrys ortasynan alyp şyqpaqqa bel budym. Menımen baruǧa jaiau äsker jauyngerlerınen eşkım şyqpady. Bärı qorqyp tūr. Sonymen ne kerek, jalǧyz kettım. Jolşybek erlıgı üşın Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyna ūsynylǧany esımde. Bıraq būl ataq nege ekenın qaidam dosyma berılmedı. Soǧys bıtken soŋ tuǧandaryna baryp jaǧdaidyŋ bärın aityp berdım.
- Soǧystyŋ eŋ quanyşty sätı jeŋıs qoi. Soǧys bıtkenın qaşan
bıldıŋız?
- Kökek aiynyŋ soŋǧy künderı bızge bır top ofiserler keldı. Olar
jauyngerlermen söilesıp, «Özderıŋe abai bolyŋdar jıgıtter» dep jatty. Bır polkovnikten jön sūradym. Ol bylai dep jauap qatty: «Bırneşe künde soǧys tämamdalady. Bıraq bız olarǧa naqty aita almaimyz, ondai qūqyǧymyz joq» - dedı.
Berlindı alǧannan keiın Pragadaǧy şaiqasqa qatystyq. Qaityp kelsek, soǧystyŋ aiaqtalǧanynyŋ jariialanǧanyna bırneşe kün bolypty. Bız-bır-bırımızdı quana qūttyqtadyq. Nebır batyr jıgıtter köz jasyna erık berdı. Bırneşe aidan soŋ elge oralyp, qaitadan mektepke balalardy oqytuǧa kırıstım.
Älı künge deiın tüsıme soǧys kıredı. Tüsımde jan joldasym Jolşybektı köremın.
Äŋgımeŋızge rahmet sızge, Ötebai aǧa!
P.S. Qazır Ötebei aǧa aramyzda joq. Sūhbat 1996 jyly alyndy.
Berdaly OSPAN,
"Adyrna" ūlttyq portaly
