Qazırgı qoǧamnyŋ ermegınıŋ bırı toqal alu taqyryby bolyp tūr. Bıraq keibıreuler bılmestıkpen «toqal» dep şetten qatynasyp jürgen äieldı atap qatelesıp jür. Būl bügıngı qoǧam müşelerınıŋ öz elınıŋ tarihy men mädenietın bılmeuınıŋ tömen körsetkışı ekenı sözsız.
Eşkımge bıldırmei şetten qatynasyp jüru qazaqta «aşynalyq» nemese «oinas» dep atalady. Būl tüsınık būrynnan bar. Osylai dep HI ǧasyrda ömır sürgen Mahmūt Qaşqaridıŋ «Türkı sözdıgınde» jazylǧan. Oinas eşqaşan toqal bolyp eseptelmeidı. Sebebı būl qoǧamnyŋ şyrqyn būzu degen söz.
Sonymen toqal degen kım, onyŋ qoǧamdaǧy orny qandai bolǧan? Būl turaly ǧalym Halel Arǧynbai jäne basqa da ǧalymdar kezınde jaqsylap zerttep jazǧan. Qazaq qoǧamynda bäibışe atalatyn bırınşı äielden keiın zaŋdy türde alynatyn äieldı toqal dep ataidy. Jäne de äiel üstıne aittyrylatyn qyzdardyŋ qalyŋmaly da ädettegıden köp joǧary bolatyn.
Jas toqalmen küieuınıŋ jas alşaqtyǧy köbınese osyndai nekelerde kezdesıp otyrǧan. Sonymen bäibışeden keiıngı zaŋdy türde alynǧan äielderdıŋ bärı toqal delınedı. Bırneşe toqaldar ülken toqal, kışı toqal dep, nemese olardyŋ ärqaisysyna erekşe qasietıne, tür-tüsıne, pışınıne bailanysty bölek at qoiylǧan. Mysaly, aqtoqal, qaratoqal, änşı toqal, kerbez toqal degendei.
Äiel bırneşeu bolyp küieu bıreu bolǧandyqtan äielder arasynda bäsekelestık bolmai tūrmaidy. Sondyqtan olardy «kündes» dep ataǧan. Älı künge deiın būl söz maǧynasy jaqsy emes ekenın qazaqtyŋ bärı bıledı. «Kündestık külı de kündes» degen sözdıŋ şyǧuy da toqal aluǧa berılgen baǧa. Sondyqtan da toqal aluǧa köbınese äielderınıŋ bärın bölek auyl etuge jaǧdaiy jetkılıktıler ǧana bara alǧan.
Degenmen däulettılerdıŋ bärı toqal aluǧa qūmar bolǧan deu jaŋsaq pıkır. Toqal aludyŋ da sebepterı ärtürlı bolatyn. Eŋ basty sebep alǧaşqy jūbaiynan bala körmegen kezde toqal alu. Tarihta būndai jaǧdailar belgılı. İmantai bi jūbaiy Nūrymmen jiyrma bes jyldan asa otasady. Bıraq bala süie almaidy. Tuǧan bauyry Jämınnıŋ bır balasyn bauyryna basady. Osylai «maiköt» dep yrymmen bala alǧan soŋ äielderdıŋ jany jıbıp bala köteredı degen senım bolǧan. Būl salt beker paida bolmaǧan, osylai etken soŋ bala kötergender de az bolmaǧany belgılı.
Bıraq qyryq jetı jasqa kelgen İmantai şaŋyraǧynda jaŋa tuǧan säbidıŋ dauysy estılmedı. Sonda auyldyŋ ülkenderı jinalyp keŋes qūrady. Būl jiynǧa Nūrymdy da şaqyryp toqal alu mäselesın aitady. Nūrym būl şeşımmen kelısedı. Bıraq, küieuıme toqaldy özım taŋdauyma rūqsat berıŋızder, deidı.
Nūrym Tasbolatqyzy taŋdauy sūltan Mūsa Şormanūlynyŋ nemere ınısı Qanafiianyŋ jesırı, ädemı de qaiyrymdy Älima boldy. Älima bır jyldan soŋ Ǧaziza esımdı qyz tuady. Sodan ekı jyldan soŋ düniege kelgen balaǧa Ǧabūlǧaziz degen esım berıledı. Keiın būl esımdı balasyn erkeletken Älima Qanyş dep özgertıp alady. Qanyş İmantaiūly Sätbai elge belgılı akademik ǧalym.
Toqal aludy jaqtaityndar tise terekke, timese būtaqqa degendei: «Abai da toqaldan tuǧan» degendı jiı qaitalaidy. Solai dei tūra Abaidyŋ äkesı Qūnanbaidyŋ bäibışenıŋ balasy ekenın eske alǧysy kelmeidı. Jäne de kemeŋger Abaiǧa bailanysty jaǧdaidy būlai äzılge ainaldyru eşkımge jaraspaityny ūǧu kerek. Qūnanbaidyŋ Ūljanǧa üilenuınıŋ artynda ülken adami tragediia, qaiǧy jatyr. Qūnanbai Ūljandy alamyn dep alǧan joq. Qūttymūhammet degen ınısı jastai qaitys bolyp, sonyŋ äielı Ūljandy sol kezdıŋ ämeŋgerlık zaŋy boiynşa alǧan.
Toqaldan tuǧandardyŋ bärı ūly bolady degısı keletınder bılmestık tanytyp özderınıŋ bılımsızdıgın äşkere etedı. Mysaly ǧalym Şoqan Uälihan, aqyn Mailyqoja, suretşı Äbılhan Qasteiūly taǧy basqalar toqaldan tumaǧanyn köpşılık bıledı.
İia «Bıreu toiyp sekıredı, bıreu toŋyp sekıredı» dep dana halyq beker aitpaǧan ǧoi. Turasynda toqal aludyŋ ar jaǧynda näpsıqūmarlyqtyŋ tūrǧany da şyndyq. 17 ǧasyrda bilık qūrǧan Nūraly hannyŋ bäibışesınen basqa 15-zaŋdy toqaly men oǧan qosa 13 köŋıldesı bolǧany ǧylymi ädebiette jazylǧan. Bıraq jūrttyŋ bärı han emes qoi?!
Qazaq qoǧamynda äsırese kedeiler arasynda bır äiel aludyŋ özı qiynnyŋ qiyny bolǧan. Qalyŋ mal töleuge jaǧdaiy bolmai, ömır boiy şaŋyraq kötere almai balasyz ötkender qanşama!
Al düniesı bar keibıreuler jasy kelse de bailyǧyn maqtan etıp toqal alatyn bolǧan. Būl olardyŋ qoǧamdaǧy bedelın körsetu üşın de jasaǧan äreketterı ekenı de şyndyq. Bıraq eşqandai bailyq adamǧa jastyǧyn, tabiǧi mümkınşılıgın qaitara almaidy. Būndai qadamdardyŋ keiın nege aparatyny da belgılı. «Qalyŋ maldy bai töleidı, qyzyǧyn bız köremız» degen sözdıŋ şyǧuy da sondyqtan.
Bäibışe men toqaldyŋ balalary da öte jaqyn boluy neken-saiaq kezdesıp otyrǧan. Būndai alşaqtyq bala kezden bastalady. Mūhtar Äuezūlynyŋ «Abai joly» romanynyŋ «Jolda» atty tarauynda Abaidyŋ tuǧan ınısı Ospan men toqal anasy Aiǧyzdan tuǧan ınısı Smaǧūl ūrsyp qalady da Smaǧūl Ūljanǧa tıl tigızedı: «Abai öz anasy üşın küiıp ketıp:
Bıraq qyryq jetı jasqa kelgen İmantai şaŋyraǧynda jaŋa tuǧan säbidıŋ dauysy estılmedı. Sonda auyldyŋ ülkenderı jinalyp keŋes qūrady. Būl jiynǧa Nūrymdy da şaqyryp toqal alu mäselesın aitady. Nūrym būl şeşımmen kelısedı. Bıraq, küieuıme toqaldy özım taŋdauyma rūqsat berıŋızder, deidı.
Nūrym Tasbolatqyzy taŋdauy sūltan Mūsa Şormanūlynyŋ nemere ınısı Qanafiianyŋ jesırı, ädemı de qaiyrymdy Älima boldy. Älima bır jyldan soŋ Ǧaziza esımdı qyz tuady. Sodan ekı jyldan soŋ düniege kelgen balaǧa Ǧabūlǧaziz degen esım berıledı. Keiın būl esımdı balasyn erkeletken Älima Qanyş dep özgertıp alady. Qanyş İmantaiūly Sätbai elge belgılı akademik ǧalym.
Toqal aludy jaqtaityndar tise terekke, timese būtaqqa degendei: «Abai da toqaldan tuǧan» degendı jiı qaitalaidy. Solai dei tūra Abaidyŋ äkesı Qūnanbaidyŋ bäibışenıŋ balasy ekenın eske alǧysy kelmeidı. Jäne de kemeŋger Abaiǧa bailanysty jaǧdaidy būlai äzılge ainaldyru eşkımge jaraspaityny ūǧu kerek. Qūnanbaidyŋ Ūljanǧa üilenuınıŋ artynda ülken adami tragediia, qaiǧy jatyr. Qūnanbai Ūljandy alamyn dep alǧan joq. Qūttymūhammet degen ınısı jastai qaitys bolyp, sonyŋ äielı Ūljandy sol kezdıŋ ämeŋgerlık zaŋy boiynşa alǧan.
Toqaldan tuǧandardyŋ bärı ūly bolady degısı keletınder bılmestık tanytyp özderınıŋ bılımsızdıgın äşkere etedı. Mysaly ǧalym Şoqan Uälihan, aqyn Mailyqoja, suretşı Äbılhan Qasteiūly taǧy basqalar toqaldan tumaǧanyn köpşılık bıledı.
İia «Bıreu toiyp sekıredı, bıreu toŋyp sekıredı» dep dana halyq beker aitpaǧan ǧoi. Turasynda toqal aludyŋ ar jaǧynda näpsıqūmarlyqtyŋ tūrǧany da şyndyq. 17 ǧasyrda bilık qūrǧan Nūraly hannyŋ bäibışesınen basqa 15-zaŋdy toqaly men oǧan qosa 13 köŋıldesı bolǧany ǧylymi ädebiette jazylǧan. Bıraq jūrttyŋ bärı han emes qoi?!
Qazaq qoǧamynda äsırese kedeiler arasynda bır äiel aludyŋ özı qiynnyŋ qiyny bolǧan. Qalyŋ mal töleuge jaǧdaiy bolmai, ömır boiy şaŋyraq kötere almai balasyz ötkender qanşama!
Al düniesı bar keibıreuler jasy kelse de bailyǧyn maqtan etıp toqal alatyn bolǧan. Būl olardyŋ qoǧamdaǧy bedelın körsetu üşın de jasaǧan äreketterı ekenı de şyndyq. Bıraq eşqandai bailyq adamǧa jastyǧyn, tabiǧi mümkınşılıgın qaitara almaidy. Būndai qadamdardyŋ keiın nege aparatyny da belgılı. «Qalyŋ maldy bai töleidı, qyzyǧyn bız köremız» degen sözdıŋ şyǧuy da sondyqtan.
Bäibışe men toqaldyŋ balalary da öte jaqyn boluy neken-saiaq kezdesıp otyrǧan. Būndai alşaqtyq bala kezden bastalady. Mūhtar Äuezūlynyŋ «Abai joly» romanynyŋ «Jolda» atty tarauynda Abaidyŋ tuǧan ınısı Ospan men toqal anasy Aiǧyzdan tuǧan ınısı Smaǧūl ūrsyp qalady da Smaǧūl Ūljanǧa tıl tigızedı: «Abai öz anasy üşın küiıp ketıp:
- Öi, aqmaq!.. Ol onyŋ şeşesı bolsa, senıŋ de şeşeŋ. Būny kım
- Mä, jeŋder! Talap tütıp jeŋderşı būl quarǧandy! Jabylyŋdar, mä
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
