Qazirgi qoǵamnyń ermeginiń biri toqal alý taqyryby bolyp tur. Biraq keıbireýler bilmestikpen «toqal» dep shetten qatynasyp júrgen áıeldi atap qatelesip júr. Bul búgingi qoǵam músheleriniń óz eliniń tarıhy men mádenıetin bilmeýiniń tómen kórsetkishi ekeni sózsiz.
Eshkimge bildirmeı shetten qatynasyp júrý qazaqta «ashynalyq» nemese «oınas» dep atalady. Bul túsinik burynnan bar. Osylaı dep HI ǵasyrda ómir súrgen Mahmut Qashqarıdiń «Túrki sózdiginde» jazylǵan. Oınas eshqashan toqal bolyp eseptelmeıdi. Sebebi bul qoǵamnyń shyrqyn buzý degen sóz.
Sonymen toqal degen kim, onyń qoǵamdaǵy orny qandaı bolǵan? Bul týraly ǵalym Halel Arǵynbaı jáne basqa da ǵalymdar kezinde jaqsylap zerttep jazǵan. Qazaq qoǵamynda báıbishe atalatyn birinshi áıelden keıin zańdy túrde alynatyn áıeldi toqal dep ataıdy. Jáne de áıel ústine aıttyrylatyn qyzdardyń qalyńmaly da ádettegiden kóp joǵary bolatyn.
Jas toqalmen kúıeýiniń jas alshaqtyǵy kóbinese osyndaı nekelerde kezdesip otyrǵan. Sonymen báıbisheden keıingi zańdy túrde alynǵan áıelderdiń bári toqal delinedi. Birneshe toqaldar úlken toqal, kishi toqal dep, nemese olardyń árqaısysyna erekshe qasıetine, túr-túsine, pishinine baılanysty bólek at qoıylǵan. Mysaly, aqtoqal, qaratoqal, ánshi toqal, kerbez toqal degendeı.
Áıel birnesheý bolyp kúıeý bireý bolǵandyqtan áıelder arasynda básekelestik bolmaı turmaıdy. Sondyqtan olardy «kúndes» dep ataǵan. Áli kúnge deıin bul sóz maǵynasy jaqsy emes ekenin qazaqtyń bári biledi. «Kúndestik kúli de kúndes» degen sózdiń shyǵýy da toqal alýǵa berilgen baǵa. Sondyqtan da toqal alýǵa kóbinese áıelderiniń bárin bólek aýyl etýge jaǵdaıy jetkiliktiler ǵana bara alǵan.
Degenmen dáýlettilerdiń bári toqal alýǵa qumar bolǵan deý jańsaq pikir. Toqal alýdyń da sebepteri ártúrli bolatyn. Eń basty sebep alǵashqy jubaıynan bala kórmegen kezde toqal alý. Tarıhta bundaı jaǵdaılar belgili. Imantaı bı jubaıy Nurymmen jıyrma bes jyldan asa otasady. Biraq bala súıe almaıdy. Týǵan baýyry Jáminniń bir balasyn baýyryna basady. Osylaı «maıkót» dep yrymmen bala alǵan soń áıelderdiń jany jibip bala kóteredi degen senim bolǵan. Bul salt beker paıda bolmaǵan, osylaı etken soń bala kótergender de az bolmaǵany belgili.
Biraq qyryq jeti jasqa kelgen Imantaı shańyraǵynda jańa týǵan sábıdiń daýysy estilmedi. Sonda aýyldyń úlkenderi jınalyp keńes qurady. Bul jıynǵa Nurymdy da shaqyryp toqal alý máselesin aıtady. Nurym bul sheshimmen kelisedi. Biraq, kúıeýime toqaldy ózim tańdaýyma ruqsat berińizder, deıdi.
Nurym Tasbolatqyzy tańdaýy sultan Musa Shormanulynyń nemere inisi Qanafııanyń jesiri, ádemi de qaıyrymdy Álıma boldy. Álıma bir jyldan soń Ǵazıza esimdi qyz týady. Sodan eki jyldan soń dúnıege kelgen balaǵa Ǵabulǵazız degen esim beriledi. Keıin bul esimdi balasyn erkeletken Álıma Qanysh dep ózgertip alady. Qanysh Imantaıuly Sátbaı elge belgili akademık ǵalym.
Toqal alýdy jaqtaıtyndar tıse terekke, tımese butaqqa degendeı: «Abaı da toqaldan týǵan» degendi jıi qaıtalaıdy. Solaı deı tura Abaıdyń ákesi Qunanbaıdyń báıbisheniń balasy ekenin eske alǵysy kelmeıdi. Jáne de kemeńger Abaıǵa baılanysty jaǵdaıdy bulaı ázilge aınaldyrý eshkimge jaraspaıtyny uǵý kerek. Qunanbaıdyń Uljanǵa úılenýiniń artynda úlken adamı tragedııa, qaıǵy jatyr. Qunanbaı Uljandy alamyn dep alǵan joq. Quttymuhammet degen inisi jastaı qaıtys bolyp, sonyń áıeli Uljandy sol kezdiń ámeńgerlik zańy boıynsha alǵan.
Toqaldan týǵandardyń bári uly bolady degisi keletinder bilmestik tanytyp ózderiniń bilimsizdigin áshkere etedi. Mysaly ǵalym Shoqan Ýálıhan, aqyn Maılyqoja, sýretshi Ábilhan Qasteıuly taǵy basqalar toqaldan týmaǵanyn kópshilik biledi.
Iıa «Bireý toıyp sekiredi, bireý tońyp sekiredi» dep dana halyq beker aıtpaǵan ǵoı. Týrasynda toqal alýdyń ar jaǵynda nápsiqumarlyqtyń turǵany da shyndyq. 17 ǵasyrda bılik qurǵan Nuraly hannyń báıbishesinen basqa 15-zańdy toqaly men oǵan qosa 13 kóńildesi bolǵany ǵylymı ádebıette jazylǵan. Biraq jurttyń bári han emes qoı?!
Qazaq qoǵamynda ásirese kedeıler arasynda bir áıel alýdyń ózi qıynnyń qıyny bolǵan. Qalyń mal tóleýge jaǵdaıy bolmaı, ómir boıy shańyraq kótere almaı balasyz ótkender qanshama!
Al dúnıesi bar keıbireýler jasy kelse de baılyǵyn maqtan etip toqal alatyn bolǵan. Bul olardyń qoǵamdaǵy bedelin kórsetý úshin de jasaǵan áreketteri ekeni de shyndyq. Biraq eshqandaı baılyq adamǵa jastyǵyn, tabıǵı múmkinshiligin qaıtara almaıdy. Bundaı qadamdardyń keıin nege aparatyny da belgili. «Qalyń maldy baı tóleıdi, qyzyǵyn biz kóremiz» degen sózdiń shyǵýy da sondyqtan.
Báıbishe men toqaldyń balalary da óte jaqyn bolýy neken-saıaq kezdesip otyrǵan. Bundaı alshaqtyq bala kezden bastalady. Muhtar Áýezulynyń «Abaı joly» romanynyń «Jolda» atty taraýynda Abaıdyń týǵan inisi Ospan men toqal anasy Aıǵyzdan týǵan inisi Smaǵul ursyp qalady da Smaǵul Uljanǵa til tıgizedi: «Abaı óz anasy úshin kúıip ketip:
- Óı, aqmaq!.. Ol onyń sheshesi bolsa, seniń de shesheń. Buny kim
úıretti, dońyz – dep, kep Smaǵuldy jaqtan tartyp-tartyp kep jiberdi. Osy báleni shyǵarǵany úshin Ospandy da aıamaı urdy.... Aıǵyz úlken úıdiń esigin sart etkizip shalqasynan ashyp, tabaldyryqtan attaı bere, Smaǵuldy julqyp ushyryp, úıge kirgizip:
- Má, jeńder! Talap tútip jeńdershi bul qýarǵandy! Jabylyńdar, má
deıim!.. – dep, Abaıǵa qatty tónip jetip keldi... Aıǵyz kári shesheden jasqanyp, keıin serpile berdi de: – Toqal demeksiń, múıizdemeksiń ǵoı birigip ap... Kórermin... kelsin erteń, – dedi. Eskertkeni Qunanbaı. Sulý toqal baıyna ystyq. Bel qylǵany sonysy».
Qazaqta «Ómir oıynshyq emes» degen sóz bar. Shynynda da ómirdiń qym-qıǵash qaltarystary jeterlik. Keıin báıbishe men toqaldan týǵan balalar ákesiniń mal-múlkine talasyp, daýlasyp, birin biri kórmesteı bolyp ketetin jaǵdaılar da az bolmaǵan.
Búgingi tańda arzan sózge erýshilik kóp beleń alýda. Bul taqyryp aıasynda áńgime qozǵaýshylar kóbinese toqal men oınastyń aıyrmasyn ajyrata bilmeýi olardyń bul máseleniń baıybyna durystap bara almaıtynyn kórsetedi.
Arzan áńgimege úıir bolǵan qoǵam alysqa barmaıtynyn umytpaý kerek.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly
