Özım şyǧardym ba, älde özgeden estıp aityp jürmın be, bılmeimın «sot tüzelmei, el tüzelmeidı» - degen sözdı maqal retınde qoldanǧanyma bıraz boldy. Köpşılık, «sot ädıletsız» - degendı bastaryna ıs tüsken azamattardyŋ sözıne qarap aitady, öitkenı «jel tūrmasa şöptıŋ basy qimyldamaidy» ǧoi.
Nege sot, nege tergeu nemese qadaǧalauşy organ – prokuratura emes dersız?
Öitkenı barlyq ıs sotta ǧana soŋǧy şeşımın tabady, eger sot bügın ädılettı şeşım qabyldap bastasa, tergeuıŋ ertesıne-aq, avtomatty türde zaŋdy qalypqa tüsedı. Ol – aksioma, däleldep jatudy qajet etpeitın älemdık praktika!
Bıraq, sottardyŋ da soty bar, qalyŋ el bıle bermes, tıptı zaŋger basymyzben keide özımızde şatysatyn jaǧdaiǧa jettık, bızde osy künderı sot köp.
Al sanamalap aitaiyn, qazırgı taŋda bırınşı satyda ıs qarap, memleket atynan şeşım qabyldaityn kem degende segız sot bar eken, olar; azamattyq, qylmystyq, äkımşılık, ekonomikalyq, iuvenaldyq, asa auyr qylmystyq ısterdı qaraityn mamandandyrylǧan sot, äkımşılık qūqyq būzuşylyqtar qaraityn sot jäne äskeri sot. Būlardyŋ ärqaisynyŋ bölek ǧimarattary, öz töraǧalary bar jäne ısterdı qaraudaǧy qalyptasqan özındık täjıribelerı bar.
Osy sottardyŋ ışındegı eŋ ädıletsız sot, menıŋ baǧamdauynda, ol – äskeri sot! Nege?
Oǧan psihologiialyq jaǧdai sebep. Ärine jeŋ ūşynan jalǧasqan jemqorlyq faktory äser etpeidı dep aita almaimyn, alaida ol barlyq salaǧa tän jalpy belgılerı. Al, äskeri ıster boiynşa sotqa deiıngı jäne sot tergeuı qalai jürgızıletının qysqaşa ǧana surettep bereiın;
Ädette, būlaŋdap erkın jürgen bozbalanyŋ äskerge kelgen kezde eŋ aldymen üirenerı ne? Ärine tärtıp. Äsker qataryna qabyldanǧan sätten bastap, ol üşın komandirı ne būiyrsada, aitqany oryndaluy tiıs, ol älemdegı barlyq elderde qalyptasqan ereje, būljymas qaǧida.
Bızdegı bır ǧana aiyrmaşylyq – barlyq deŋgeidegı komandirler osy erejenı özderınıŋ bas paidalaryna jaratatyndary. Qūrylysqa salady, maldaryn baqtyrady, üilerın köşırtedı t.b. Endı ol komandirlerge sözderı ötetın äskeri prokurorlar bar, olarǧa da oqtyn-oqtyn tegın jūmys küşı kerek bop qalady, komandirge bır qoŋyrau, boldy, bır vzvod senıŋ esıgıŋnıŋ aldynda tūr.
Söitıp jürgende, qylmys bolady, bıreu töbelesedı, bıreu asylyp öledı, soǧan orai tergeuden būryn ışkı tekseru ötedı de, joǧary tūrǧan komandir tömengısıne «bärı bylai dep jauap bersın» -dep tapsyrma beredı.
Ädette ıs jabyq obekt (kazarma, äskeri bölım t.b.) ışınde bolǧasyn kuänıŋ bärı soldattar bop keledı. Olardy basynan bastap sol jabyq jerde tekseredı. Ol baiǧūstarda aqyldasatyn advokat tūrmaq, adamy joq komandirınen basqa, eger ışınen prinsiptı bıreuı şyǧyp, olai emes, bylai dep basşylyqtyŋ aitqanyna könbei qoisa, keşkısın qonar jer bıreu, ol jerde sybaǧasyn beretının jaqsy bıledı, amalsyzdan aitqanǧa könedı. Öitkenı, būiryq, tapsyrma oryndaluy kerek, boldy!
Äskeri basqarmadan tergeuşı kelgenşe barlyq soldat bır jauap aityp taqyldap tūrady, tergeuşıge de keregı sol emes pe, tez-tez şaruasyn bıtırıp, kezektı ıstı aştym, däleldedım dep, ıstı äskeri prokuraturaǧa jıberedı, olardyŋ jūmysy aiyptau aktısımen sotqa jıberu, boldy. Sol aiyptau aktısınıŋ özın olarǧa tergeuşı daiyndap, tek qol qoiatyn qyp äkep beredı.
Al sot şe?
Barlyq kuä-soldatty bır kölıkke tiep, äskeri tärtıp-stroimen alyp keledı, äuelı bölımderınde, keiın jol üstınde de tergeude bergen jauaptaryn sotta qaitalau qajettıgın «tüsındıredı». Sotqa kuä jauap berdı me, berdı, al onyŋ jauaby qanşalyqty şyndyqqa sai keledı, oǧan bas auyrtyp keregı ne? Yldym-jyldym ıstı qarap, tezırek ükımın oqyp, üiıne qaituǧa asyǧyp otyrǧan adamnan ne sūraisyŋ, qandai ädıldık kütesıŋ?!
Mıne, äskeri sottarda ıster şamamen osylai, «äskeri tärtıppen» qaralyp jatady, byltyrǧy jyldyŋ naqty statistikasyn bılmeimın, bıraq būryndary bır jylda bır ıs aqtalmai ötıp kete beruşı edı äskeri sottardan, qazırde qatty özgerıp ketkenıne kümänım bar.
Endı, äskeri saladaǧy ıster boiynşa jyldar boiy qatyp-semıp qalǧan täjıribenı menıŋ ärıptesım Serjan Praliev būzdy keşe! Ol eşkımnen qoryqpastan, qorǧauyndaǧy jazyqsyz jandy qorǧaimyn dep, öz basyn qaterge tıge otyryp, būltartpas aiǧaq – bır emes üş saraptama qorytyndysyna sılteme jasap, batyl mälımdeme jasady! Äskeri bölım (mümkın garnizon) basşysynyŋ oilaǧanyndai bolmai qaldy. Is baqylaudan şyǧyp kettı.
Endı tergeu obektivtı jüre me, joq sol baiaǧy eskı sarynda kete bere me, ol Sız ben bızge, iaǧni qazaq qoǧamyna bailanysty, aǧaiyn!
Işkı ıster ministrlıgı ärıptesıme şabuyldy bastapty.
Zaŋger Abzal Qūspan,
Facebook paraqşasvnan
