Säuırıŋ 26-da «Erkin El» qoǧamdyq bırlestıgı, Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ Almaty qalalyq filialy jäne Almaty Menedjment universitetınıŋ ūiymdastyruymen «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl saiasatyn damytudyŋ 2023-2029 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasy» jobasyn talqylauyna arnalǧan döŋgelek üstel öttı. Is-şaraǧa Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym ministrlıgı Tıl komitetınıŋ, Almaty qalasy äkımdıgınıŋ, «Atameken» ŪKP qalalyq filialynyŋ ökılderı qatysty. Ötkızılgen pıkır almasu Qazaqstannyŋ memlekettık tılınıŋ funksiialaryn keŋeitu mındetı älı de şeşımın tappai kele jatqanyn körsettı. Mūnyŋ basty sebebı elımızde jürgızılıp jatqan tıl saiasaty men qalyptasqan tıldık jaǧdaidyŋ säikes kelmeuı bolyp otyr. «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl saiasatyn damytudyŋ 2023-2029 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasy» jobasy da sonyŋ taǧy bır dälelı boldy.
Öz basym talqylauǧa ūsynyp otyrǧan memlekettık qūjattyŋ mazmūny onyŋ taqyrybyna säikes kelmeidı dep esepteitın mamandardyŋ bırımın. Osy oidy bıldırgen, menen būryn dögelek üstelde söz alǧan, sarapşy Serık Erǧalidyŋ pıkırın qoştaimyn. Kölemı 70 betten asatyn tūjyrymdama mätını Tıl komitetınıŋ egjei-tegjeilı esebıne sai bolyp tūr. Qūjattyŋ bırınşı bölıgınde Tıl komitetınıŋ jüzege asyrylǧan ıs-şaralar men jobalar tızımı berılgen. Ekınşısınde – sol şaralar tızımı aldaǧy jetı jylǧa qaita josparlanyp otyr. Memlekettık tıldı oqytatyn jeke ortalyqtar talap ete alatyn nominaldy qūny 5000 teŋgelık vaucherlerdı paidalanudyŋ egjei-tegjeilı tärtıbın qospaǧanda, jaŋa ideialar men täsılder Tıl komitetınıŋ tūjyrymdama jobasynda ıs jüzınde jariialanbady.
Qūjat mätını qarapaiym tehnikalyq talaptarǧa säikes kelmeitının baiqauǧa bolady. Mūnda: «...tıl saiasaty mäselelerı boiynşa jürgızılgen keşendı äleumettık jäne analitikalyq zertteulerdıŋ ūsynymdary eskerıldı», - dei otyryp, sol zertteulerdıŋ bır de bır ataulary berılmeidı. Sondyqtan qūjat statistikalyq derekterge toly bolsa da, olardyŋ şyǧu tegı de, qainar közderı de belgısız bolyp otyr. Tūjyrymdamany daiyndaǧan mamandardyŋ salǧyrttyǧy mätınde körsetılgen keibır internet sıltemelerınıŋ jaramsyzdyǧynan da körınedı.
Qūjattyŋ bırqatar erejelerı sūraqtar tudyryp otyr:
- Qūjatta qazaq mektebın bıtırgen tülekterdıŋ qazaq tılın bılu deŋgeiı nelıkten V2 dep baǧalanǧan? Būl qanşalyqty dūrys? Şetel tılın üirenuşıler üşın qoldanylatyn şkala ana tılınde söileitınderge säikes bola ala ma?
– «Azamattyq qoǧam» terminı bır-aq ret eskerılu sebebı nede? Ol kelesı kontekste kezdesıp tūr. – «Ministrlık azamattyq qoǧam instituttaryna, belsendı azamattarǧa, erıktılerge BAQ arqyly qazaq tılın qoldauǧa baǧyttalǧan aksiialardy, ıs-şaralardy, bastamaşyl jobalardy ötkızude aqparattyq qoldau körsetedı»,– dep jazylǧan. Demek, Tıl komitetı atalǧan topqa tek aqparattyq kömek körsetuge mındettenedı.
–«Atameken» Ūlttyq käsıpkerler palatasy nelıkten memlekettık tıl saiasatyn jüzege asyruda basty serıktes bolyp tabylady? «Atameken» käsıpornynyŋ basşylary men qyzmetkerlerı memlekettık baǧdarlamalardy jüzege asyru jolynda elımızdıŋ barlyq azamattarymen bırdei atsalysuy tiıs emes pe? Memleket «Atamekenge» tıl jobalaryn jüzege asyru üşın qarjy böletın jaǧdaida, būl ūiymda jūmys ıstemeitınder tek aqparattyq qoldauǧa qol jetkıze alady. Kerısınşe, nelıkten ırı biznestıŋ tıl saiasaty aiasyndaǧy orny, eŋ aldymen, qosymşa qarjy tartudyŋ resursy retınde qarastyrylmaidy?
– Qūjatta tıl saiasatyn qalyptastyruǧa ǧylymi taldau, negızdeu qajet degen tüsınık nege joq? Qazaq tılınıŋ keleşegı men jetıstıgı demografiialyq körsetkıştermen bailanysty ekenı aiqyn. Bıraq belgılı bır jaǧdailarda atalǧan üderıs tiımdı memlekettık tıl damytu strategiia men taktikasyna negızdelmese, onyŋ igı nätejiesıne kepıldık bere almaspyz.
Menıŋ oiymşa, talqylanyp jatqan qūjattyŋ obektivtı «paidasy» men maŋyzdylyǧy onyŋ Qazaqstannyŋ tıl saiasatynda tübegeilı jaŋa közqarastardy qalyptastyru qajettılıgın körsetkenı. Şynyna kelsek, tūjyrymdama jobasyn ūsynyp otyrǧan mamandar da osy oidy, köptegen tıl saiasatyna qatysty tetıkterdı jariialap, bıldırıp otyr. Ökınıştısı, joba mätınınde tıldıŋ ūlttyq korpusyn jasau, terminologiialyq jūmys siiaqty qajettı baǧyttar atalsa da, aqyrynda olar jobanyŋ jalpy jüiesız qūrylymynyŋ arqasynda közge ılınbei, elenbei qalyp otyr.
Al, tūjyrymdama jobasynyŋ balama nūsqasyn üsynsaq, ol kelesı saualdarǧa negızdelıp, solardyŋ töŋıregınde mäselenı şeşer edı.
Tūjyrymdamanyŋ «Aǧymdaǧy jaǧdaidy taldau» bölımınde tıl salasyndaǧy ıstıŋ naqty jaǧdaiy qandai; būl jaǧdaidyŋ sebepterı nede; qandai strategiialar men qūraldar būl jaǧdaidy jaqsarta alady degen saualdyrǧa jauap beru kerek.
Aǧymdaǧy jaǧdaidy taldau kezınde kelesı ūǧymdardy paidalanu qajet:
- A) Batystandyru, modernizasiia, aşarşylyq, jahandanu (tarihi-mädeni konteksttı sipattau üşın);
V) akkulturasiia, ūlttyq nigilizm, tıldık yǧysu, tıldıŋ saqtalu klassifikasiiasy (äleumettık-mädeni prosesterdı sipattau üşın)
S) stihiialyq kreolizasiia (tıldık prosesterdı sipattau üşın)
- D) ūlt qūru, tıldı josparlau, innovasiialyq jalpymemlekettık jobalar (tıl saiasatynyŋ tiımdı jäne kerektı qūraldaryn qalyptastyru üşın)
Jalpy, ūlttyq tıldıŋ (qazaq tılınıŋ) naqty tarihi kezeŋderındegı ömır süruı men damu prosesınıŋ erekşelıkterı turaly söz qozǧauymyz kerek. Qazırgı qazaq tılı ırı tarihi özgerıster – batystanu men modernizasiiadan ötken tıl ekenın tüsınu maŋyzdy. Qazır bız jahandanu däuırınde ömır sürıp jatyrmyz, būl tek qazaq tılı ǧana emes, köptegen ūlttyq tılder üşın de ülken synaq bolyp otyr. Aşarşylyqqa kelsek, būny mädeni jaraqat - travma dep baǧalau kerek. Aşarşylyq (basqa üderıstermen qatar) qazaq tılınıŋ qūndylyǧyna ziian tigızıp, sonyŋ saldarynan qazaqtardyŋ akkulturasiiasy men ūlttyq nigilizm qalyptasqan küizelıs dep baǧalau kerek.
Tıldık prosesterdı taldau üşın «tıldık yǧysuy» ūǧymynyŋ maŋyzy da zor. Tıldık yǧysuy dep etnikalyq toptyŋ tılınıŋ özgeruı, onyŋ (nemese ūlt ökılderınıŋ bır bölıgınıŋ) basqa tıldık ortaǧa yǧysuy. Būl ürdıstıŋ qarqyndy bastaluy HH ǧasyrdyŋ 60-jyldaryndaǧy belsendı urbanizasiia kezeŋımen bailanysty, sonyŋ nätijesınde qazaq qoǧamynda qazır beiresmi türde şala-qazaqtar dep atalatyn äleumettık top paida boldy.
Tıldık yǧysyunyŋ körsetkışı – tıldıŋ «kreolizasiiasy» dep atalatyn lingvistikalyq qūbylys. Būl jaǧdaida kreolizasiiaǧa beiım bolǧan tılde üstemdık tıldıŋ äserınen köptegen kalkalar paida bolyp, sonyŋ nätijesınde ol onyŋ «köşırmesıne» ainalatyn prosess. Kreolizasiialanǧan tıldıŋ grammatikasy basym tıldıŋ grammatikalyq formalaryna elıkteuge, qaitalauǧa kırısedı. Mysaly, qazırgı qazaq tılınde keibır kezderde sūrauly bölşekterdı qoldanudan bas tartady, söilemderdı qūrastyrǧanda qazaq tılıne sai söz tärtıbın dūrys qoldanbaidy. Kalkalau oryn alady. Oilau jüiesı būzylyp, ögei tıldıŋ oilau täsılıne köşedı.
Täuelsızdık kezeŋındegı tıl saiasatynyŋ basty mındetı – HH ǧasyrda qalyptasa bastaǧan tıldık yǧysu saldaryn eŋseru boldy. Bıraq, qazırgı kezge deiın orys tılı ülken qalalarda basym tıl bolyp qala beretın sekıldı. Elımızde jürgızılıp jatqan memlekettık tıldı nyǧaituǧa, onyŋ funksiialaryn keŋeituge baǧyttalǧan tıl saiasaty şaralarynyŋ pärmensızdıgınıŋ özı osydan 60 jyl būryn tıldık yǧysuy tendensiialaryn älı de şektelmegenın körsetedı.
Keltırgen tezisterdı rastau nemese terıske şyǧaru üşın auqymdy sosiologiialyq zertteuler qajet. Jalpy, elımızdıŋ gumanitarlyq instituttary bolyp jatqan tıldık üderısterdı mūqiiat baqylauǧa aluy qajet, öitkenı olardyŋ ǧylymi zertteulerı tıl qūrylysy aiasyndaǧy tūjyrymdamasynyŋ negızın qūrauy qajet.
Tiımdı tıl saiasatyn qalyptastyru üşın tıldıŋ qazırgı kezdegı jaǧdaiy turaly obektivtı tüsınıktıŋ boluy maŋyzdy. Osyǧan bailanysty IýNESKO qabyldaǧan tılderdı saqtaudyŋ älemdık klassifikasiiasy nazar audarady. Onda qazaq tılı «qauıpsız» (
safe) bolyp jıkteledı. Degenmen, tılderdıŋ qyzmet etuındegı osal pozisiialardy körsetetın sipattamalardy qarastyratyn bolsaq, onda olardy Qazaqstandaǧy qazırgı tıldık jaǧdaidy sipattau jolynda qoldanuǧa bolatynyn baiqau qiyn emes. Mysaly, Qazaqstannyŋ ırı qalalarynda, sondai-aq jekelegen aimaqtarynda tūratyn bırqatar etnikalyq qazaq otbasylaryna qatysty «qauıp töngen» (
definitely endangered) tılder kriteriiın qoldanyluy oryndy - «balalar öz üilerınde ana tılın oqyp meŋgermeidı». Būl topqa etnikalyq qazaqtarmen qosa, qazaq tılı ana tılı emes Qazaqstan halqynyŋ ökılderın jatqyzu qisyndy bolar.
Demek, qazaq tılı älemdık klassifikasiiada örkendegen tıl qataryna jatqyzylǧanymen, onyŋ damu salasynda obektivtı qaterlerdıŋ köp ekenın eskeruımız kerek.
Memlekettık tıldı damytu tūjyrymdamasynyŋ maqsattaryna qol jetkızu üşın «tıl daǧdarysy» ūǧymyn engıze otyryp, qazaq tılın «qauıp tönıp tūrǧan tıl» dep belgıleu qajet dep sanaimyn. Būl jaǧdaida daǧdarysqa qarsy menedjment tıl saiasatynyŋ neǧūrlym tiımdı jäne nätijesı zor qūraldaryn paidalanuǧa mümkındık beredı.
Qazaq tılınıŋ damuyndaǧy obektivtı qaterlerdı tüsınu jäne moiyndau, qazırgı jaǧdaidy «tıl daǧdarysy» dep baǧalau aldaǧy jetı jylǧa arnalǧan tıl tūjyrymdamanyŋ negızgı erejesıne ainaluy tiıs. Būl oidy tarqatsaq, tūjyrymdamanyŋ negızgı maqsaty belgılengen daǧdarys qūbylystaryna tötep bere alatyn tıl saiasatyn qalyptastyru bolyp tabylady.
Mysaly, «tıl daǧdarysy» ūstanymy aiasynda qazaq tılındegı körnekı, audio, internet jäne teledidar jarnama mätınderınıŋ sauatsyzdyǧy mäselesıne olardyŋ memlekettık tıldıŋ damuyna tigızetın ziianyna säikes şaralar qoldanu qajet. Jarnama mätınderdıŋ köpşılıgı lingvistikalyq kalka bolǧandyqtan, olar qazırgı qazaq tılınıŋ kreolizasiialanu (qarabaiyrlanuyn) prosesın küşeitıp, qazırgı qazaq tılınıŋ ekologiiasyna orny tolmas ziianyn tigızedı.
Daǧdarys menedjment tūrǧysynan qarastyrylǧanda, «tıl daǧdarysy» jaǧdaiynda Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ talqylanǧan tūjyrymdama jobasynda ūsynylǧan şaralar tiımdı bola almaidy. Körnekı jarnama mätınderın tekserudı zaŋmen bekıtılgennıŋ özınde, äkımşılıkterde mūndai jūmysty atqaratyn mamandar joq. Ol üşın käsıbi filologtar keŋesın qūru kerek. 2015 jyly ärıptesterımmen bırge qūrylǧan «Memlekettık tıldegı jarnamalyq kopiraittardyŋ sapasyn arttyru jönındegı Qoǧamdyq keŋes» bır jarym ai ışınde atqarǧan jūmysyn osyndai ūiymǧa ülgı retınde qarastyryluy qajet.
Būl keŋestıŋ jūmysy arnaiy saitta körsetıluı kerek. Būl jerde jaŋa sözder men terminderdı talqylauǧa bolady, öitkenı olar jarnama salasynda öte köp.
Būl ūsynysty jarnama biznesınıŋ ökılderı belsendı türde qoldaidy dep ümıttengım keledı, sebebı olar qazırgı uaqytta kelesı maŋyzdy erejelerdıŋ dūrystyǧyn rastai bastady. – Jarnama mätının audaru qajettılıgı tuyndasa, ol tıkelei emes, qazaq tılınıŋ erejelerı men stilın eskere otyryp, maǧynaly türde audarylǧan mätın boluy kerek. Jarnama bastapqyda qazaq tılınde jasalǧan bolsa, būl jait asa qolaily bolar edı.
Qazırgı qazaq tılınıŋ damuyna qauıp tönıp tūrǧan kezde mektepke deiıngı jäne mekteptegı bılım beru jüiesınıŋ orny erekşe. – Balabaqşalar men mektepterge tıl daǧdarysyn tübegeilı özgerte alatyn jalpyūlttyq innovasiialyq jobalardy engızu qajet. Osyndai tiımdı daǧdarys menedjmentı qūraly retınde 2009 jyly jarialanǧan «Qoblandy» jyryn jatqa oqu» jobasynyŋ ädıstemesın paidalanyluy tiıs. Būl joba ūlttyq jyr mätınderın qazırgı kezeŋnıŋ özektı qūraly retınde paidalanady. Balabaqşalarda balalar dastannyŋ 300 jolyn jatqa oqysa, bastauyş mektepte – 600 jol, mektep bıtırgenşe oquşylar 3000 jolǧa deiın jatqa bıletın bolady.
Jyr joldaryn jattau täsılı qazırgı jaǧdaida jetıspeitın sauatty tıldık ortany jasandy türde qalyptastyrady. Būl jobanyŋ bılım jäne tärbie beru äleuetı zor.
Qazırgı tıl saiasatynyŋ basty qatelıgı – qazaq tılın tartymdy etıp oqytqysy keletını, oǧan «ädemı qaptama» jasauǧa tyrysuy. Qazaq tılınıŋ damu jolynda zamanaui kontent qūru maqsatynda barlyq aitylǧan ūsynystar men ündeulerdıŋ negızgı jahandyq aǧymdy qaitalau äreketterınen tuyndaidy. Alaida mūndai közqaras jüiesınde adam tek sol kontenttıŋ tūtynuşy retınde qarastyrylatynyn eşkım tüsıne qoimaidy.
Zaman köşıne ılesu qajet ekenın eşkım joqqa şyǧarmaidy. Demek, tıl saiasatynyŋ nätijelı boluy adamnyŋ özı tıl oqyp ony meŋgergenıne küş salyp, eŋbegın jūmsap, tıl mūhitymen tıkelei dialogta bolatyn jaǧdaimen bailanysty. Būǧan ūlt jyrlarymyzdy jatqa bılu arqyly qol jetkızuge bolady.
Qortyndylai kele, Tūjyrymdama jobasyn talqylau üstındegı qosatyn ūsynystarym:
- Qazaqstan Respublikasynyŋ Tıl saiasatyn damytu tūjyrymdamasynyŋ balamaly jobalaryn qarastyru; qajet bolǧan jaǧdaida «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl saiasatyn damytudyŋ 2023-2029 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasyn» bekıtu merzımderın ūzartu;
- Tūjyrymdamany daiyndau üstınde gumanitarlyq zertteulerdıŋ ǧylymi negızderıne süienu;
- Tūjyrymdamada ortalyq ūǧym retınde «tıl daǧdarysy» ūǧymyn paidalanu;
- Tūjyrymdamanyŋ negızgı maqsaty – «tıl daǧdarysyn» eŋserudı tanu;
- Qazırgı tıldık jaǧdaidy «tıl daǧdarysy» retınde moiyndaǧannyŋ arqasynda, qazırgı qazaq tılınıŋ stihiialyq kreolizasiiasyna qarsy tūratyn şaralar engızu.
- Jarnamanyŋ sauatsyzdyǧyn qazaq tılınıŋ ekologiiasyna qauıp töndıretın jait dep tanu. Jarnamanyŋ sauatsyzdyǧyn tüzetu üşın käsıbi redaktorlardyŋ,filologtardyŋ qatysuymen mamandandyrylǧan keŋester qūru, olardyŋ jūmysyn qoǧamǧa aşyq türde jariialau.
- Balalar men eresekterge arnalǧan jyr mätınder negızdelgen memlekettık tıldı oqytudyŋ jalpyūlttyq jüiesın qūru. Būl jalpyūlttyq jüienı Qazaqstan respublikasynyŋ bılım beru jüiesıne engızu.
PS: Būl maqala 26 säuırınde «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl saiasatyn damytudyŋ 2023-2029 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasy» jobasyn talqylauǧa arnalǧan döŋgelek üstelde avtordyŋ baiandamasynyŋ negızgı tezisterı bolyp tabylady.
PPS: Fotosurette osy künderı Almaty bilbordtaryndaǧy jariialanǧan «agressiv» kreolizasiianyŋ mysaldary körsetılgen. «Taǧy da köp jaŋa meiramhanalar» – būl da sözderdıŋ maǧynasyz jimasy deuge bolady. «Är otbasy paida alady» orys tılındegı «poluchaet polzu» söztırkesten tıkelei audarylǧan. Qazaq tılınde «paida» ūǧymy būl kontekste qoldanylmaidy. - «Paida tabady», «paidasyn tigızedı».
Döŋgelek üstel talqylauynda tömendegı qararlar qaraldy:
- Osy döŋgelek üstelge qatysuşylardyŋ ūsynystaryn jazbaşa türde Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ Tıl komitetıne tanystyru üşın elektrondy poşta arqyly jıberu.
- Memlekettık tıldı damytu tūjyrymdamasynyŋ maqsattaryna qol jetkızu üşın «tıl daǧdarysy» ūǧymyn engıze otyryp, qazaq tılın «qauıp tönıp tūrǧan tıl» dep belgıleu qajet degen ūsynys asa maŋyzdy bolyp tabylady. Būl jaǧdaida daǧdarysqa qarsy menedjment tıl saiasatynyŋ neǧūrlym tiımdı jäne nätijesı zor qūraldaryn paidalanuǧa mümkındık beredı.
- Qazaqstan Respublikasy Bilim jäne ǧylym ministrliginiŋ Tıl komitetine barlyq aitylǧan ūsynystar men eskertpelerdi eskeru jäne Tūjyrymdama mazmūnyna qatysty balama täsılder qarastyru maqsatynda Tūjyrymdama jobasyn talqylau merzimin ūzartu ūsynylady. Qajet bolǧan jaǧdaida Qazaqstan Respublikasynyŋ Mäjılısınde Tūjyrymdamany qabyldau räsımınıŋ merzımı keiınge qaldyrylsyn.
- Tūjyrymdama jobasynyŋ mazmūny men jūrtşylyqtyŋ Tūjyrymdama mätınıne ūsynatyn ūsynystary engızuı turaly baspasöz konferensiialary jäne qoǧamdyq talqylaudyŋ özge de türlerı arqyly dialog alaŋdaryn ūiymdastyryp jūrtşylyqqa aqparat berudı jalǧastyru.
"Adyrna" ūlttyq portaly
