Qazaqtyń bulbuly atanǵan Kúlásh Jasynqyzy Baıseıitti kim bilmeıdi? Ataqty ánshini halyqtyń jaqsy kórgeni sonshalyq, ol gastroldik saparmen jolǵa shyqqanda, ónersúıer qaýym ár poezd stanııasynda kóptep jınalatyn. Aldaryna shyqqan súıikti ánshisine qoshemet kórsetip, jaqsy tilekterin aıtatyn. Kópshiliktiń aldyna shyǵa-shyǵa ábden sharshaǵan kezde, belgili artıst Káýken Kenjetaıuly aǵamyz jubaıy, ánshi Shabal Beısekqyzyn Kúláshsha kıindirip halyqtyń aldyna shyǵaratyn bolǵan. Ol kezde teledıdar joq, sondyqtan ataqty ánshiniń naqty bet-kelbetin kórmegen halyq basqa qyzdy Kúlásh eken dep «Aınalaıyn, órkeniń óssin!» tamashalap qarsy alady eken.
Ataqty Ánshiniń shyn aty-jóni – Gúlbahram Jasynqyzy Beıis 1934 jyly «Aıman-Sholpan» spektaklin qoıýdaǵy jetistikteri úshin 22 jasynda «Qazaq SSR eńbek sińirgen artısi» degen ataq aldy. Sol jylǵy jarnamalarda aty-jóni «Beıisova» dep jazylǵan. Belgili óner qaıratkeri Qanabek Baıseıitke turmysqa shyqqan soń tegin ózgertken. 1936 jyly 24 jasynda Máskeýde ótken qazaq óneriniń onkúndigi Kúláshtiń atyn búkil Keńes Odaǵyna máshhúr etti. 26 mamyr kúni sol kezdiń eń joǵary syı-sııapaty – «Eńbek Qyzyl Tý» ordenimen marapattaldy. Sol jyldyń kúzinde, atap aıtqanda 6 qyrkúıekte «KSRO halyq artısi» ataǵy belgilenip, sol ataqqa birinshi ıe bolǵan birneshe óner qaıratkerleriniń arasynda qazaqtyń ánshi qyzy, 24 jasar Kúlásh Baıseıit ıe boldy.
Shynynda Kúlásh dese de Kúlásh edi! Án aıtý sheberligi basqa ulttyń adamdaryn da tánti etip, birden baýrap alatyn qudyreti bar edi. 1948 jyly Kúlásh Baıseıit Grýzııanyń astanasy Tbılısıde Zakarıı Palıashvılıdiń «Daısı» operasyndaǵy Marony oınap úlken qoshemetke ıe bolǵanynyń kýási, qazaq bıiniń juldyzy Shara Jıenqulqyzy «Ómirim meniń ónerim» estelik kitabynda jazǵan: «Grýzın halqynyń qurmetinde shek joq dese bolǵandaı edi. Gúlder – deste gúlder, sebetke ósirilgen gúlder sahnaǵa tolyp ketti. Rıza bolǵan grýzınder kóshede qazaq artısterin júrgizýden qalady, qonaqúıge kelgennen keıin de Tbılısıdiń ortalyǵy Rýstavelı kóshesindegi qalyń nópir halyq qol soǵyp aıqaılap turyp aldy. Balkonǵa qaıta-qaıta shyǵyp ıilip izet jasasa da, «Qazaq ánin salyp bersin!» degen daýystar tolastamaıdy. «Endi ne isteý kerek? Árıne qazaq ánin shyrqaýdan basqa amal joq». Qonaqúıdegi Qazaqstannan kelgen mýzykanttar shaqyrylady. Kúlásh qandaı ándi oryndaıtynyn aıtqannan keıin, ábden jattyqqan maıtalmandar, birden-aq quıqyljytyp ala jóneledi. Arqasy qyzyp turǵan Kúláshta shyrqaı jóneldi. Osylaısha Tbılısıde qazaq áni kópke deıin qalyqtady. Qaı qyrynan qarasa da qazaqy bolmysy jarqyrap turatyn halqynyń ónerli qyzy osylaısha qazaq tiliniń qudiretin de aspanǵa sharyqtata bildi».
Ánshiniń jeke muraǵatynda 10 synypta oqıtyn grýzın balasynyń Kúlásh Baıseıitke arnap jazǵan óleńi saqtalǵan:
«Siz jasaǵan Batterflıaı ǵajap tym,
Al «Daısıda» Maro shekti azap-muń.
Tbılısı qalasynda erekshe
Kórermen jurt tatyp dámin lázattyń,
Búgin bizder shyn qýandyq Siz úshin,
Baqyty úshin jáne barlyq qazaqtyń...»
Qazaqtyń bulbulynyń aty júrgen jerde ultymyzdyń ónerimen esimi jarqyraǵan Qanabek Baıseıittiń júretini belgili. Kúlásh pen Qanabek sahnada da, ómirde de de birge boldy.
Qanabektiń ákesi Baıseıit pen anasy Qıýa kópke deıin bala kórmepti. Balalary toqtamaǵan soń, burynǵy kezderdegideı áýlıelerge syıynbaq bolyp Balpyq, Esenkeldi degen áýlıelerdiń basyna jaıaý baryp, basyna túnep bala suraıdy. Sodan tilekteri qabyl bolyp Baıseıittiń qyryq birge qaraǵan shaǵynda, Qıýanyń otyz jetige kelgen kezinde, 1905 jyldyń kókteminde qazirgi Almaty oblysy (burynǵy Taldyqorǵan oblysy) Qaratal aýdanyndaǵy Qalpe degen eldi mekende ul kóredi.
Dál sol kúni úıge eki syıly qonaq kelip túsipti. Biri naıman bolysy – Qanabek, ekinshisi Esenbaı degen dosy eken. Halyq ádet-ǵurpy boıynsha qýanysh ústine kelgen qonaq qut sanalady. Sondyqtan Baıseıit qonaqtaryna úlken qurmet kórsetip ekeýine de baǵaly syılyq atapty. «Qyryqqa kelgende kórgen ulym Qanabek qusap el ustasyn» dep ulynyń atyn Qanabek qoıypty.
Ábden zaryǵyp kórgen perzentine qaraǵan ata-ana uldarynyń býyny bekigenshe ne jaılaýǵa shyqpaı, ne qystaýǵa kóshpeı bir orynda tapjylmaı otyra beripti. Tek bala beske tolǵan soń ǵana ashamaıǵa otyrǵyzyp, boz qunanǵa mingizip, aıaǵyn kıizqappen orap jaılaýǵa shyǵady.
Qanabek jastaıynan qazaqy aýyldyń qaınaǵan ómiriniń ortasynda ósedi. Nebir óner sańlaqtaryn kóredi. Bala kezinde aýylyna kelgende aqyn Sara ákesi Baıseıitke: – Á, Qanekeńdeı bolsa, balańyz jaman kisi bolmaıdy eken, – depti.
On alty jasynda týa salysymen aıttyryp qoıylǵan qalyńdyǵy Gúldana Esenbaıqyzyna úılenedi. Qanabek úılengennen biraz keıin Úshtóbege oqýǵa barady da 1923 jyly anasy qaıtys bolǵandyqtan oqýyn jalǵastyra almaı jumys isteýge májbúr bolady. Revkomnyń hatshysy, Qarabulaq degen jerde mılıııa bastyǵy bolyp qyzmet atqarady. Sol jyldary Taldyqorǵan bolystyq komıtetiniń bastyǵy Baısaquly Qatqylbaı esimdi kisiniń joldaýymen oqýǵa jiberiledi.
Aýylǵa qaıtpasań teris batamdy beremin, degen áke sózin tyńdamaı Almatyda qalǵan Qanabek jataqhanada turyp qazaq pedagogıkalyq tehnıkýmynda oqıdy. Jigittiń ánshiligi bar ekenin kórgen basshylar oıyn-saýyq qurýǵa aralastyrady. Bolashaq ataqty Qanabek Baıseıittiń ónerlik joly osylaı bastalady. Sol jyldary Kúláshtiń aǵalary Aıtbek pen Erjanmen tanysyp, bir qys solardyń úıinde turǵan kezinde ózinen jeti jas kishi Kúláshpen aǵa-qaryndas retinde syılas bolyp, keıin bul jaqyndyq syrnaıǵa qosylyp názik te súıkimdi daýsymen án salatyn, bir estigen ánin taban astynda úırenip ala qoıatyn Kúláshpen bir januıa bolýǵa jeteledi. Q.Baıseıittiń: «Ákemniń atyn shamam kelgenshe men de shyǵarǵan shyǵarmyn, biraq uly menen góri kelini Kúlásh kóbirek shyǵardy. Kúláshtiń óneri arqasynda Baıseıit degen famılııa kúlli Qazaqstanǵa, búkil Odaqqa, kezinde shetelge de belgili boldy. Kúlásh esimi arqyly bir famılııa ǵana emes, búkil qazaq halqy tanyldy» deýi bulbul ánshige berilgen ádil baǵa.
Juldyzdar ómirinde ne bir qyzyqtar bolyp jatady ǵoı. Kúláshtiń qabyletin biletin Qanabek ony teatrǵa aldyrý úshin ótirik aıtqan. Jumat Shanınniń Kúláshtiń aǵasy Aıtbekpen jaqsy syılasatynyn bilip: «Aıtbek sizge sálem aıtty: múmkindigi bolsa, Kúláshty teatrǵa alsyn dep edi», – deıdi. Buǵan Jumat Shanın ne desin, – Kelsin, kóreıik, – deıdi. Búginde belgili ánshi Kúlásh Baıseıittiń úlken sahnaǵa kelý jolynyń tarıhy osyndaı.
Kúláshtiń ákesi Jasyn jasynda seri, ánshi kisi bolǵan. Dombyra da tartqan. Kezinde Áset, Balýan Sholaqtarmen birge júrgen. Biraq keıin nege ekeni belgisiz ol ónerin tastap kún kóristiń qamymen etikshilikti kásip etipti. Anasynyń esimi – Zıbajan. Kúláshtiń naǵashy aǵasy Aıtbek Beıisuly da ándi jaqsy aıtqan, syrnaı tartqan ónerli, ótken ǵasyrdyń 20-shy jyldarynda Almatyda ónerimen de, uıymdastyrýshylyǵymen de esimi belgili, bedeldi adam bolǵan. Beıistiń baýyry Erjannyń uly ataqty ánshi Manarbek Erjanuly qazaqtyń ataqty ánshileriniń biri.
Birin-biri óte jaqsy kórgen, syılaıtyn qos juldyz, ekeýi jańa qosylǵan qyz ben jigitshe júretin. Qanabek Kúláshti erekshe aıalap «Kúlán» deıtin. Bir-birine aqyl-keńes berip: «Bizge jurt qaraıdy, durys júrip, durys sóıleý kerek», – dep úıinde bir-birine aıtyp otyrady eken. Olar dalada ataqty óner ıeleri bolǵanmen menmensinbeı, qazaqtyń qarapaıymdylyǵyn tý ete bildi. Sahnanyń sáni Kúlásh, otbasynda jumysker áıel, ónegeli ana retinde kórinetin. Teatr sahnasynda ónerin kórsetip kelgen soń, qansha qaljyrap sharshasa da kelgen qonaqty qabaq shytpaı qarsy alatyn. Qonaqtar mázirin ózi daıyndaıtyn. Kóptegen qazaqtyń belgili adamdary «Kúláshtiń qolynan besbarmaq jeımiz» dep úılerine keletin.
Qanabek Kúláshpen bas qosqanda Aldan degen uly ilesip keledi. Biraq Kúlásh ony jatyrqamaı óz balasyndaı qabyldaıdy. Ekeýiniń januıasynda Quralaı, Qarlyǵash, Qarshyǵa atty úsh qyz boldy. Qyzdaryn qastarynan bir eli tastamaıtyn, tipti gastroldik saparlarda da birge alyp júrgen. Degenmen taǵdyrdyń isine ne shara!? Quralaı men Qarshyǵa uzaq ómir kórmedi. Qarshyǵa bes jasynda balabaqshada tamaqtan ýlandy, Quralaı 36-jasynda qaıtys boldy. Qanabek pen Kúlásh balalaryn óte jaqsy kóredi, Qarlyǵashyn «Qalke» dep erkeletip ataǵan.
Sulý da, minezi jaqsy Quralaıdyń taǵdyry qıyn boldy. Mýzykalyq ýchılıeni támamdaǵan, daýysy jaqsy boıjetken qyz on segizge tolǵanda bir orys jigitimen kóńil jarastyryp, soǵan turmysqa shyqpaqshy bolǵanda, anasy Kúlásh ruqsat bermeı qoıady. Sodan otyryp qalǵan Quralaı 36 jasynda dúnıe saldy.
Qarshyǵasy bala kezinde ketken soń jylaı beretin Kúlásh sińlisi Raıhannyń qyzy Raýshandy jas kezinen óz qolyna alyp tárbıeledi. Toǵyz jasynan Máskeýdegi horeografııalyq ýchılıege oqýǵa berdi. R.Hatııatqyzy, Qazaqstannyń halyq artısi, bıshi, «Qurmet» ordeniniń ıegeri.
Kúlásh Baıseıit ónerge berilgeni sonshalyq týra úıiniń aldyndaǵy kósheniń arǵy betindegi emhanaǵa baryp kórinýge, ózin kútýge ýaqyty bolmady.
Qanshama adam ataq-dańqyna taǵdyryna qyzyqqan, aty ańyzǵa aınalǵan ánshiniń júregi qyryq bes jas jasynda óz júrisin toqtatty. Anasy barda dúnıeniń bárin qyzyq kóretin Qarlyǵashy: «Áke, nege bizdiń anamyz erte kóz jumdy eken?» degen jıi qoıatyn suraǵyna ákesi: «Anań bárin júrekpen qabyldaıtyn, júregine jaqyn alady. Sosyn álsiz júrek bárine birdeı shydaı bermeıdi ǵoı» dep jaýap beredi eken.
2011 jyldyń qyrkúıek aıynda Almatydaǵy Kúlásh Jasynqyzy Baıseıit atyndaǵy daryndy balalarǵa arnalǵan mektep-ınternattyń ǵımaraty aldynda ánshige osy mektep ujymy, «Qubyla», №1 qurylys kompanııasy, qala ákimdigi men Bostandyq aýdany ákimdigi muryndyq bolǵan bıiktigi 3 metr eskertkish ornatyldy.
Halyq óziniń bulbul ánshisin umytpaıdy.
Maqala jazylý barysynda: Q.Baıseıitov. «Qushtar kóńil», «Jazýshy», Almaty, 1977. «Gákký». Almaty, «Óner», 1991., kitaptary paıdalanyldy.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly
