Redakııadan:
Eń áýeli "Sýrat kafehaansy" shyǵarmasyn franýz jazýshysy Bernarden de Sen-Per «Le cafe du Surate» degen atpen jazǵan. Ony orystyń uly jazýshysy Lev Tolstoı "Sýratskaıa kafeınaıa" degen ataýmen orys tiline aýdarady. Orys tilinen qazaq tiline Álıhan Bókeıhan aýdaryp, qazaq oqyrmandaryna usynady. Mundaǵy keıipkerlerdiń sózderin úzip-úzip, burmalap Álıhan Bókeıhannyń sózi retinde usynyp júrgender bar. Olardyń nıeti belgili. Álıhan Bókeıhandy ultqa emes, dinge qyzmet etkendeı etip kórsetý. Osyndaı soraqy burmalaýshylyqtyń aldyn alý úshin Álekeńniń aýdarmasyn tolyq nusqada nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
Úndi jerinde, Sýrat qalasynda kafehanasy bar edi. Sonda talaı jerden, talaı elden adamdar kez bolyp ushyrasatyn edi. Bir kúni sol kafehanaǵa Irannyń bir ǵalymy kirdi. Bul ǵalym təńiriniń təńirisin tanyp bilemin dep kóp áýre bolǵan edi. Osy týrasynda kóp oqyp, ózi de kóp jazǵan edi. Kóp oqyp, kóp jazyp, kóp oılap, aqyly aýysyp, oıy shatasyp, aqyrynda Qudaıǵa tipti ılanýdy qoıǵan. Munysyn Iran patshasy bilip, qol astynda turǵyzbaı, qýyp jibergen. Sorly ǵalym táńirliktiń túbine jetem dep, oılaı-oılaı, óziniń mıy ashyǵanyn sezbeı, barsha ǵalamdy bıleýshi ulyqtyń-ulyǵy, dananyń danasy, Qudaıdy joq qylmaq bolǵan. Bul ǵalymnyń sońynda qaıda barsa qalmaı erip júretin bir qara quly bar edi. Qojasy kafehanaǵa kirgende, quly tysta qaldy. Úıdiń kún betinde jatqan bir tasqa kelip, ústine qonǵan shybyndardy qýǵyshtap otyr edi. Ǵalym kafehanaǵa kirip, dıvannyń ústine jatyp bir shyny aıaq apıyn surady. Apıyndy iship salyp edi, apıyn mıyna tıip, oıyn qozǵady. Sonda ǵalym qulyna daýystap: – Eı, ońbaǵan qul! Sen qalaı oılaısyń? Qudaı bar deısiń be? Joq deısiń be? -deıdi. Qul aıtty: – Ərıne, qudaı bar deımin, – slaı dep, beline qystyrǵan aǵashtan bir kishkentaı nərseni sýyryp alyp: – Mine qudaı! - dedi. – Jan bolyp jaratylǵanda, meni saqtaıtyn osy. Bizdiń jurttyń tabynatyn bizdiń jaqta əýlıe aǵash bar. Mynaý naq sonyń butaǵynan istelgen, - dedi. Bulardyń sóılesken sózin kafehanada otyrǵan adamdar estip, tańyrqasty. Olarǵa qojasynyń suraǵan saýaly da, qulynyń qaıyrǵan jaýaby da tań kórindi. Sonda otyrǵan brahma dinindegi bireý quldyń sózin estip shydap tura almaı: – Eı, jarym aqyl beıshara! -dedi. – Qudaıdy adam beline qystyryp júre me? Qudaı kisiniń beline qystyrýǵa sııady dep oılaýǵa múmkin be? Óziń ne aıtyp otyrsyń? Qudaı brahma emes pe? Ol barsha ǵalamdy jaratqan, barsha ǵalamnan ulyq. Ózgerilip, talaı aýdarylyp ústi astyna túsip jatsa da, bul abyzdardyń qalpy Ǵanǵys darııasynyń boıynda ǵıbadathanalar salǵan qudaı – sol. Brahmalyq abyzdyń qulshylyq etip jalbarynatyn qudaıy da sol. Haq qudaıdy tanyǵan həm anyq biletin jalǵyz-aq osy abyzdar. Dúnıedegi isterdiń qalpy ózgerilgen joq. Olardy saqtap pana bolýshy jalǵyz qudaı, haq qudaı - barhama! Osyny aıtsa, otyrǵan jurt den qoıyp ılanatyndaılyq barhamalyq muny aıtyp edi, sonda otyrǵan alypsatar ıýda oǵan qarsy sóılep tura keldi: – Joq, sen olaı deme! Haq qudaıdy tanıtyn jurt brahmalar emes. Qudaı pana bolyp saqtaıtyn brahman emes. Shyn qudaı Ibrahım, Yshaq, Iahýp paıǵambarlar tanyǵan qudaı. Jalǵyz-aq óziniń Izraıyl jurtyna dúnıe jaratylǵannan beri qudaıdyń qalaǵan jurty da, súıgen jurty da bizdiń jurt. Ahyrynda bizdi dúnıejúzine adastyryp, tozdyryp jibergeni – súıgen jurtyn ənsheıin beınet berip synamaq úshin. Bizge jibergen qudaıdyń ýaǵdasy bar: “Qudysqa qaıtadan jıyp, Qudys ǵıbadathanasyn qaıta ornatyp, basqa jurttyń ústinen úkimińdi júrgizip qoıamyn» degen, - osylaı dep ıhýd jylap jiberdi. Ol taǵy da sóılemekshi edi, onyń sózin sonda otyrǵan ıtalııalyq bireý bólip, ıhýdqa aıtty: – Durys emes munyń! Seniń aıtýyńsha, Qudaıda ədildik joq bolarǵa kerek. Bir jurttan bir jurtty artyq kórý Qudaıdyń ədildigine laıyq emes. Bastapqy kezde ızraıyl jurtyn Qudaı súıse de, onan beri 1800 jyl boldy. Senderge təńiriniń qahary túsip, otansyz ər jerge tozyp ketkenderińe, senderdiń osy kúnde denderiń jyıylyp, tuqymdaryń kóbeıip óspek túgil, kúnnen-kúnge azaıyp, óship bara jatyr. Qudaıda artyq ıa kem kórýshilik joq. Biraq saýap tabatyn jol jalǵyz-aq bizdiń rımdik katolık dininde. Onan basqa dinde saýap tabý joq, - ıtalııalyq bulaı dep edi, sonda otyrǵan protestant popy surlanyp ıtalııalyqqa aıtty: – Qalaısha siz jalǵyz saýap jol ózderińde deısińder? Jadyńyzda bolsyn! Saýap tabatyndar Isanyń durys injilimen amal qylǵandar. Sol jerde Sýratta qyzmet etetin bir túrik otyr edi: – Naǵyz haq din bizdiki dep beker aıtasyńdar. 600 jyl boldy Injil qalyp, Quran kelgenine. Saýap eń aqyrǵy paıǵambar Muhammedtiń jolynda. Ózderińiz aıtyp otyrsyzdar ǵoı: ıhýd dini nashar dep; nasharlyǵynan tipti jaıylmaı, tuqymy azaıyp, quryp bara jatqany dep. Islam dininiń artyqtyǵy emes pe, Eýropa, Azııa, tipti Qytaıda da adam jaıylyp bara jatyr. Ony ózderińiz kórip turǵan joqsyzdar ma!? Saýap tabady jalǵyz-aq aqyrǵy paıǵambar Muhammedke ılanǵan adam. Onda da sýnnı mazhabyndaǵylary, shııt mazhabyndaǵylar da kəpir. Túriktiń sózine qarsy ırandyq bireý sóıleıin dep edi, sonda otyrǵan hər túrli hər dindegi adamdar keriske kirip, shýlap-dýlap ketti. Olardyń ishinde hər dinniń hər túrli məzhabynan adamdar bar edi. Dinsizderdiń kúnge tabynatyn, otqa tabynatyn, putqa tabynatyn qýmarlarynan joq emes edi. Bəri de qudaı kim ekendigine həm oǵan qylǵan qulshylyǵynyń qaısysy durys bolmaqshy ekendigine daýlasty. Qysqasy hər qaısysy haq qudaıdy biletin həm oǵan durys qulshylyq qylatyn da biz dep talasty. Qysqasy hər kim óz dinin qýattap, aýyzdary kópirip, shýlap-dýlap talasyp jatty. Jalǵyz-aq Kanfýtsı mázhabyndaǵy bir qytaı talasqa kirispedi, tynysh otyrdy. Ózgelerdiń sózine qulaq salyp, úndemeı, shaıyn iship, jaı otyr edi, túriktiń soǵan kózi túsip aıtty: – Qytaı əpendim! Ózge bolmasa da seniń meni qostaıtyn ornyń bar emes pe? Men bilemin, sizdiń Qytaı jerinde osy kúnde hər túrli din baryp jaıylyp jatyr. Bərinen de bizdiń Muhammed dinin artyq kóredi həm bizdiń dinge kirýge sizdiń jurt bek yqylasty, - dep kelgen saýdagerler talaı maǵan aıtqany bar. Meniń sózimdi qýattap, seniń qostaıtyn retiń bar. Əýeli Alla, ekinshi haq paıǵambar týrasynda ne oılaısyń? Aıtsańshy!» Ózgeleri de: “Sen qalaı oılaısyń, oıyńdy aıtshy” dep, qytaıǵa jabysty. Ózgeleri de: «Sen qalaı oılaısyń, oıyńdy aıtshy», — dep qytaıǵa jabysty. Qytaı asyqpaı kózin jumyńqyrap oılandy, sonan soń kózin ashty, keń jeńinen qolyn shyǵaryp kókiregine qoıdy da, jaı salmaqpen sózdi bylaı bastady. – Myrzalar, meniń baıqaýymsha, adamdardy din týrasynda bir yntymaqqa keltirmeıtin jalǵyz-aq namys. Muny men sizderge mysal keltirip ǵıbratpen baıandaıyn. Men Qytaıdan «Sýratqa» aǵylshynnyń dúnıeni aınalǵan parohodyna minip shyqtym. Jolda sý alý úshin Sýmatyra aralynda parohod kidirdi. Parohodtan túsip birneshe adam sýdyń jaǵasyna shyqqan qamys aǵashtyń kóleńkesine baryp otyrdyq. Sonda otyrǵan ár jerdiń, ár eldiń adamdary edik. Araldaǵy turǵyn eldiń uldary da bizden qashyq emes edi. Biz otyrǵanda qasymyzǵa bir soqyr adam keldi. Surap bilsek, kúnge kóp qaraǵannan soqyr bolǵan eken. Kúnge kóp qaraǵany, kún ózi ne nárse dep, kúnniń zatyn bilmek nıetpen eken. Bilmek maqsuty kúnniń jaryǵyn qolǵa túsirip alyp, nurynyń birer sáýlesin shynyǵa salyp, tyǵyndap qamap qoımaq eken. Osyny isteımin dep túrli ǵylymdy da, bilimdi de aıanyp qalmaı, bárine de bar kúshin jumsaǵan eken. Kúnge kóp qarasa da, kóp áýrelense de eshnárse ónbepti. Bul isinen tapqany sol, kúnge qaraı-qaraı kózi aýyryp, soqyr bolypty. Sonda oıyn bylaı dep tııanaqtap toqtaǵan: "Kúnniń nury suıyq zat emes, suıyq bolsa, qotarýǵa kóner edi. Ia jelden shaıqalyp tolqyr edi. Kúnniń nury ot ta emes, ot bolsa, sý ishinde sóner edi. Kúnniń nury qatty da zat emes, qatty bolsa, onymen ózge nárseni qozǵaýǵa da bolar edi. Kúnniń nury rýh ta emes, rýh bolsa, kórinbes edi. Kún nury — jaryǵy suıyq zat bolmasa, qatty zat bolmasa, ot bolmasa, rýh bolmasa, kún jaryǵy degen eshnárse de emes, tipti joq nárse", — deıdi. Oıy osyǵan jetkende kóp qaraǵannan kózi de ketken, kóp oılaǵannan aqyly da aýysqan. Kózden aırylǵan soń, kún joq degenim ras eken dep nandy da qoıdy. Soqyrmen birge quly da kelip edi. Qojasyn aǵashtyń túbine otyrǵyzyp, jerden haqos aǵashynyń jańǵaǵyn alyp, bilte sham isteı bastady. Haqostyń shýdasynan bilte istep, jańaǵynyń qabyǵyn saýyt etip, dóninen syǵyp maıyn shyǵaryp otyrdy. Bir mezgilde qojasy kúrsindi de qulyna aıtty: – Kún joq degenim ras emes pe?! «Kún-kún» dep aıtylar kún degen ol ne nárse ózi? Quly aıtty: – Qaıdan bileıin, kún ne nárse ekenin. Kúnmen jumysym da joq. Mine, men bilte sham istep aldym, meniń biletinim osy jaryq. Bul jaryqpen saǵan da qyzmet qylamyn. Úıdegi nárselerdi taýyp alamyn. — Qol shamyn qolyna alyp kóterip: "meniń kúnim mynaý«,- dedi. Sol jerde baldaqpen júretin bir aqsaq otyr edi. Bul sózderdi estip, kúlimsiredi de soqyrǵa aıtty: Kúndi bilmegeniń ishten týǵan soqyrsyz ǵoı, men saǵan kún ne nárse ekenin aıtyp bereıin. Kún ottan jasalǵan domalaq, bul domalaq kúnde teńizden shyǵady da kúnde baryp kishkene bizdiń araldyń taýynyń arasyna baryp qonady. Muny biz kúnde kóremiz. Kóziń saý bolsa, sen de kórer ediń. Myna sózdi estip, sonda otyrǵan bir balyqshy aqsaqqa aıtty: Bulaı dep otyrǵanyń aralyńnan shyǵyp, alysyraq júrmegeniń ǵoı. Kún bizdiń araldyń taýyna qonbaıtuǵynyn aqsaq bolmasań, teńizben júrip kórer ediń. Kúnniń qaıdan shyǵyp, qaıdan batatuǵynyn men aıtyp bereıin. Kún teńizden shyǵady, teńizge batady. Meniń munym shúbásiz durys. Kún saıyn kúndi men sýda júrip, kózimnen shyǵaryp, kózimnen batyramyn. Úndilik bireý estip aıtty: «Esti adam esi joqtyń sózin sóılegenine qaıranmyn. Munyń aıtýynsha Kún ottan jasalǵan bola turyp sýǵa batady eken de, sónbeıdi eken. Muny da sóz dep esi durys adam sóıleı me?! Kún ne ekenin men aıtyp bereıin, Kún Dıýa degen qudaı. Arbasyna minip kóktegi Aspyraýa degen altyn taýdy aınalady da júredi. Raǵý hám Kıtý degen eki jylan Kúndi keıde jutyp jiberedi. Sonda qarańǵy bolady. Biraq bizdiń abyzdarymyz (ımamdarymyz) azan aıtyp, duǵa qylyp, qutylýyna tilektes bolady. Solardyń duǵasymen jaryq bolady dep, sizder syqyldy óz aralynan basqa jerge shyqpaǵan, kórgen-bilgeni az, qarańǵy jáhil adamdar aıtady» degende, onyń sózin bólip, keme ıesi mysyrlyq bireý sóıledi, ol aıtty: – Bu da durys emes, kún qudaı emes, hám jalǵyz ǵana úndiniń altyn taýyn aınalyp turmaıdy. Men sýda kóp júrdim, Qarateńizde júrdim, Ǵarabstan jaǵasynda júrdim. Madaǵasqarda da, Fılıppabda da boldym. Kúnniń jaryǵy jalǵyz Úndistanǵa emes, jerdiń bárine de túsedi. Kún Japonııanyń arǵy jaǵynan shyǵady. «Japon» degen sózdiń ózi — kúntýys degen sóz. Sonan shyǵyp aǵylshyn araldarynyń ar jaǵyna baryp batady. Men muny óz kózimmen talaı kórdim, atamnan da estidim. Atam teńizdiń eń shetine sheıin barǵan adam. Sondyqtan men kúnniń jaıyn jaqsy bilemin. Onyń sózin biz mingen kemedegi aǵylshyn matros (keme qyzmetkeri) bólip aıtty: Kúnniń qalaı júretin jaıyn bizdiń aǵylshyndardan artyq eshkim bilmeıdi. Biz aǵylshyn adamdary bilemiz, kún esh ýaqytta týmaıdy da, esh jerde batyp jatpaıdy da. Kún toqtamaı jerdi aınalady da júredi. Biz osy joly da jerdi aınalyp kelip otyrmyz. Kúnniń esh jerde qonyp jatqanyn kórgenimiz joq. Jerdiń qaı jaǵynda da bolsa, Kún osyndaı táńerteń kórinedi, keshke taman tasaǵa túsedi. Kúnniń jerdi qalaı aınalyp júretin jaıyn baıandap túsindirmek úshin taıaqpen qumnyń betin syzyp shımaılap, qarap edi, túsindire almady. Sonan soń, janynda otyrǵan kemeniń dýmanshysyna qarap: mynaý menen góri oqymysty edi, bul durystap túsindirer,-dedi. Dýmanshy esti adam eken. Endi jurttyń bári ótinip túsindir degen soń sóıledi, ol aıtty: – Barshańyzdar birińdi-biriń adastyrmaqsyńdar! Hám ózderiń de aldanýdasyńdar! Kún jerden aınalmaıdy, jer kúnnen aınalady. Jer urshyqtaı úıirilip aınalǵanda jer ústiniń bári de birinen soń biri kún jaqqa qaraıdy. Jıyrma tórt saǵat ishinde jerdiń Kúnge qaramaıtyn jaǵy joq. Japonııada, Fılıfııada, bul biz otyrǵan Somatyra da kúlli Afrıka da, Evropa da, Azııa da sótkesine Kúnge bir-bir qarap ótedi. Kún jaryǵy túsetin bir ǵana taý emes, bir ǵana aral emes, bir ǵana teńiz emes, kóp planetalarǵa da túsetin Kúnniń jaryǵy. Kún jalǵyz maǵan ǵana jaryq bolady dep ıa jalǵyz meniń otanyma ǵana jaryq bolady dep, kóztarlyq etip, aıaqtaryń astynan qaramaı, joǵary Kúnge qarasańdar osy aıtqannyń bárine de árqaısysyń op-ońaı-aq túsiner edińder. Kóp júrgen, kóp qarap, kóp kórgen danyshpan dýmanshydan estigen sózim osy edi qytaı sózin bylaı aıaqtady: – «Solaı myrzalar! Kún týrasynda qandaı adasý-aldaný bolsa, qudaı týrasynda da sondaı adasý-aldaný bar. Din týrasynda adasý túbi namystan, ózimshildikten. Ár adam Qudaı ózimdiki, ıa Otanymdiki, ıa dindesimdiki bolsa eken deıdi. Kúlli dúnıege syımaıtyn ulyǵ táńirin ár jurt óziniń ǵıbadathanasyna qamaǵysy keledi. Adamdar úshin qudaıdyń ózi jasaǵan ǵıbadathanasy jıhan. Oǵan adam salǵan ǵıbadathanalar qandaı bolǵanymen jeter me? Ǵıbadathanalardyń úlgisin adamdar qudaı jasaǵan dúnıeden almaı qaıdan aldy? Ǵıbadathanalarǵa qarasaq, kúmbezderi bar, shamdary bar, sý saýyttary bar, sýretteri bar, jazylǵan madaqtary bar, sharıǵat kitaptary bar, shalatyn qurbandary bar, qurban shalatyn oryndary bar. Biraq kókteı salynǵan kúnbez bar ma? Kúndeı, aıdaı, juldyzdaı sham bar ma? Teńizdeı sý saýyty bar ma? Jany bar bir-birine qarasqysh adamǵa jeterlik sýret bar ma? Táńiriniń izgiligin sıpattaıtyn qudaı ózi dúnıege shashqan nyǵmetine jetetin madaq sózi bar ma? Adam júregine jazyp qoıǵan qudaıdyń óz kitabyndaı sharıǵat kitaby bar ma? Jaqyn úshin janyn pıda etetin erlikke jetetin qurbandyq bar ma? Qurbandyq qabyl bolýyna izgi adamnyń shyn yqylasy kóńilinen artyq oryn bar ma? Neǵurlym qudaıdy joǵary dep, bıik dep, ulyq dep uqsa, soǵurlym jaqsyraq tanymaqshy. Jaqsyraq tanyǵan saıyn qudaıǵa jaqynyraq bolmaqshy. Jaqyn bolýdyń maǵynasy: Rahmetin kórip, raqymdy bolmaq. Bireýdiń kózi soqyr, bireýdiń kóńili soqyr. Kózi soqyr jaryqty kórmeı, jaryq joq der, ıakı kúnge kózi jetpeı, kórip otyrǵan shamyn kún dep biler. Kóńili soqyr haqtyqty aıyryp, qudaıdy tanymaı, qudaı joq der, ıakı qolyna ustap, kózimen kórip otyrǵan aǵashyn qudaı dep biler. Qaı soqyrlyq ta bolsa kemshilik. Biraq soqyrlyǵynyń beınetin árkim ózi kóredi. Kóziń soqyr dep qorlaý jón bola ma? Kóńiliń soqyr dep qorlaý da jón emes». Kanfýıı jolyndaǵy qytaı osylaı dedi. Din artyqshylyǵyna talasyp kofehanany basyna kóshirip, dýlap-shýlap otyrǵan jurt talastaryn tastap, jym-jyrt boldy. Bul sóz adam balasynyń bárine aǵaıynshylyq kózben qaraǵan rýstyń ulyǵ fılosofy Tolstoı sózinen alyndy. Ol Bernarden Desan Pıer degenniń sózinen alǵan eken. Basqalar da Tolstoı kózimen qarasa, osy kúngi Balqanda sýdaı aǵyp, tógilip jatqan qanǵa oryn bolmas edi.
Á.B. 1913 j. «Qazaq» gazeti №2 sany
