Redaksiiadan:
Eŋ äuelı "Surat kafehaansy" şyǧarmasyn fransuz jazuşysy Bernarden de Sen-Per «Le cafe du Surate» degen atpen jazǧan. Ony orystyŋ ūly jazuşysy Lev Tolstoi "Suratskaia kafeinaia" degen ataumen orys tılıne audarady. Orys tılınen qazaq tılıne Älihan Bökeihan audaryp, qazaq oqyrmandaryna ūsynady. Mūndaǧy keiıpkerlerdıŋ sözderın üzıp-üzıp, būrmalap Älihan Bökeihannyŋ sözı retınde ūsynyp jürgender bar. Olardyŋ nietı belgılı. Älihan Bökeihandy ūltqa emes, dınge qyzmet etkendei etıp körsetu. Osyndai soraqy būrmalauşylyqtyŋ aldyn alu üşın Älekeŋnıŋ audarmasyn tolyq nūsqada nazarlaryŋyzǧa ūsynyp otyrmyz.
Ündı jerınde, Surat qalasynda kafehanasy bar edı. Sonda talai jerden, talai elden adamdar kez bolyp ūşyrasatyn edı. Bır künı sol kafehanaǧa İrannyŋ bır ǧalymy kırdı. Būl ǧalym təŋırınıŋ təŋırısın tanyp bılemın dep köp äure bolǧan edı. Osy turasynda köp oqyp, özı de köp jazǧan edı. Köp oqyp, köp jazyp, köp oilap, aqyly auysyp, oiy şatasyp, aqyrynda Qūdaiǧa tıptı ilanudy qoiǧan. Mūnysyn İran patşasy bılıp, qol astynda tūrǧyzbai, quyp jıbergen. Sorly ǧalym täŋırlıktıŋ tübıne jetem dep, oilai-oilai, özınıŋ miy aşyǧanyn sezbei, barşa ǧalamdy bileuşı ūlyqtyŋ-ūlyǧy, dananyŋ danasy, Qūdaidy joq qylmaq bolǧan. Būl ǧalymnyŋ soŋynda qaida barsa qalmai erıp jüretın bır qara qūly bar edı. Qojasy kafehanaǧa kırgende, qūly tysta qaldy. Üidıŋ kün betınde jatqan bır tasqa kelıp, üstıne qonǧan şybyndardy quǧyştap otyr edı. Ǧalym kafehanaǧa kırıp, divannyŋ üstıne jatyp bır şyny aiaq apiyn sūrady. Apiyndy ışıp salyp edı, apiyn miyna tiıp, oiyn qozǧady. Sonda ǧalym qūlyna dauystap: – Ei, oŋbaǧan qūl! Sen qalai oilaisyŋ? Qūdai bar deisıŋ be? Joq deisıŋ be? -deidı. Qūl aitty: – Ərine, qūdai bar deimın, – slai dep, belıne qystyrǧan aǧaştan bır kışkentai nərsenı suyryp alyp: – Mıne qūdai! - dedı. – Jan bolyp jaratylǧanda, menı saqtaityn osy. Bızdıŋ jūrttyŋ tabynatyn bızdıŋ jaqta əulie aǧaş bar. Mynau naq sonyŋ būtaǧynan ıstelgen, - dedı. Būlardyŋ söilesken sözın kafehanada otyrǧan adamdar estıp, taŋyrqasty. Olarǧa qojasynyŋ sūraǧan saualy da, qūlynyŋ qaiyrǧan jauaby da taŋ körındı. Sonda otyrǧan brahma dınındegı bıreu qūldyŋ sözın estıp şydap tūra almai: – Ei, jarym aqyl beişara! -dedı. – Qūdaidy adam belıne qystyryp jüre me? Qūdai kısınıŋ belıne qystyruǧa siiady dep oilauǧa mümkın be? Özıŋ ne aityp otyrsyŋ? Qūdai brahma emes pe? Ol barşa ǧalamdy jaratqan, barşa ǧalamnan ūlyq. Özgerılıp, talai audarylyp üstı astyna tüsıp jatsa da, būl abyzdardyŋ qalpy Ǧanǧys dariiasynyŋ boiynda ǧibadathanalar salǧan qūdai – sol. Brahmalyq abyzdyŋ qūlşylyq etıp jalbarynatyn qūdaiy da sol. Haq qūdaidy tanyǧan həm anyq bıletın jalǧyz-aq osy abyzdar. Düniedegı ısterdıŋ qalpy özgerılgen joq. Olardy saqtap pana boluşy jalǧyz qūdai, haq qūdai - barhama! Osyny aitsa, otyrǧan jūrt den qoiyp ilanatyndailyq barhamalyq mūny aityp edı, sonda otyrǧan alypsatar iuda oǧan qarsy söilep tūra keldı: – Joq, sen olai deme! Haq qūdaidy tanityn jūrt brahmalar emes. Qūdai pana bolyp saqtaityn brahman emes. Şyn qūdai İbrahim, Yshaq, Iаhup paiǧambarlar tanyǧan qūdai. Jalǧyz-aq özınıŋ İzraiyl jūrtyna dünie jaratylǧannan berı qūdaidyŋ qalaǧan jūrty da, süigen jūrty da bızdıŋ jūrt. Ahyrynda bızdı düniejüzıne adastyryp, tozdyryp jıbergenı – süigen jūrtyn ənşeiın beinet berıp synamaq üşın. Bızge jıbergen qūdaidyŋ uaǧdasy bar: “Qūdysqa qaitadan jiyp, Qūdys ǧibadathanasyn qaita ornatyp, basqa jūrttyŋ üstınen ükımıŋdı jürgızıp qoiamyn» degen, - osylai dep ihud jylap jıberdı. Ol taǧy da söilemekşı edı, onyŋ sözın sonda otyrǧan italiialyq bıreu bölıp, ihudqa aitty: – Dūrys emes mūnyŋ! Senıŋ aituyŋşa, Qūdaida ədıldık joq bolarǧa kerek. Bır jūrttan bır jūrtty artyq köru Qūdaidyŋ ədıldıgıne laiyq emes. Bastapqy kezde izraiyl jūrtyn Qūdai süise de, onan berı 1800 jyl boldy. Senderge təŋırınıŋ qahary tüsıp, otansyz ər jerge tozyp ketkenderıŋe, senderdıŋ osy künde denderıŋ jyiylyp, tūqymdaryŋ köbeiıp öspek tügıl, künnen-künge azaiyp, öşıp bara jatyr. Qūdaida artyq ia kem köruşılık joq. Bıraq sauap tabatyn jol jalǧyz-aq bızdıŋ rimdık katolik dınınde. Onan basqa dınde sauap tabu joq, - italiialyq būlai dep edı, sonda otyrǧan protestant popy sūrlanyp italiialyqqa aitty: – Qalaişa sız jalǧyz sauap jol özderıŋde deisıŋder? Jadyŋyzda bolsyn! Sauap tabatyndar İsanyŋ dūrys ınjılımen amal qylǧandar. Sol jerde Suratta qyzmet etetın bır türık otyr edı: – Naǧyz haq dın bızdıkı dep beker aitasyŋdar. 600 jyl boldy Injıl qalyp, Qūran kelgenıne. Sauap eŋ aqyrǧy paiǧambar Mūhammedtıŋ jolynda. Özderıŋız aityp otyrsyzdar ǧoi: ihud dını naşar dep; naşarlyǧynan tıptı jaiylmai, tūqymy azaiyp, qūryp bara jatqany dep. İslam dınınıŋ artyqtyǧy emes pe, Europa, Aziia, tıptı Qytaida da adam jaiylyp bara jatyr. Ony özderıŋız körıp tūrǧan joqsyzdar ma!? Sauap tabady jalǧyz-aq aqyrǧy paiǧambar Mūhammedke ilanǧan adam. Onda da sunni mazhabyndaǧylary, şiit mazhabyndaǧylar da kəpır. Türıktıŋ sözıne qarsy irandyq bıreu söileiın dep edı, sonda otyrǧan hər türlı hər dındegı adamdar kerıske kırıp, şulap-dulap kettı. Olardyŋ ışınde hər dınnıŋ hər türlı məzhabynan adamdar bar edı. Dınsızderdıŋ künge tabynatyn, otqa tabynatyn, pūtqa tabynatyn qumarlarynan joq emes edı. Bərı de qūdai kım ekendıgıne həm oǧan qylǧan qūlşylyǧynyŋ qaisysy dūrys bolmaqşy ekendıgıne daulasty. Qysqasy hər qaisysy haq qūdaidy bıletın həm oǧan dūrys qūlşylyq qylatyn da bız dep talasty. Qysqasy hər kım öz dının quattap, auyzdary köpırıp, şulap-dulap talasyp jatty. Jalǧyz-aq Kanfutsi mäzhabyndaǧy bır qytai talasqa kırıspedı, tynyş otyrdy. Özgelerdıŋ sözıne qūlaq salyp, ündemei, şaiyn ışıp, jai otyr edı, türıktıŋ soǧan közı tüsıp aitty: – Qytai əpendım! Özge bolmasa da senıŋ menı qostaityn ornyŋ bar emes pe? Men bılemın, sızdıŋ Qytai jerınde osy künde hər türlı dın baryp jaiylyp jatyr. Bərınen de bızdıŋ Mūhammed dının artyq köredı həm bızdıŋ dınge kıruge sızdıŋ jūrt bek yqylasty, - dep kelgen saudagerler talai maǧan aitqany bar. Menıŋ sözımdı quattap, senıŋ qostaityn retıŋ bar. Əuelı Alla, ekınşı haq paiǧambar turasynda ne oilaisyŋ? Aitsaŋşy!» Özgelerı de: “Sen qalai oilaisyŋ, oiyŋdy aitşy” dep, qytaiǧa jabysty. Özgelerı de: «Sen qalai oilaisyŋ, oiyŋdy aitşy», — dep qytaiǧa jabysty. Qytai asyqpai közın jūmyŋqyrap oilandy, sonan soŋ közın aşty, keŋ jeŋınen qolyn şyǧaryp kökıregıne qoidy da, jai salmaqpen sözdı bylai bastady. – Myrzalar, menıŋ baiqauymşa, adamdardy dın turasynda bır yntymaqqa keltırmeitın jalǧyz-aq namys. Mūny men sızderge mysal keltırıp ǧibratpen baiandaiyn. Men Qytaidan «Suratqa» aǧylşynnyŋ dünienı ainalǧan parohodyna mınıp şyqtym. Jolda su alu üşın Sumatyra aralynda parohod kıdırdı. Parohodtan tüsıp bırneşe adam sudyŋ jaǧasyna şyqqan qamys aǧaştyŋ köleŋkesıne baryp otyrdyq. Sonda otyrǧan är jerdıŋ, är eldıŋ adamdary edık. Araldaǧy tūrǧyn eldıŋ ūldary da bızden qaşyq emes edı. Bız otyrǧanda qasymyzǧa bır soqyr adam keldı. Sūrap bılsek, künge köp qaraǧannan soqyr bolǧan eken. Künge köp qaraǧany, kün özı ne närse dep, künnıŋ zatyn bılmek nietpen eken. Bılmek maqsūty künnıŋ jaryǧyn qolǧa tüsırıp alyp, nūrynyŋ bırer säulesın şynyǧa salyp, tyǧyndap qamap qoimaq eken. Osyny ısteimın dep türlı ǧylymdy da, bılımdı de aianyp qalmai, bärıne de bar küşın jūmsaǧan eken. Künge köp qarasa da, köp äurelense de eşnärse önbeptı. Būl ısınen tapqany sol, künge qarai-qarai közı auyryp, soqyr bolypty. Sonda oiyn bylai dep tiianaqtap toqtaǧan: "Künnıŋ nūry sūiyq zat emes, sūiyq bolsa, qotaruǧa köner edı. Iа jelden şaiqalyp tolqyr edı. Künnıŋ nūry ot ta emes, ot bolsa, su ışınde söner edı. Künnıŋ nūry qatty da zat emes, qatty bolsa, onymen özge närsenı qozǧauǧa da bolar edı. Künnıŋ nūry ruh ta emes, ruh bolsa, körınbes edı. Kün nūry — jaryǧy sūiyq zat bolmasa, qatty zat bolmasa, ot bolmasa, ruh bolmasa, kün jaryǧy degen eşnärse de emes, tıptı joq närse", — deidı. Oiy osyǧan jetkende köp qaraǧannan közı de ketken, köp oilaǧannan aqyly da auysqan. Közden airylǧan soŋ, kün joq degenım ras eken dep nandy da qoidy. Soqyrmen bırge qūly da kelıp edı. Qojasyn aǧaştyŋ tübıne otyrǧyzyp, jerden haqos aǧaşynyŋ jaŋǧaǧyn alyp, bılte şam ıstei bastady. Haqostyŋ şudasynan bılte ıstep, jaŋaǧynyŋ qabyǧyn sauyt etıp, dönınen syǧyp maiyn şyǧaryp otyrdy. Bır mezgılde qojasy kürsındı de qūlyna aitty: – Kün joq degenım ras emes pe?! «Kün-kün» dep aitylar kün degen ol ne närse özı? Qūly aitty: – Qaidan bıleiın, kün ne närse ekenın. Künmen jūmysym da joq. Mıne, men bılte şam ıstep aldym, menıŋ bıletınım osy jaryq. Būl jaryqpen saǧan da qyzmet qylamyn. Üidegı närselerdı tauyp alamyn. — Qol şamyn qolyna alyp köterıp: "menıŋ künım mynau«,- dedı. Sol jerde baldaqpen jüretın bır aqsaq otyr edı. Būl sözderdı estıp, külımsıredı de soqyrǧa aitty: Kündı bılmegenıŋ ışten tuǧan soqyrsyz ǧoi, men saǧan kün ne närse ekenın aityp bereiın. Kün ottan jasalǧan domalaq, būl domalaq künde teŋızden şyǧady da künde baryp kışkene bızdıŋ araldyŋ tauynyŋ arasyna baryp qonady. Mūny bız künde köremız. Közıŋ sau bolsa, sen de körer edıŋ. Myna sözdı estıp, sonda otyrǧan bır balyqşy aqsaqqa aitty: Būlai dep otyrǧanyŋ aralyŋnan şyǧyp, alysyraq jürmegenıŋ ǧoi. Kün bızdıŋ araldyŋ tauyna qonbaitūǧynyn aqsaq bolmasaŋ, teŋızben jürıp körer edıŋ. Künnıŋ qaidan şyǧyp, qaidan batatūǧynyn men aityp bereiın. Kün teŋızden şyǧady, teŋızge batady. Menıŋ mūnym şübäsız dūrys. Kün saiyn kündı men suda jürıp, közımnen şyǧaryp, közımnen batyramyn. Ündılık bıreu estıp aitty: «Estı adam esı joqtyŋ sözın söilegenıne qairanmyn. Mūnyŋ aituynşa Kün ottan jasalǧan bola tūryp suǧa batady eken de, sönbeidı eken. Mūny da söz dep esı dūrys adam söilei me?! Kün ne ekenın men aityp bereiın, Kün Diua degen qūdai. Arbasyna mınıp köktegı Aspyraua degen altyn taudy ainalady da jüredı. Raǧu häm Kitu degen ekı jylan Kündı keide jūtyp jıberedı. Sonda qaraŋǧy bolady. Bıraq bızdıŋ abyzdarymyz (imamdarymyz) azan aityp, dūǧa qylyp, qūtyluyna tılektes bolady. Solardyŋ dūǧasymen jaryq bolady dep, sızder syqyldy öz aralynan basqa jerge şyqpaǧan, körgen-bılgenı az, qaraŋǧy jähıl adamdar aitady» degende, onyŋ sözın bölıp, keme iesı mysyrlyq bıreu söiledı, ol aitty: – Bū da dūrys emes, kün qūdai emes, häm jalǧyz ǧana ündınıŋ altyn tauyn ainalyp tūrmaidy. Men suda köp jürdım, Qarateŋızde jürdım, Ǧarabstan jaǧasynda jürdım. Madaǧasqarda da, Filippabda da boldym. Künnıŋ jaryǧy jalǧyz Ündıstanǧa emes, jerdıŋ bärıne de tüsedı. Kün Japoniianyŋ arǧy jaǧynan şyǧady. «Japon» degen sözdıŋ özı — küntuys degen söz. Sonan şyǧyp aǧylşyn araldarynyŋ ar jaǧyna baryp batady. Men mūny öz közımmen talai kördım, atamnan da estıdım. Atam teŋızdıŋ eŋ şetıne şeiın barǧan adam. Sondyqtan men künnıŋ jaiyn jaqsy bılemın. Onyŋ sözın bız mıngen kemedegı aǧylşyn matros (keme qyzmetkerı) bölıp aitty: Künnıŋ qalai jüretın jaiyn bızdıŋ aǧylşyndardan artyq eşkım bılmeidı. Bız aǧylşyn adamdary bılemız, kün eş uaqytta tumaidy da, eş jerde batyp jatpaidy da. Kün toqtamai jerdı ainalady da jüredı. Bız osy joly da jerdı ainalyp kelıp otyrmyz. Künnıŋ eş jerde qonyp jatqanyn körgenımız joq. Jerdıŋ qai jaǧynda da bolsa, Kün osyndai täŋerteŋ körınedı, keşke taman tasaǧa tüsedı. Künnıŋ jerdı qalai ainalyp jüretın jaiyn baiandap tüsındırmek üşın taiaqpen qūmnyŋ betın syzyp şimailap, qarap edı, tüsındıre almady. Sonan soŋ, janynda otyrǧan kemenıŋ dumanşysyna qarap: mynau menen görı oqymysty edı, būl dūrystap tüsındırer,-dedı. Dumanşy estı adam eken. Endı jūrttyŋ bärı ötınıp tüsındır degen soŋ söiledı, ol aitty: – Barşaŋyzdar bırıŋdı-bırıŋ adastyrmaqsyŋdar! Häm özderıŋ de aldanudasyŋdar! Kün jerden ainalmaidy, jer künnen ainalady. Jer ūrşyqtai üiırılıp ainalǧanda jer üstınıŋ bärı de bırınen soŋ bırı kün jaqqa qaraidy. Jiyrma tört saǧat ışınde jerdıŋ Künge qaramaityn jaǧy joq. Japoniiada, Filifiiada, būl bız otyrǧan Somatyra da küllı Afrika da, Evropa da, Aziia da sötkesıne Künge bır-bır qarap ötedı. Kün jaryǧy tüsetın bır ǧana tau emes, bır ǧana aral emes, bır ǧana teŋız emes, köp planetalarǧa da tüsetın Künnıŋ jaryǧy. Kün jalǧyz maǧan ǧana jaryq bolady dep ia jalǧyz menıŋ otanyma ǧana jaryq bolady dep, köztarlyq etıp, aiaqtaryŋ astynan qaramai, joǧary Künge qarasaŋdar osy aitqannyŋ bärıne de ärqaisysyŋ op-oŋai-aq tüsıner edıŋder. Köp jürgen, köp qarap, köp körgen danyşpan dumanşydan estıgen sözım osy edı qytai sözın bylai aiaqtady: – «Solai myrzalar! Kün turasynda qandai adasu-aldanu bolsa, qūdai turasynda da sondai adasu-aldanu bar. Dın turasynda adasu tübı namystan, özımşıldıkten. Är adam Qūdai özımdıkı, ia Otanymdıkı, ia dındesımdıkı bolsa eken deidı. Küllı düniege syimaityn ūlyǧ täŋırın är jūrt özınıŋ ǧibadathanasyna qamaǧysy keledı. Adamdar üşın qūdaidyŋ özı jasaǧan ǧibadathanasy jihan. Oǧan adam salǧan ǧibadathanalar qandai bolǧanymen jeter me? Ǧibadathanalardyŋ ülgısın adamdar qūdai jasaǧan dünieden almai qaidan aldy? Ǧibadathanalarǧa qarasaq, kümbezderı bar, şamdary bar, su sauyttary bar, suretterı bar, jazylǧan madaqtary bar, şariǧat kıtaptary bar, şalatyn qūrbandary bar, qūrban şalatyn oryndary bar. Bıraq köktei salynǧan künbez bar ma? Kündei, aidai, jūldyzdai şam bar ma? Teŋızdei su sauyty bar ma? Jany bar bır-bırıne qarasqyş adamǧa jeterlık suret bar ma? Täŋırınıŋ ızgılıgın sipattaityn qūdai özı düniege şaşqan nyǧmetıne jetetın madaq sözı bar ma? Adam jüregıne jazyp qoiǧan qūdaidyŋ öz kıtabyndai şariǧat kıtaby bar ma? Jaqyn üşın janyn pida etetın erlıkke jetetın qūrbandyq bar ma? Qūrbandyq qabyl boluyna ızgı adamnyŋ şyn yqylasy köŋılınen artyq oryn bar ma? Neǧūrlym qūdaidy joǧary dep, biık dep, ūlyq dep ūqsa, soǧūrlym jaqsyraq tanymaqşy. Jaqsyraq tanyǧan saiyn qūdaiǧa jaqynyraq bolmaqşy. Jaqyn boludyŋ maǧynasy: Rahmetın körıp, raqymdy bolmaq. Bıreudıŋ közı soqyr, bıreudıŋ köŋılı soqyr. Közı soqyr jaryqty körmei, jaryq joq der, iaki künge közı jetpei, körıp otyrǧan şamyn kün dep bıler. Köŋılı soqyr haqtyqty aiyryp, qūdaidy tanymai, qūdai joq der, iaki qolyna ūstap, közımen körıp otyrǧan aǧaşyn qūdai dep bıler. Qai soqyrlyq ta bolsa kemşılık. Bıraq soqyrlyǧynyŋ beinetın ärkım özı köredı. Közıŋ soqyr dep qorlau jön bola ma? Köŋılıŋ soqyr dep qorlau da jön emes». Kanfusii jolyndaǧy qytai osylai dedı. Dın artyqşylyǧyna talasyp kofehanany basyna köşırıp, dulap-şulap otyrǧan jūrt talastaryn tastap, jym-jyrt boldy. Būl söz adam balasynyŋ bärıne aǧaiynşylyq közben qaraǧan rustyŋ ūlyǧ filosofy Tolstoi sözınen alyndy. Ol Bernarden Desan Pier degennıŋ sözınen alǧan eken. Basqalar da Tolstoi közımen qarasa, osy küngı Balqanda sudai aǧyp, tögılıp jatqan qanǧa oryn bolmas edı.
Ä.B. 1913 j. «Qazaq» gazetı №2 sany
Ūqsas jaŋalyqtar
