"Qazaqstan-2050" Strategııasynda Qazaqstannyń álemniń básekege qabiletti 30 eliniń qataryna kirý mindeti qoıylǵan [1]. Bul mindetti sheshý elimizdiń Joǵary bilim berý júıesin jańǵyrtý boıynsha strategııalyq maqsattar qoıýdy, onyń ishinde ýnıversıtetterdiń bilim berý júıesiniń deńgeıin jańa sapaly deńgeıge kóterýdi jáne olardy álemdik keńistikke ıntegraııalaýdy aldyn ala aıqyndaıdy.
Elimizde joǵary bilikti mamandardy, ǵylymı jáne ǵylymı-pedagogıkalyq kadrlardy daıarlaý túrli bilim berý baǵyttary boıynsha júzege asyrylady. Olardyń ishinde ekonomıka jáne qarjy salasyndaǵy bilim berý baǵyty mańyzdy jáne keń taralǵan bolyp tabylady. Qazaqstanda Joǵary qarjy-ekonomıkalyq bilim berý ulttyq, memlekettik, halyqaralyq, jeke jáne Akıonerlik ýnıversıtetterde usynylady, onyń ishinde 4 ulttyq ýnıversıtetterde (ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde, L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde, Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetinde, Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetinde), 30 Memlekettik, 2 halyqaralyq (Nazarbaev Ýnıversıtetinde, Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetinde), elimizdiń 50-den astam jeke jáne 10 akıonerlik ýnıversıtetterde [2].
Talapkerlerdiń aldynda sapaly Joǵary qarjy-ekonomıkalyq bilim alý úshin elimizdiń ýnıversıtetin tańdaýdyń kúrdeli mindeti tur. Ýnıversıtetti tańdaý kezinde kelesi krıterıılerdi basshylyqqa alý kerek: ýnıversıtettiń bedeli (onyń ishinde áleýeti, halyqaralyq keńistiktegi ýnıversıtettiń reıtıngi, bilim berý sapasy, bilim berý baǵdarlamalaryn halyqaralyq jáne Ulttyq akkredıtteý), sondaı-aq tańdalǵan mamandyqtyń eńbek naryǵynda suranysy jáne áleýmettik ınfraqurylymy (onyń ishinde jataqhanamen qamtamasyz etilýi).
Elimizdiń barlyq ýnıversıtetteriniń ishinde Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti (QazUÝ) erekshe oryn alady, onda Joǵary qarjy-ekonomıkalyq bilim berý baǵdarlamalary boıynsha Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebinde júzege asyrylady: 6V04101 – Memlekettik jáne jergilikti basqarý, 6V04102 – Menedjment, 6V04103 – Ekonomıka, 6V04109 – ıfrlyq ekonomıka, 6V04105 – Esep jáne aýdıt, 6V04106 – Qarjy, 6V04107 – Marketıng, 6V11301 – Logıstıka (salalar boıynsha) [3].
QazUÝ Bedeli
QazUÝ Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebi eń kóne bólimshelerdiń biri bolyp tabylady. Ol alǵash ret 1949 jyly qurylǵan ekonomıka fakýltetinen qaıta quryldy. QazUÝ Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebiniń áleýeti orasan zor jáne tarıhı qalyptasqan. Máselen, 1963 jyly QazMÝ ekonomıka fakýlteti Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtynyń (qazirgi "Narhoz Ýnıversıteti" AQ) negizin qalaýshy boldy.
Ár jyldary QazUÝ Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebiniń joǵary bedelin QazUÝ túlekteri anyqtap, qurýda. Olar Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Ǵylym Akademııasynda (QR UǴA), QR Prezıdenti Ákimshiliginde, QR Parlamentinde, QR mınıstrlikterinde, QR Statıstıka agenttiginde, QR Ulttyq Bankinde, Ekinshi deńgeıdegi bankterde, saqtandyrý jáne aýdıtorlyq kompanııalarda jáne basqa da qarjy mekemelerinde, QR ekonomıkasynyń túrli salalaryndaǵy kásiporyndarda jumys istegen jáne/nemese isteıtin kórnekti ǵalymdary, memlekettik jáne qoǵamdyq-saıası qaıratkerleri. Olardyń ishinde QR UǴA prezıdenti, QR UǴA akademıgi, e.ǵ.d., professor Q.A. Saǵadıev; memleket qaıratkeri, e.ǵ.d., professor G.D. Karagýsova; QR Eýrazııalyq ekonomıkalyq komıssııa alqasynyń múshesi B.A. Saǵyntaev; "Turan" ýnıversıtetiniń rektory, e.ǵ.d., professor R.A. Alshanov; Pavlodar oblysynyń ákimi, e.ǵ.d., professor E.M. Aryn; Halyqaralyq bıznes ýnıversıtetiniń rektory, e.ǵ.d., professor A.A. Ábishev, Astana qalasyndaǵy T. Rysqulov atyndaǵy Qazaq Ekonomıkalyq Ýnıversıtetiniń Ekonomıka jáne qarjy ınstıtýtynyń rektory, e.ǵ.d., professor, G.S. Seıtqasımov jáne t.b. Olar búkil QazUÝ-dyń maqtanyshy bolyp tabylady jáne Qazaqstannyń ǵylymy men ekonomıkasynyń damýyna zor úles qosqan. 2001-2002 oqý jylynan bastap "Qarjy jáne esep", "Ekonomıka", "Menedjment" jáne "Bıznes-tehnologııalar" kafedralaryn qamtıtyn QazUÝ Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebiniń qazirgi jaǵdaıy men qurylymy qalyptasqan [3].
QazUÝ-dyń halyqaralyq keńistiktegi reıtıngi (tanylýy)
Bul krıterıı sheteldik ýnıversıtetterdiń magıstratýrasy men doktorantýrasynda bilimin jalǵastyrǵysy keletin elimizdiń bakalavr túlekteri men sheteldik stýdentter úshin úlken mańyzǵa ıe. Bakalavr túlekteri sheteldik ýnıversıtetterge túsý úshin keń múmkindikterge ıe bolady, óıtkeni QazUÝ kóptegen jyldar boıy qazaqstandyq jáne álemdik ýnıversıtetter arasynda kóshbasshy bolyp keledi. Eń tanymal álemdik reıtıngter – Quacquarelli Symonds World University rankings (QS WUR) jáne Times Higher Education World University Rankings (the WUR). 2022 jyly QS WUR reıtınginde QazUÝ Shyǵys Eýropa jáne Ortalyq Azııa elderiniń ýnıversıtetteri arasynda 16-shy jáne álemniń 1300 ýnıversıtetteriniń ishinde 150-shi orynda, QazUÝ álemniń damyǵan elderiniń keıbir ýnıversıtetterinen ozyp, álemniń úzdik 200 ýnıversıtetteriniń tobyna kiredi, al 120 qazaqstandyq ýnıversıtetter arasynda 1-shi orynda tur [3].
QazUÝ-daǵy Joǵary qarjy-ekonomıkalyq bilim sapasy, akkredıtteý jáne halyqaralyq yntymaqtastyq
Bizdiń elimizdiń álemdegi eń tabysty 30 eldiń qataryna kirýi úshin Qazaqstannyń turaqty damýynyń bazalyq negizi álemdik basymdyqtar men trendterge sáıkes adamı kapıtaldy damytý bolyp tabylady. Osyǵan baılanysty QazUÝ-dyń Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebiniń aldynda turaqty jańǵyrtý jáne álemdik bilim keńistigine ıntegraııalaý arqyly Joǵary qarjylyq-ekonomıkalyq bilimdi álemdik standarttarmen úılestirý mindeti tur. Álemdik standarttarǵa sáıkes bilim berý sapasy qarjylyq-ekonomıkalyq baǵdarlamalaryn halyqaralyq akkredıtteý arqyly jáne ishki eńbek naryǵynyń talaptaryna sáıkes qamtamasyz etiledi (jyl saıyn oqý josparlary men pánder boıynsha oqý baǵdarlamalary mamandardyń pikirleri men jumys berýshilerdiń usynystaryn eskere otyryp ázirlenedi). QazUÝ Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebiniń bilim berý qarjy-ekonomıkalyq baǵdarlamalary halyqaralyq akkredıtteý uıymdarynda akkredıttelgen: FIBAA - foundation for International Business Administration Accreditation jáne ASIIN - accreditation Agency for Study Programmes in Engineering, Informatics, Natural Sciences and matematıka. Taǵyda olardy ulttyq akkredıtteý táýelsiz ulttyq reıtıngtik agenttikterde de turaqty túrde júzege asyrylady: ARTA (Akkredıtteý jáne reıtıng boıynsha táýelsiz agenttik, IAAR - Independent Agency for Accreditation and Rating) jáne BSQTA (Bilim sapasyn qamtamasyz etý boıynsha táýelsiz agenttik, IQAA - Independent Agency for Quality Assurance in Education), sondaı-aq mamandandyrylǵan akkredıtteý KAZSEE-de (KAZSEE - Kazakhstan Society for Engineering Education, Qazaqstandyq zamanaýı (elıtalyq) bilim berý qaýymdastyǵy). Jyl saıyn álemniń jetekshi ýnıversıtetterine professor-oqytýshylar quramy men stýdentterdiń halyqaralyq yntymaqtastyǵy men akademııalyq utqyrlyǵy keńeıip keledi: Columbia University (SShA, Nıý Iork qalasy), Lancaster University (Velıkobrıtanııa, Lankaster qalasy), Middlesex University (Velıkobrıtanııa, London) qalasy, École nationale d'Administration, ENA (Franııa, Strasbýrg qalasy), University of Padua (Italııa, Padýıa qalasy), Luiss University (Italııa, Rım qalasy), University of Granada (Ispanııa, Granada qalasy), Polytechnic University of Valencia (Ispanııa, Valensııa qalasy), Universidade do Minho (Portýgalııa, Braga qalasy), Australian National University (Avstralııa, Kanberra qalasy), Universidade Federal de Santa Catarina (Brazılııa, Florıanopolıs qalasy), Central Bohemia University (Cheshskaıa Respýblıka, Praga qalasy), University of Finance and Administration (Cheshskaıa Respýblıka, Praga qalasy), Slovak University of Agriculture (Slovakııa, Nıtra qalasy), Uniwersytet Warszawski (Polsha, Varshava qalasy), Bialystok University of Technology (Polsha, Belostok qalasy), Budapest Metropolitan University (Vengrııa, Býdapesht qalasy), Kodolanyi Janos University of Applied Sciences (Vengrııa, Sekeshfehervar qalasy), University of Szeged (Vengrııa, Seged qalasy), Transport and Telecommunication Institute (Latvııa, Rıga qalasy), Chung-ang University (Iýjnaıa Koreıa, Seýl qalasy), Shanghai University (Kıtaı, Shanhaı qalasy), Harbin Institute of Technology (Kıtaı, Harbın qalasy), Hong Kong Polytechnic University (Gonkong), Plehanov atyndaǵy Reseı ekonomıkalyq ýnıversıteti, Reseı halyqtar dostyǵy ýnıversıteti (Reseı Federaııasy, Moskva qalasy), Orel memlekettik ýnıversıteti (Reseı Federaııasy, Orlov qalasy), Belgorod memlekettik ulttyq zertteý ýnıversıteti (Reseı Federaııasy, Belgorod qalasy) ı t.b. Oqytýshylar men stýdentterdiń qatysýymen Halyqaralyq jobalar, sonyń ishinde Erasmus halyqaralyq baǵdarlamasy men ENINEDU – EPP -1-2016- KZ-EPPKA2-CBHE-SP jobasy " Enhancement of Higher education and corporate sectors integration in accordance with new social environment" oryndaldy. "Qarjy" jáne "Esep jáne aýdıt" bilim berý baǵdarlamalary boıynsha aǵylshyn tilinde oqytý júrgiziledi.
QazUÝ-dyń Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebiniń stýdentteri oqýdyń barlyq kezeńinde bolashaq bakalavrlardyń, magıstrlerdiń jáne PhD doktorlarynyń negizgi kognıtıvtik jáne fýnkıonaldyq quzyretterin qalyptastyrýǵa múmkindik beretin jalpyǵa mindetti bilim berý jáne bazalyq pánder keshenin oqıdy. Sonymen qatar bilim berý baǵdarlamasyndaǵy negizgi pánder ıkli men tańdaý pánderiniń keń aýqymy tereń fýnkıonaldyq jáne júıelik quzyrettilikterdi qalyptastyrýǵa yqpal etedi. Pánderdi oqytýda eń jaqsy zamanaýı bilim berý ádisteri qoldanylady, solardyń ishinde oıyn proesteri, iskerlik oıyndary, trenıngter, jeke jáne komandalyq jumysty úılestirý, baǵaly qaǵazdar naryǵynyń operaııalary boıynsha jattyǵýlar jáne eldegi kásiporyndarda qoldanatyn býhgalterlik esepke engizilgen 1S-býhgalterlik baǵdarlamalarynda jattyǵý. Sabaqtyń barlyq nysandaryn iske asyrýǵa jumys berýshilerdiń ókilderi belsendi qatysady. Alynǵan bilim sapasy men stýdentterdiń quzyrettiligi apta saıyn tekseriledi.
QazUÝ-dyń qarjy-ekonomıkalyq baǵyttary túlekteriniń eńbek naryǵynda suranysy
2021 jyly QS WUR reıtınginde "Jumysqa ornalasqan túlekterdiń úlesi" kórsetkishi boıynsha QazUÝ álemniń 1300 ýnıversıtetinen 55-shi orynda tur. Qazaqstandyq eńbek naryǵynda qarjy-ekonomıkalyq baǵyttar túlekteriniń suranysyn HeadHunter kompanııasynyń PR analıtıkalyq derekteri dáleldeıdi:" ornalastyrylǵan bos jumys oryndarynyń eń kóp sany satý (85 myńnan astam bos jumys orny), býhgalterııa, esep, qarjy (35 myńnan astam bos jumys orny) jáne ákimshilik personal (30 myńnan astam bos jumys orny) salalarynda boldy " [4].
Qazaqstandyq eńbek naryǵynyń qajettiligin taldaý naqty sektor salasy barlyq deńgeıdegi jáne beıindegi keń beıindi mamandarda sozylmaly tapshylyqty bastan keshiretinin kórsetti. "Ekonomıka" bilim berý baǵdarlamasy keń beıindi ekonomıst – mamandardy daıarlaý úshin negiz bolyp tabylady. Qazaqstannyń jańa kásipteriniń atlasyna sáıkes, 2025 jyldan keıin kásiporyndardyń beıindi emes mindetterin sheshýge tıis "Suranys boıynsha ekonomıka mamanyna" suranys artady. Sondyqtan ol ekonomıkanyń ártúrli salalarynda (qurylys, zańnama, satyp alý, ınjenerııa jáne t.b.) keń quzyretterge ıe bolýǵa jáne kásibı emes daǵdylardy (jeke qasıetter, tildik daǵdylar, akt, ýaqytty basqarý, ıkemdilik jáne beıimdelý, kóshbasshylyq jáne komandalyq jumys jáne t. b.) meńgerýge mindetti bolady. Osyǵan baılanysty QazUÝ Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebinde "Ekonomıka" bilim berý baǵdarlamasy qazaqstandyq eńbek naryǵynyń talaptaryna sáıkes jańa mazmunmen tolyqtyrylady. Sondaı-aq, "ıfrlyq ekonomıka" atty jańa bilim berý baǵdarlamasy paıda boldy. Álemdik ekonomıka men jahandyq eńbek naryǵynyń damýy týraly boljamdarǵa sáıkes aldaǵy bes jylda osy baǵdarlamanyń túlekteri qazaqstandyq jáne álemdik eńbek naryqtarynda suranysqa ıe bolady. Olardyń dıplomdary eńbek naryǵynda tar beıindi mamandyqtardy bitirgenderge qaraǵanda artyqshylyqqa ıe bolady. Qazirgi ýaqytta QazUÝ Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebinde kafedralar janynan jumys berýshiler keńesin qurý arqyly turaqty negizde jumys berýshilermen yntymaqtastyq belsendi damyp keledi. Al QazUÝ Ekonomıka jáne Bıznes Joǵary mektebiniń túlekteri kelesi uıymdarda jumys isteıdi:
– QR mınıstrlikterinde, Qazaqstan Ulttyq Bankinde, Ekinshi deńgeıdegi bankterde, Salyq komıtetterinde, Qazynashylyqtarda, Keden organdarynda, Saqtandyrý kompanııalarynda;
– QR Prezıdentiniń Apparatynda, QR Parlamentinde, QR Úkimetiniń túrli qurylymdyq bólimshelerinde; Jergilikti bılik organdarynda;
– Ulttyq kompanııalarda, konernderde, halyqaralyq korporaııalarda;
– Kólik, óndiristik, konsaltıngtik, aýdıtorlyq jáne logıstıkalyq kompanııalarda, jarnama jáne marketıngtik agenttikterde;
– Ekonomıkalyq zertteýler salasyndaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda jáne basqa da zańdy tulǵalarda.
Áleýmettik ınfraqurylym (onyń ishinde jataqhanamen qamtamasyz etý)
QazUÝ aýmaǵy keń áleýmettik ınfraqurylymy bar, turýǵa yńǵaıly jáne stýdentterdiń oqýy men bos ýaqytyn uıymdastyrýǵa qolaıly kampýs túrinde usynylǵan: Ó.A. Joldasbekov atyndaǵy Stýdentter saraıy (Respýblıka saraıynan keıin ekinshi oryn alatyn jáne ártúrli mádenı qajettilikterdi qanaǵattandyrýdy, stýdentter men jastardyń kórkemónerpazdar shyǵarmashylyǵyn damytýdy qamtamasyz etetin 14240 sharshy metr alańy bar 1537 oryndyq konert zaly), Kitaphana (bilim alýshylardy qajetti oqý ádebıetterimen, 300 oryndyq ınternet-kafesimen qamtamasyz etilgen), Jastar Internet-ortalyǵy, Qoǵamdyq tamaqtaný kombınaty «Aı-tumar», Stýdentterge qyzmet kórsetý ortalyǵy «Keremet» (stýdentterge arnalǵan barlyq bilim berý, áleýmettik-turmystyq, medıınalyq, saýda-oıyn-saýyq qyzmetterimen qamtylǵan: jeke kınoteatr, oqý zaldarynyń jelisi jáne t. b.), Sporttyq-saýyqtyrý kesheni, Stýdentter úıi (jalpy aýdany 81000 sharshy metr, barlyq zamanaýı talaptarǵa saı keletin 14 jaıly jataqhanalar usynylǵan (onyń ishinde beınebaqylaý kameralarymen jabdyqtalǵan), onda 5 myńnan astam stýdent turady). Jalpy, QazUÝ kampýsy álemniń úzdik ýnıversıtetteriniń úlgilerine uqsas salynǵan [3].
Qorytyndylaı kele, jahandaný jaǵdaıynda mamandarǵa qoıylatyn talaptar artyp kele jatqanyn atap ótkim keledi. Ol saýatty jáne kreatıvti oılaýy kerek, árdaıym jáne barlyq jerde álemdik basymdyqtardyń trendinde bolýy kerek. Sonda ol qazaqstandyq jáne álemdik eńbek naryǵynda básekege qabiletti bolady nemese kóshbasshy-bıznesmen bolady. Biraq aldymen QazUÝ-da, álemdik jáne qazaqstandyq reıtıngterdiń kóshbasshysy-ýnıversıtette sapaly bilim alý kerek.
Paıdalanǵan ádebıetter:
- "Qazaqstan-2050" Strategııasy: qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty // Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń Qazaqstan halqyna Joldaýy, Astana qalasy, 2012 jyldyń 14 jeltoqsany, https://adilet.zan.kz/rus/docs/K1200002050
- QR joǵary oqý oryndarynyń qaýymdastyǵy, http://edurk.kz/ru/349-spisok_vuzov_kazahstana.html
- Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń resmı saıty https://www.kaznu.kz
- Samye vostrebovannye professıı v RK po ıtogam 2021 goda (2021 jyldyń qorytyndysy boıynsha QR-da eń kóp suranysqa ıe mamandyqtar), https://pravosite.kz/articles/post/1544-samie-vostrebovannie-professii-v-rk-po-itogam-goda)
Gúlmıra Júnisova
