Maqalada Patşaiym Elizaveta II dünieden ötken soŋ Charlz hanzadanyŋ Ūlybritaniia jäne Soltüstık İrlandiia Bırıkken Koroldıgı Korolı atanyp, taqqa otyrǧan sätınen bastap BAQ qūraldarynda korol esımınıŋ ärkelkı jazylǧan grafikalyq nūsqalaryna män berıledı. Orys tılındegı aqparat qūraldarynda osy künge deiın jarty ǧasyrdan astam uaqyt, 64 jyl boiy (1958 – 2022) «Prins Charlz» atanyp kelgen saiasi tūlǧanyŋ bır sätte aty özgertılıp, tarihi-dästürlı prinsippen, Karl III bolyp jazyla bastauy jön emes. Bügıngı uaqyttyŋ talaptary boiynşa kısı esımı (onyŋ ışınde belgılı tūlǧalardyŋ esımderı de) tılden-tılge tüpnūsqasyna meilınşe jaqyn nūsqada transkripsiialyq, ne bolmasa transliterasiialyq prinsippen köşırıluı tiıs degen pıkır aitylady.
Ūlybritaniianyŋ jaŋadan taqqa otyrǧan Korolınıŋ atyn Karl nemese Charlz dep atau jäne jazu turaly sūraqtyŋ tuyndauy – zaŋdy. Būl sūraq ǧalamnyŋ BAQ qūraldarynda Patşaiym Elizaveta II dünieden ötken sätten bastap köterıldı.
Orys tılınıŋ orfografiialyq dästürınde (orfografiianyŋ tarihi-dästürlı prinsipı boiynşa) Charles esımdı europalyq monarhtardy Karl dep jazu qalyptasqan. Būl grafikalyq nūsqanyŋ etimologiiasy aǧylşyn jäne fransuz tılderınde Charles bolyp jazylatyn esımnıŋ latyn tılınde Carolus, nemıs tılınde Carl, Karl bolyp jazyluymen bailanystyrylady. Orta ǧasyrlarda latyn tılı diplomatiialyq tıl bolǧandyqtan, latyn tılındegı jäne nemıs tılındegı jazylu nūsqalary basymdylyq alǧany belgılı. Osy tüpnūsqany saqtap qalǧan basqa da tılder bar: ispan tılınde Carlos, italian tılınde Carlo, cheh tılınde Karel, t.b. Būlar – osy elderdegı Charles esımınıŋ balamasy, alaida būl osy memleketterdıŋ barlyǧy Ūlybritaniia Korolınıŋ esımın osylai jazyp jatyr degendı bıldırmeidı. Būl öz aldyna zertteudı talap etedı.
Al bız öz kezegımızde «Karl ma, Charlz ba?» degen sūraqtyŋ jauabyn tömende berılgen uäjderden ızdep körelık.
Bırınşıden, aǧylşyndardyŋ özıne Charlzdyŋ Karl dep atalyp jatqany tüsınıktı bolmaidy, iaǧni basqa mätınde tanylmaidy;
Ekınşıden, osy künge deiın Uels hanzadasy bolyp kelgen Charlz Filipp Artur Djordj (aǧ.t. Charles Philip Arthur George) Ūlybritaniianyŋ Koroldıgı taǧyna otyruyna bailanysty özınıŋ esımın (özgertu qūqyǧy bar bola tūra) özgertken joq. Jarty ǧasyrdan astam uaqyt boiy, 64 jyl (1958 – 2022 jj.) «Charlz hanzada» bolyp, orys tıldı mätınderde «prins Charlz» bolyp jazylyp keldı. Basqaşa aitqanda, ömır boiyna Charlz bolyp kelıp, Korol taǧyna otyrǧan sätten Karl III bolyp özgere ketuı (esımın taq iesınıŋ özı özgertpegen jaǧdaida) eşbır ereje aiasyna syimaidy;
Üşınşıden, ǧalamda balaǧa at qoiu barysynda (tıptı bır memlekettıŋ özınde) Karl esımı de, Charlz esımı de berıledı. Būl ekı esımdı bır esım retınde qabyldau esım ielerı üşın de, qabyldauşylar üşın de mümkın bolmaidy. Karl Marks esımınıŋ Charlz Marks retınde qabyldanbaityny sekıldı, būlar – ekı bölek kısı esımderı;
Törtınşıden, aǧylşynnyŋ älemge tanymal ǧalymy Charlz Darvin (Charles Darwin) jäne aǧylşynnyŋ älemge tanymal jazuşysy Charlz Dikkens (Charles Dickens) esımderınıŋ orys tılındegı mätınderde jazyluynda tüpnūsqasyna jaqyn nūsqasy saqtalǧan (Karl Darvin, Karl Dikkens emes). Al «tüpnūsqasynda bır esımdı monarh bolsa, bylai qabyldaimyz, monarh bolmasa, bylai jazamyz» degen ereje de qisyndy emes. Korol, prezident, t.b. bolǧanyna qaramastan ereje bırqisyndy boluǧa tiıs: Mihail Gorbochevty aǧylşyndar Maikl dep, fransuzdar Mişel dep jazǧan joq, Mikhail Sergeyevich Gorbachev dep jazdy;
Besınşıden, Charlz esımı orys tılı üşın ekzonim, iaǧni özge tıldık atau bolsa da, būl (törtınşı uäjden körıp otyrǧanymyzdai) tıldıŋ qoldanysynda būrynnan bar onim. Qoldanysta bar bola tūra, ony qoldanuǧa tyiym salynǧan atau ıspettı basqa atpen almastyru aqylǧa qonbaidy.
Altynşydan, būrynǧy auyzşa folklordyŋ zamany äldeqaşan ötken. Qazır jazba kommunikasiiada bır ärıptıŋ şeşuşı röl atqaratyn uaqyty. Mäselen, qazır Rima degen esım özınıŋ Rimma degen orfogrammasymen jazylsa, sol siiaqty, kerısınşe, Läzzat degen esım kezdeisoq Läzat bolyp jazylsa, eşqandai ıs bır adym alǧa jyljymai, bır ärıptıŋ qūjattar arqyly retteluın kütıp tūratyn uaqyt. Būl mäselenıŋ halyqaralyq deŋgeide de mänı arta tüsken.
Jetınşıden, orystıldı BAQ-tyŋ özı Charlz III dep jazyp otyrǧan derekter de molynan kezıgedı (... Monogramma korolevy Elizavety II Reginy byla EIIR. Kakoi ona budet pri Charlze III poka neizvestno (https://charter97.org/ru/news/2022/9/9/514885/); … Korol Charlz III razozlilsia iz-za ruchki (https://tengrinews.kz/world_news/korol-charlz-iii-razozlilsya-iz-za-ruchki-477832/). Būl esımnıŋ grafikasy turaly materialdarda Reseidıŋ kei BAQ qūraldary Şarl degen nūsqany da paidalanyp otyrǧany aitylady (https://charter97.org/ru/news/2022/9/9/514885/). Ukrainanyŋ da BBC qyzmetı aldymen Karl III dep bastap, soŋynan Charlz III dep qoldanuǧa köşkenın baiqaimyz (https://www.eurointegration.com.ua/rus/news/2022/09/10/7146541/). Gugl aqparatynan Korol Charlz III dep ızdegende, nätije – 1 750 000 (0,46 sek.), oǧan Korol Charlz III (jıŋışkelık belgısı qoiylmaǧan) nūsqasyn qosqanda – 142 000 (0,45 sek.). Būl, ärine – az körsetkış emes.
Al audarma teoriiasynda berıletın kısı esımderın tılden tılge köşıru prinsipterın nazarǧa alsaq, mūnda eŋ negızgı qoldanylatyn täsılder – transliterasiia jäne transkripsiia, būl ekeuınıŋ qaisysy ekenı är tıldıŋ älıpbi jüiesınıŋ äleuetıne bailanysty taŋdalady. Mäselen, qazaq tılı bügıngı kiril grafikasyndaǧy 42 ärıppen, orys tılı 33 ärıppen şettıldık esımderdı transkripsiialau täsılımen qabyldaidy, sebebı jat jäne jasandy taŋbalar qoldanylmaidy. Al älıpbiı 26 ärıpten tūratyn aǧylşyn grafikasy şettıldık ataulardy transliterasiia täsılımen qabyldauǧa mäjbür.
Būl taqyryp töŋıregındegı aǧylşyn tılınıŋ bügıngı küngı ūstanyp otyrǧan öz orfografiialyq prinsipterı boiynşa şetel basşylary öz attarymen jazylyp qoldanylady, audarylatyny tek qana Korol, prezident, premer ministr degen tärızdı lauazymdar ǧana. İspan Korolı (Philip emes) King Felipe VI dep, Daniia patşaiymy (Margaret II emes) Margrethe II bolyp, donor tıldıŋ özınde qoldanylatyn grafikalyq nūsqasymen jazylady (https://theconversation.com/karl-karel-or-karol-the-translation-confusion-over-king-charles-iiis-name-explained-191445).
Bügıngı küngı qalyptasqan ǧalamdyq tendensiia da osy aǧylşyndyq ūstanymdy rastaidy, iaǧni būl tendensiia boiynşa özge ūlt, etnos ataulary men esımderı tüpnūsqasynda aityluyna meilınşe jaqyndatylyp jazylu jäne aitylu prinsipı saqtaluy tiıs. Osy qaǧidatty berık ūstanǧany sonşalyq, Ūlybritaniianyŋ (nömırı bırınşı) BBC World News telearnasy latyn grafikasyn tūtynatyn memleketterdıŋ onomastikalyq ataularyn naqpa-naq sol qalpynda köşırıp alu, iaǧni transplantasiialau (qondyrma – N.R.) täsılımen alyp qoldanady.
Taǧy bır mäselege toqtap ötuımız kerek. Qarastyrylǧan ädebiet közderınen bırızdılıkke keltırudı talap etetın Koroldyǧy – Koroldıgı; Charlz – Charlz bolyp keletın grafikalyq nūsqalar baiqalady. Olardyŋ qoldanysta köbırek jürgen grafikalyq nūsqalaryna basymdylyq bergen jön:
Koroldyǧy – 4 760 (0,30 sek.), Koroldıgı – 3 940 000 (0,29 sek.);
Charlz – 5 530 000 (0,61 sek.), Charlz – 16 200 000 (0,61 sek.).
Qorytyndy.
Joǧaryda keltırılgen uäjderden Ūlybritaniia jäne Soltüstık İrlandiia Bırıkken Koroldıgı Korolınıŋ esımın Karl III emes, Charlz III dep atau jäne jazu kerek degen qorytyndynyŋ aiqyn basymdylyǧyn köremız. Sonda qazaq tılınıŋ kiril negızdı qazırgı qoldanystaǧy jazuymen atalǧan esımnıŋ grafikasy Charlz bolady, al bolaşaqta latynnegızdı jaŋa qazaq älıpbiıne köşken jaǧdaida, bögde taŋbalar özdıgınen yǧystyrylyp, esım Şarlz (Şarlz) türınde jazylatyn bolady.
Osy baiandalǧan maǧlūmattar orys tılındegı qoldanysta da Ūlybritaniia jäne Soltüstık İrlandiia Bırıkken Koroldıgı Korolınıŋ esımın Karl III emes, Charlz III dep atau jäne jazudyŋ dūrys ekendıgın körsetedı.
Nūrsäule Maqsūtqyzy Rsalieva,
A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, f.ǧ.k.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
