Bır jerde arǧymaqty «tūlpar» dep berıptı. Jer şarynda jylqynyŋ 250-den astam türı bar eken. Sonyŋ ışındegı eŋ asyl tūqymdysy 7 türge bölınedı – pyraq, düldül, süigülık, külık, tūlpar, arǧymaq, qazanat bolyp. Bız qazır kezınde qazaq dalasynyŋ sänı bolǧan osylardan tügel aiyrylyp qaldyq. Repressiia, kämpeskeleu, azamattyq soǧys kezınde osynyŋ bärınıŋ közın qūrtyp, qalǧanyn etke ötkızıp jıbergen.
Bızdıŋ qazırgı mınıp jürgenımızdıŋ bärı jaman jabylar. «Jal-qūiryǧy qaba dep - jabydan aiǧyr salmaŋyz, Qalyŋ maly arzan dep - jamannan qatyn almaŋyz. Jabydan aiǧyr salsaŋyz - jauǧa mıner at tumas, Jaman qatyn alsaŋyz - topqa kırer ūl tumas» degen söz bar. Qazır at jarystarda bäigenı bermei jürgenderdı säigülık, tūlpar dep kötermelep aityp jür. Qūjatyn qarasaŋyz, «Äkesı donchak. Şeşesı – aǧylşyn. Özı tūlpar» dep jazyp qoiady. Qazaqtar ony «şata» deidı.
Arǧymaqtar bızden basqa keibır elderde bar. Türıkpenderdıŋ Aqalteke, Tekejäumıt, äzırbaijandardyŋ – Delivoz, Qarabaq detın arǧymaqtary bar. Aǧylşyndardyŋ da ataqty arǧymaǧy, arabtardyŋ da öz arabysy bar. Jylqynyŋ basqa asyl tūqymy eş jerde qalmaǧan. Bıraq osy jetı tūqymy da kezınde qazaqta bolypty. Qazaq qana olardyŋ ärqaisysyna at qoiyp, bölektep ataǧan. Joryqqa tūlpar mınıp şyqqan. Balany jastaiynan (ondai balany Alǧadai dep ataǧan) batyrlyqqa baulyp, eseigende oǧan alymdy, aduyndy tūlpar mıngızedı eken. Ol tūlpardy qanşama jylqynyŋ ışınen myŋdaǧan bas berıp jürıp taŋdap alypty. Säigülık pen arǧymaq şabysqa jaqsy. Tūlpardyŋ moiny aqqudyŋ moiny sekıldı iılıp tūrady eken. Arǧymaqtardyŋ keudesı ülkendeu bolady. Arǧymaqty «qazmoiyn» deidı. Säigülıkterdıŋ tūrqy ūzyn bolyp keledı. Qazanatqa köbıne bäibışeler mınıp jürgen eken. Külık degenınıŋ şaşasy bolady. Semei jaqta «külık mıngen Küşıkbai» degen ataqty batyr bolǧan. Qyzyq bolsa, keiın jazamyn..
Arǧymaqtar bızden basqa keibır elderde bar. Türıkpenderdıŋ Aqalteke, Tekejäumıt, äzırbaijandardyŋ – Delivoz, Qarabaq detın arǧymaqtary bar. Aǧylşyndardyŋ da ataqty arǧymaǧy, arabtardyŋ da öz arabysy bar. Jylqynyŋ basqa asyl tūqymy eş jerde qalmaǧan. Bıraq osy jetı tūqymy da kezınde qazaqta bolypty. Qazaq qana olardyŋ ärqaisysyna at qoiyp, bölektep ataǧan. Joryqqa tūlpar mınıp şyqqan. Balany jastaiynan (ondai balany Alǧadai dep ataǧan) batyrlyqqa baulyp, eseigende oǧan alymdy, aduyndy tūlpar mıngızedı eken. Ol tūlpardy qanşama jylqynyŋ ışınen myŋdaǧan bas berıp jürıp taŋdap alypty. Säigülık pen arǧymaq şabysqa jaqsy. Tūlpardyŋ moiny aqqudyŋ moiny sekıldı iılıp tūrady eken. Arǧymaqtardyŋ keudesı ülkendeu bolady. Arǧymaqty «qazmoiyn» deidı. Säigülıkterdıŋ tūrqy ūzyn bolyp keledı. Qazanatqa köbıne bäibışeler mınıp jürgen eken. Külık degenınıŋ şaşasy bolady. Semei jaqta «külık mıngen Küşıkbai» degen ataqty batyr bolǧan. Qyzyq bolsa, keiın jazamyn..
Jolymbet Mäkış
