Maqalada Patshaıym Elızaveta II dúnıeden ótken soń Charlz hanzadanyń Ulybrıtanııa jáne Soltústik Irlandııa Birikken Koroldigi Koroli atanyp, taqqa otyrǵan sátinen bastap BAQ quraldarynda korol esiminiń árkelki jazylǵan grafıkalyq nusqalaryna mán beriledi. Orys tilindegi aqparat quraldarynda osy kúnge deıin jarty ǵasyrdan astam ýaqyt, 64 jyl boıy (1958 – 2022) «Prın Charlz» atanyp kelgen saıası tulǵanyń bir sátte aty ózgertilip, tarıhı-dástúrli prınıppen, Karl III bolyp jazyla bastaýy jón emes. Búgingi ýaqyttyń talaptary boıynsha kisi esimi (onyń ishinde belgili tulǵalardyń esimderi de) tilden-tilge túpnusqasyna meılinshe jaqyn nusqada transkrıpııalyq, ne bolmasa translıteraııalyq prınıppen kóshirilýi tıis degen pikir aıtylady.
Ulybrıtanııanyń jańadan taqqa otyrǵan Koroliniń atyn Karl nemese Charlz dep ataý jáne jazý týraly suraqtyń týyndaýy – zańdy. Bul suraq ǵalamnyń BAQ quraldarynda Patshaıym Elızaveta II dúnıeden ótken sátten bastap kóterildi.
Orys tiliniń orfografııalyq dástúrinde (orfografııanyń tarıhı-dástúrli prınıpi boıynsha) Charles esimdi eýropalyq monarhtardy Karl dep jazý qalyptasqan. Bul grafıkalyq nusqanyń etımologııasy aǵylshyn jáne franýz tilderinde Charles bolyp jazylatyn esimniń latyn tilinde Carolus, nemis tilinde Carl, Karl bolyp jazylýymen baılanystyrylady. Orta ǵasyrlarda latyn tili dıplomatııalyq til bolǵandyqtan, latyn tilindegi jáne nemis tilindegi jazylý nusqalary basymdylyq alǵany belgili. Osy túpnusqany saqtap qalǵan basqa da tilder bar: ıspan tilinde Carlos, ıtalıan tilinde Carlo, cheh tilinde Karel, t.b. Bular – osy elderdegi Charles esiminiń balamasy, alaıda bul osy memleketterdiń barlyǵy Ulybrıtanııa Koroliniń esimin osylaı jazyp jatyr degendi bildirmeıdi. Bul óz aldyna zertteýdi talap etedi.
Al biz óz kezegimizde «Karl ma, Charlz ba?» degen suraqtyń jaýabyn tómende berilgen ýájderden izdep kórelik.
Birinshiden, aǵylshyndardyń ózine Charlzdyń Karl dep atalyp jatqany túsinikti bolmaıdy, ıaǵnı basqa mátinde tanylmaıdy;
Ekinshiden, osy kúnge deıin Ýels hanzadasy bolyp kelgen Charlz Fılıpp Artýr Djordj (aǵ.t. Charles Philip Arthur George) Ulybrıtanııanyń Koroldigi taǵyna otyrýyna baılanysty óziniń esimin (ózgertý quqyǵy bar bola tura) ózgertken joq. Jarty ǵasyrdan astam ýaqyt boıy, 64 jyl (1958 – 2022 jj.) «Charlz hanzada» bolyp, orys tildi mátinderde «prın Charlz» bolyp jazylyp keldi. Basqasha aıtqanda, ómir boıyna Charlz bolyp kelip, Korol taǵyna otyrǵan sátten Karl III bolyp ózgere ketýi (esimin taq ıesiniń ózi ózgertpegen jaǵdaıda) eshbir ereje aıasyna syımaıdy;
Úshinshiden, ǵalamda balaǵa at qoıý barysynda (tipti bir memlekettiń ózinde) Karl esimi de, Charlz esimi de beriledi. Bul eki esimdi bir esim retinde qabyldaý esim ıeleri úshin de, qabyldaýshylar úshin de múmkin bolmaıdy. Karl Marks esiminiń Charlz Marks retinde qabyldanbaıtyny sekildi, bular – eki bólek kisi esimderi;
Tórtinshiden, aǵylshynnyń álemge tanymal ǵalymy Charlz Darvın (Charles Darwin) jáne aǵylshynnyń álemge tanymal jazýshysy Charlz Dıkkens (Charles Dickens) esimderiniń orys tilindegi mátinderde jazylýynda túpnusqasyna jaqyn nusqasy saqtalǵan (Karl Darvın, Karl Dıkkens emes). Al «túpnusqasynda bir esimdi monarh bolsa, bylaı qabyldaımyz, monarh bolmasa, bylaı jazamyz» degen ereje de qısyndy emes. Korol, prezıdent, t.b. bolǵanyna qaramastan ereje birqısyndy bolýǵa tıis: Mıhaıl Gorbochevty aǵylshyndar Maıkl dep, franýzdar Mıshel dep jazǵan joq, Mikhail Sergeyevich Gorbachev dep jazdy;
Besinshiden, Charlz esimi orys tili úshin ekzonım, ıaǵnı ózge tildik ataý bolsa da, bul (tórtinshi ýájden kórip otyrǵanymyzdaı) tildiń qoldanysynda burynnan bar onım. Qoldanysta bar bola tura, ony qoldanýǵa tyıym salynǵan ataý ispetti basqa atpen almastyrý aqylǵa qonbaıdy.
Altynshydan, burynǵy aýyzsha folklordyń zamany áldeqashan ótken. Qazir jazba kommýnıkaııada bir áriptiń sheshýshi ról atqaratyn ýaqyty. Máselen, qazir Rıma degen esim óziniń Rımma degen orfogrammasymen jazylsa, sol sııaqty, kerisinshe, Lázzat degen esim kezdeısoq Lázat bolyp jazylsa, eshqandaı is bir adym alǵa jyljymaı, bir áriptiń qujattar arqyly rettelýin kútip turatyn ýaqyt. Bul máseleniń halyqaralyq deńgeıde de máni arta túsken.
Jetinshiden, orystildi BAQ-tyń ózi Charlz III dep jazyp otyrǵan derekter de molynan kezigedi (... Monogramma korolevy Elızavety II Regıny byla EIIR. Kakoı ona býdet prı Charlze III poka neızvestno (https://charter97.org/ru/news/2022/9/9/514885/); … Korol Charlz III razozlılsıa ız-za rýchkı (https://tengrinews.kz/world_news/korol-charlz-iii-razozlilsya-iz-za-ruchki-477832/). Bul esimniń grafıkasy týraly materıaldarda Reseıdiń keı BAQ quraldary Sharl degen nusqany da paıdalanyp otyrǵany aıtylady (https://charter97.org/ru/news/2022/9/9/514885/). Ýkraınanyń da BBC qyzmeti aldymen Karl III dep bastap, sońynan Charlz III dep qoldanýǵa kóshkenin baıqaımyz (https://www.eurointegration.com.ua/rus/news/2022/09/10/7146541/). Gýgl aqparatynan Korol Charlz III dep izdegende, nátıje – 1 750 000 (0,46 sek.), oǵan Korol Charlz III (jińishkelik belgisi qoıylmaǵan) nusqasyn qosqanda – 142 000 (0,45 sek.). Bul, árıne – az kórsetkish emes.
Al aýdarma teorııasynda beriletin kisi esimderin tilden tilge kóshirý prınıpterin nazarǵa alsaq, munda eń negizgi qoldanylatyn tásilder – translıteraııa jáne transkrıpııa, bul ekeýiniń qaısysy ekeni ár tildiń álipbı júıesiniń áleýetine baılanysty tańdalady. Máselen, qazaq tili búgingi kırıl grafıkasyndaǵy 42 árippen, orys tili 33 árippen shettildik esimderdi transkrıpııalaý tásilimen qabyldaıdy, sebebi jat jáne jasandy tańbalar qoldanylmaıdy. Al álipbıi 26 áripten turatyn aǵylshyn grafıkasy shettildik ataýlardy translıteraııa tásilimen qabyldaýǵa májbúr.
Bul taqyryp tóńiregindegi aǵylshyn tiliniń búgingi kúngi ustanyp otyrǵan óz orfografııalyq prınıpteri boıynsha shetel basshylary óz attarymen jazylyp qoldanylady, aýdarylatyny tek qana Korol, prezıdent, premer mınıstr degen tárizdi laýazymdar ǵana. Ispan Koroli (Philip emes) King Felipe VI dep, Danııa patshaıymy (Margaret II emes) Margrethe II bolyp, donor tildiń ózinde qoldanylatyn grafıkalyq nusqasymen jazylady (https://theconversation.com/karl-karel-or-karol-the-translation-confusion-over-king-charles-iiis-name-explained-191445).
Búgingi kúngi qalyptasqan ǵalamdyq tendenııa da osy aǵylshyndyq ustanymdy rastaıdy, ıaǵnı bul tendenııa boıynsha ózge ult, etnos ataýlary men esimderi túpnusqasynda aıtylýyna meılinshe jaqyndatylyp jazylý jáne aıtylý prınıpi saqtalýy tıis. Osy qaǵıdatty berik ustanǵany sonshalyq, Ulybrıtanııanyń (nómiri birinshi) BBC World News telearnasy latyn grafıkasyn tutynatyn memleketterdiń onomastıkalyq ataýlaryn naqpa-naq sol qalpynda kóshirip alý, ıaǵnı transplantaııalaý (qondyrma – N.R.) tásilimen alyp qoldanady.
Taǵy bir máselege toqtap ótýimiz kerek. Qarastyrylǵan ádebıet kózderinen birizdilikke keltirýdi talap etetin Koroldyǵy – Koroldigi; Charlz – Charlz bolyp keletin grafıkalyq nusqalar baıqalady. Olardyń qoldanysta kóbirek júrgen grafıkalyq nusqalaryna basymdylyq bergen jón:
Koroldyǵy – 4 760 (0,30 sek.), Koroldigi – 3 940 000 (0,29 sek.);
Charlz – 5 530 000 (0,61 sek.), Charlz – 16 200 000 (0,61 sek.).
Qorytyndy.
Joǵaryda keltirilgen ýájderden Ulybrıtanııa jáne Soltústik Irlandııa Birikken Koroldigi Koroliniń esimin Karl III emes, Charlz III dep ataý jáne jazý kerek degen qorytyndynyń aıqyn basymdylyǵyn kóremiz. Sonda qazaq tiliniń kırıl negizdi qazirgi qoldanystaǵy jazýymen atalǵan esimniń grafıkasy Charlz bolady, al bolashaqta latynnegizdi jańa qazaq álipbıine kóshken jaǵdaıda, bógde tańbalar ózdiginen yǵystyrylyp, esim Şarlz (Sharlz) túrinde jazylatyn bolady.
Osy baıandalǵan maǵlumattar orys tilindegi qoldanysta da Ulybrıtanııa jáne Soltústik Irlandııa Birikken Koroldigi Koroliniń esimin Karl III emes, Charlz III dep ataý jáne jazýdyń durys ekendigin kórsetedi.
Nursáýle Maqsutqyzy Rsalıeva,
A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, f.ǵ.k.
"Adyrna" ulttyq portaly
