16 jeltoqsan – Qazaqstan úshin ataýly data. Dál osy kúni 1986 jyly Keńes bıligine narazylyq kórsetken jastar alańǵa shyǵyp, bılik qanǵa bóktirgen - Jeltoqsan kóterilisi boldy. Keıin 1991 jyly Qazaqstan Táýelsizdigin dál osy kúni jarııalady. Táýelsizdikten keıin de 16 jeltoqsan 2011 jyly Jańaózen oqıǵasymen este qaldy.
16 jeltoqsan Qazaqstan Respýblıkasynyń merekelik kúntizbesinde «Táýelsizdik kúni» dep tur. Bul kúndi biri aza tutý kúni dese, biri toılatýymyz qajet deıdi. Bul jóninde belgili saıasattanýshy, táýelsizdiktiń belsendi kýási, kúresker Dos Kóshimmen suhbattastyq.
– 1991 jyl 16 jeltoqsanda Táýelsizdik jarııalandy. Sol oqıǵanyń kýásisiz. Sol kezdi eske túsirińizshi. Halyq qalaı qabyldady?
– Menińshe, halyq eki túrli qabyldady. Orystildi halyq qabaqtaryn shytsa, qazaqtar qýana qabyldady. Búkil respýblıka bir baǵytta dep aıta almaımyn. Sebebi, bul jerde ulttyq baǵyttaǵy ózgerister, aıyrmashylyqtar bolǵany ras. Qazaq ultyndaǵylar kópshiligi táýelsizdikti kútti, qoldady. Biraq ol kezde Qazaqstanda qazaq halqynyń sany 40 paıyzdaı ǵana edi.
Men ol ýaqytta 1990 jyly qazaq elindegi eń alǵashqy saıası partııa - Qazaq Soıal-Demokratııalyq partııasynyń teń tóraǵasy boldym. Ekinshi tóraǵa Sergeı Dývanov edi. Bir jyldan keıin Sergeı Dývanov tóraǵalyqtan ketip, men 4 jyl boıy sol partııany ózim basqardym. Odan keıin Táýelsizdik úshin kúresken saıası kúshtiń eń basynda azamattyq «Azat» qozǵalysy turdy. Onyń qatarynda 400 myńnan astam adam boldy. Ol kezde bizdiń bılikti alý maqsatymyz bolǵan joq, tek Táýelsizdikke qol jetkizgimiz keldi. Táýelsizdik bekitilgen kúni biz qýandyq, maqsatymyzǵa jetkenimiz úshin baqytty boldyq.
– Halyq táýelsizdikke daıyn boldy ma?
– Ol kezde Táýelsizdikke belgili bir top qana daıyn boldy. Búkil halyq daıyn boldy dep aıta almaımyn. Sebebi, 70 jyldyq totalıtarlyq rejım, taǵy 200 jyldyq otarshyldyq kóbimizdi qazaqtyqtan alyp ketti. Bizder sol Keńes úkimetiniń quramynda orystanǵan, orys tilindegi halyq bolyp qaldyq. Sondyqtan bizdi kóbi qoldaı qoıǵan joq. Ashyq aıtaıyn, sol kezde bizdi 30-40 paıyz adam qoldaǵan shyǵar.
– Siz tóraǵalyq etken partııa sol kezde Táýelsizdik alý úshin qandaı jumystar atqardy? Qandaı yqpaly boldy?
– Partııa 1990 jyly 26 mamyrda quryldy. Bizdiń maqsatymyz komýnıstik ıdeologııany qurtý, komýnıstik partııany jabý bolatyn. Biz shamamyz kelgenshe, keńestik ıdeologııamen kúrestik. Táýelsizdik úshin kúrestik, qazaq tili memleket til bolý kerek degende de qoldadyq. Orystilderdiń arasynda alǵash ret demokratııanyń máselesin biz kórsettik. Bizdiń úsh oblysta gazetimiz boldy. Ol kezde mundaı jaǵdaıǵa eshkim jetken joq.
– 1986 jylǵy Almatydaǵy Jeltoqsan oqıǵasy Keńes Odaǵy ydyraıtyn qarsańdaǵy narazylyqtyń basy bolǵanymen, Qazaqstan táýelsizdigin odaqtaǵy elderdiń eń sońynan jarııalady. Nelikten?
– Bul – bılikten. Iá, 86-shy jyly birinshi shyqqanbyz, biraq bılik Máskeýge berilgen otarshyldyq júıeni ári qaraı jalǵastyrǵan kommýnıstik partııanyń basshylyǵy sol deńgeıde saqtap qaldy. Sondyqtan bizder kesh jarııaladyq. Múmkin, bizden de bar shyǵar. Biz bılikti ózgertemiz, bılikke kelemiz degen joqpyz. Ultshyldar bar, basqalar bar, biz ony ózgerte almaıtyndyǵymyzdy bildik. Biz tek Táýelsizdik alý máselesin kóterdik.
– Qazaqstan Táýelsizdik alǵanda Keńes odaǵynyń shalanjansar ortalyǵy Máskeý tarapynan, nemese respýblıka bıligi tarapynan qarsylyq bolyp pa edi?
– Joq, qarsylyq bolǵan joq. Bılik tarapy bizdiń istegen jumysymyzdyń barlyǵyn bular sodyrlar, aıqaıshylar dep mán bermeýge tyrysty. Táýelsizdik kótergen adamdarǵa bılik esh ýaqytta oń kózqaraspen qaraǵan joq. Bılik ol ýaqytta Keńes úkimetin saqtap qalýmen aınalysty. Nazarbaev ta, Toqaev ta bar ishinde. Sebebi, bular kommýnıstik partııanyń ókilderi boldy. Sondyqtan bılik bizdi aıqaıshyldar, aqymaqtar, ultshyldar, dinshilder dep kórsetti. Biraq naqty qarsylyq jasaǵan joq
«AZA TUTAMYZ BA? TOILAIMYZ BA?»
– 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy da osy aıǵa dóp keldi. 1991 jyly Qazaqstan táýelsizdigin de jeltoqsanda jarııalady. Táýelsizdikti sol kúnnen erte, nemese keshirek jarııalaýǵa bolmas pa edi? Nelikten dál 16 jeltoqsan kúnine týra keldi?
– Bul suraqqa naqty jaýap bere almaımyn. Dál osy kúndi naqty oılady dep oılamaımyn. Biraq keıin osyny paıdalanǵanyn ashyq aıtamyn. Táýelsizdik kúnin toılaýdy 16-syna qoıǵany jeltoqsannyń qarsylyǵyn aralastyryp jiberý kerek boldy. Bylaısha, botqa jasady. Sonymen biz qansha jyl boldy, «jeltoqsandy eske alyp, aza tutamyz ba, álde Táýelsizdigimizdi toılaımyz ba?» deýmen boldyq. Menińshe, jeltoqsan kúnine jeke memlekettik atap ótý kúni mindetti túrde bolý kerek. Bul kún qýanysh pa, qaıǵy ma men bilmeımin. Bul kúndi asqaqtatýymyz kerek pe, joq álde biz bul kúnde qara jamylýymyz kerek pe, men bilmeımin. Biraq biz osy kúnde alǵash ret Keńes úkimetine soqqy berdik. Totalıtarlyq rejımge soqqy berdik. Máskeýdiń aıtqan buıryǵyna qarsy shyqtyq. Osyny biz atap ótýimiz kerek qoı. Biraq áli de kommýnıster barda atap óte almaımyz.
– Sol bir qýanyshty sátte Almatynyń alańyna halyq jınalypty. Máz-meıram bolyp, toılatypty. Degenmen, Táýelsizdik jarııalaǵannan keıin qandaı da bir qıyndyqtar boldy ma?
– Táýelsizdik jarııalaǵannan keıin eshnárse bolǵan joq, eń qyzyǵy. Táýelsizdik úshin kúresken adamdar sol deńgeıinde qaldy. Táýelsizdikke qarsy shyqqandar, táýelsizdik bolmasyn dep tilep otyrǵandar qaıta bılikke keldi. Bılikke kelgender kommýnıstik partııa. Onyń bastyǵy Nazarbaev Prezıdent boldy.
Bir qyzyǵy, 19 oblys boldy, bir kúnniń ishinde 19 oblystaǵy basshylardyń kabınetiniń esigindegi jazý aýystyryldy. Burynǵy jazý obkomnyń birinshi hatshysy bolatyn. Ony bir kúnde alyp tastady da, oblystyń ákimi degen jazýǵa ózgertti. Áli kúnge deıin sol, ataýlardy ózgerte beredi. Negizinde, adamdar attaryn qorqynyshtan almastyrady, qylmyskerler de «meni ustamasyn» dep óz atyn almastyra beredi. Bul sol kommýnıstik partııanyń jalǵasy, osynyń kórinisi.
«TÁÝELSIZDIK» MEN ÚShIN KERMEK TATIDY»
– Mine, búginde Táýelsizdik alǵanymyzǵa 32 jyl toldy. Bul kún elimiz úshin ataýly data, mańyzdy mereke. Osy aıtýly kúndi Qazaqstan qalaı atap ótý kerek? Búgingige kóńilińiz tola ma?
– Táýelsizdik – bizdiń baılyǵymyz. Biraq Táýelsizdik qur ásheıin aspanǵa shashý shashyp, orden men medal taratý emes. Táýelsizdik burynǵy alǵa qoıǵan maqsattardy júzege asyrýǵa múmkindik beredi. Aldymyzǵa qandaı maqsat qoıdyq?
Alashordanyń maqsatyn qarańdar, jeltoqsanda kóterilgen urandardy qarańdar, táýelsizdik úshin kúresken «Azat» qozǵalysynyń maqsattaryn qarańdar. Sol júzege asty ma? Sol júzege assa, biz sonda toılaýymyz kerek. Eń qyzyǵy, eshnárse júzege asqan joq. Iá, olardyń bárin maqtaımyz, keı ýaqytta eske túsirip qoıamyz. Biraq eshnárse júzege asqan joq. Sondyqtan meniń kóńilim tolmaıdy. «Táýelsizdik» degen sóz men úshin kermek tatıdy. Men táýelsizdikti moıyndar edim, eger táýelsizdik úshin kúreskenderdi birinshi dastarhanǵa otyrǵyzǵan bolsa. Olardyń aldynabas qoıyp, qurmetteýimiz kerek.
Osydan 2 jyl buryn táýelsizdiktiń 30 jyldyǵy bolǵanda Táýelsizdik úshin sottalǵan Hasen Qojahmetke alǵys aıtqan joq. Sol úshin kúresken, sol úshin ómirlerin qıǵandarǵa qurmet kórsetilmese, nesine Táýelsizdik. Ol aldamshy. Qazaqstan osy Táýelsizdik úshin kúresken azamattardy tórge otyrǵyzbaıynsha, olardy taza shyn júregimen toılady dep aıta almaımyn.
– Táýelsizdik úshin kúreskenderdi nege elemeı otyr?
– Olar Táýelsizdik úshin kúreskenderdi elese, olarǵa «sen qaıda boldyń?» degen suraq týyndaıdy. Bul suraq kerek! Biraq olar oǵan kóbisi úndemeıdi, kóbisi ótirik aıtady. Sondyqtan olar Táýelsizdik úshin kúreskenderdi elemeıdi. Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵy kezinde Hasen Qojahmet pen Jasaral Qýanyshálınniń elenbegeni meniń janyma batady.
– Suhbattasqanyńyzǵa raqmet!
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
