Ekonomika qalai damidy? Bız qalai öz ülesımızdı qosa alamyz? Osy syndy özektı mäselege ainalyp ülgergen taqyryptardy tılşımız ekonomist-sosiolog, DAMU Research Group zertteu agenttıgınıŋ direktory Timur Aisautovpen bolǧan sūhbatynda qozǧady.
- Äleumettık qoǧamǧa AES qalai äser etedı?
- AES rasymen kerek dünie. Elımızge asa qajet strategiialyq qūrylym. Būrynda Saud Arabiiasynda kölıkter jürıp, ūşaqtar ūşyp bastaǧanda sol aimaqtaǧy dıni közqarastaǧy adamdar qarsy şyqqan bolatyn. Mūnyŋ bärı şaitannyŋ amaldary, şaitannyŋ arbauşy ısterı deitın. Osyndai pıkırler bızde de bolǧan. Batystan kelıp jatqan jaŋa dünielerdıŋ bärıne qarsy şyǧyp, halyqtyŋ qabyldauy qiyn bolatyn. Būl adamzatqa tän närse. Zamannyŋ aǧyny retınde de, basqa tūrǧysynan da AES asa kerek dünie. Meilı, mysaly, AES salmadyq delık. Onda bızde Qyrǧyzstan sekıldı özenderımız köp emes. Sol sebeptı gidroelektrostansiia sala almaimyz. Tek nūsqa retınde kömır jaǧu, iaǧni JES qana jäne kün energiiasy ǧana qalady. Balamaly elektr energiia közderı retınde AES bolmasa, osy dünielerdı qarastyramyz. Bıraq, būl energiia közderımen bız qajettı energiia mölşerdıŋ ornyn toltyra almaimyz. Ony toltyryp otyrǧan älemde bır-ekı memleket qana bar şyǧar bälkım. Onyŋ ışınde qatelespesem, Germaniia bar. Alaida onyŋ deŋgeiıne jete alatyn memleketter qatary az. Basqa elderde su elektr stansiiasyn ūtymdy paidalana alatyn tabiǧi mümkındık bar şyǧar. Alaida, bızdıŋ elde özender sany az ekenın ūqqanymyz jön. Būl tiımdı emes.
Bırınşıden bızdıŋ jerımız keŋ. Halqymyz köp. Territoriiamyz Qyrǧyzstannan 30-40% ülken. Sondyqtan da, energiia közın aludyŋ eŋ tiımdı ärı yŋǧaily jalǧyz joly – AES. Ärine, köbı qarsy bolatyn da, qorqatyn sebep te qauıpsızdık jaǧyna kelıp tıreledı. Alaida, atom stansiialary köp elde bar ǧoi. Älemnıŋ 30-dan astam elı energiiany osy dünieden alyp otyr. Tarihta üş ülken apat bolǧan edı. Bırı Chernobylde, Fukusima jäne Amerikada oryn alǧan. Osy jaittar halyq qorqynyşyn tudyrady. Bıraq, tehnikalyq tūrǧydan bärı standartqa sai, retımen bolsa, jarylys ta, qauıp te bolmaidy. Jarylysqa jetkızu üşın ülken apat bolu kerek nemese arnaiy provakasiialyq ıs jüzınde oryn aluy mümkın. Sonşalyqty nemqūraily deŋgeide salǧyrt qaralǧan bolsa apat tuuy äbden mümkın. Alaida, ol öz qolymyzda.
Ekınşı mäsele – halyqtyŋ pıkırı. Demokratiialy el bolǧandyqtan el pıkırın elemei otyra almaimyz. Atalǧan taqyrypqa bailanysty bızde bıraz jyl būryn saualnama jürgızılgen bolatyn. Elımızde radiofobiia qalyptasyp qalǧan. Sebebı, halyqtyŋ basym köpşılıgı atom energiiasy ziian dep oilaidy. Densaulyqqa, tabiǧatqa äserı terıs dep tüsıngendıkten qoldau tappaityn taqyryp. Alaida, şynaiy közqaraspen qarasaq, kerısınşe AES-tıŋ ziiany joqtyŋ qasy. Bızden jer kölemı 5-6 ese kışı Fransiianyŋ özınde eŋ köp AES ornalasqan. Olar da bız sekıldı adamdar, bızden halyq sany köp el. Osy dünie arqyly energiia alyp otyr jäne ala beredı de. Sol sebeptı qorqa beruge negız joq. Radiofobiianyŋ boluy – orynsyz närse.
- El ekonomikasyna äserı qandai bolmaq?
- Jan-jaqty qarastyratyn öte maŋyzdy sūraq. Ükımet tarapynan dūrys qadaǧalau jürgızılıp, arzan baǧada salatyn bolsaq ekonomikaǧa satylatyn elektr quatynyŋ baǧasy da arzan bolady. Äserı de, tiımdılıgı de joǧary bolady. Ekonomikamyzdyŋ äldeqaida jaqsaruyna köp äserın tigızetını dausyz. Eldegı aqşa qūnsyzdyǧy, qymbatşylyq mäselesın şeşudıŋ ūtymdy joly. Naryqtaǧy kez kelgen önımnıŋ qūramynda elektr quatynyŋ, jalpy energiianyŋ ülesı bar. Tıptı jep otyrǧan asymyzdyŋ, kiıp jürgen kiımımızdıŋ özınde elektr energiiasynyŋ belgılı bır ülesı bar. Qarapaiym tılmen aitqanda energiia közın 20-30% arzan öndıretın bolsaq, naryqtaǧy önımnıŋ de halyqqa satylatyn baǧasy sonşalyqty paiyzǧa arzan berıletın bolady. Arzandamaǧan künnıŋ özınde de, käsıporyndar üşın tiımdı bolatyn nätije. Şyǧyndar sany azaiyp, käsıpornyn keŋeituıne bır sebep bolady. LRT täjıribesın eskeretın bolsaq, bolǧan ssenarii qaitadan qaitalanbaityn bolsa būl maŋyzdy qūrylys halyq üşın, el üşın ūtymdy dünie bolatyny haq. Ekonomikamyzdyŋ älsıreuı bäsekelestıgın de joiady. Bızdıŋ önım qymbat bolǧandyqtan, özge eldegı önımmen naryqtaǧy aktualdylyǧyn joǧaltyp alady. Būl ekınşı jaǧynan qaraityn dünie.
- Qūrylysşylardyŋ jäne AES-te jūmys ısteitın mamandardyŋ äleumettık talaptaryna, qajettılıkterıne qoldau bıldıru kerek dep oilaisyz ba?
- Būl mäselenı memleket emes, naryq şeşedı. AES öte ülken obekt jäne onda jūmys ısteitın kez kelgen mamannyŋ jalaqysy qalypty jalaqy mölşerınen bırneşe ese köp bolady dep oilaimyn. Būl qaiyrymdylyq tūrǧysynan, memlekettık kömek retınde ūsynylatyn baǧa emes. Būl naryq baǧasynyŋ jūmysşylarǧa äser etuı. Sebebı AES öte qymbat qūrylym ärı ol naryqqa jūmys ısteidı. Säikesınşe ondaǧy kadr mamandary da tiıstı qarajatyn alady. Özderıne energetik mamandardy tartu üşın qalypty jalaqy mölşerınen köp baǧa ūsynuy kerek. Jaŋa jūmys orny bolǧandyǧynan emes, ol jaqta jūmys ısteudıŋ qauıptılıgın de eskergenı abzal. Memleketten järdemaqy, subsidiia syndy dünielermen müsırkemei, alatyn ailyǧyn ädettegıden joǧarylatsa jetkılıktı dep oilaimyn.
AES jūmyssyzdyq mäselesınıŋ üş tūrǧyda şeşıluıne äser etedı. Bırınşısı, salynu prosessınde 10 myŋǧa juyq maman jūmys ısteitın bolady. Onyŋ ışınde ärine syrttan kelgen mamandar da bolady. Alaida öz elımızdıŋ mamandarynyŋ ülesı bırşama bolatyny sözsız. Ekınşısı, salynyp bıtkennen keiıngı tartylatyn mamandar. Al üşınşısı, eŋbek naryǧyndaǧy äserı orasan bolady. Sebebı, atom stansiiasy arqyly alynatyn energiianyŋ baǧasy naryqta arzanǧa tüsse, Qazaqstandaǧy qanşama zauyt, qanşa käsıporyn şyǧyndary azaiyp, bäsekelestık qabıletterı artady. Şyǧaratyn önımderınıŋ baǧasy arzandaidy jäne säikesınşe importty üdetedı. Artynşa nätije bız kütkendei oryn alsa, eksport ta köbeiedı.
- Kadr jetıspeuşılıgı tuyndasa, şet eldık mamandardyŋ kömegıne jügıngen dūrys pa?
- Qazırgı taŋda būl sala boiynşa elımızdegı mamandar sany azdau. Alaida būl şeşıletın mäsele. Eger de populizmge ūrynbasaq, auqymda problema bolmaidy. Men özım Oŋtüstık Koreia tehnologiiasyn qoldaimyn. Oŋtüstık Koreia arabtarǧa salyp bergen, sättı täjıribesı bar memleket. Eger osy el salyp beretın bolsa, ärine bızdıŋ mamandarǧa üiretıp, täjıribe almasuǧa mümkındık bererı sözsız. Bes jyldyŋ kölemınde barynşa üiretıp, qolymyzǧa tabystap ketedı. Ülken obekt bolǧandyqtan, arnaiy JOO orny qūrylyp ia bolmasa tehnikalyq mamandyqtardyŋ özektılıgı artuy mümkın.
- Jauabyŋyzǧa raqmet!
Sūhbattasqan: Dina LİTPİN
Ūqsas jaŋalyqtar
