Prezident Qasym-Jomart Toqaev "Egemen Qazaqstan" gazetıne bergen sūhbatynda bırqatar saiasatşylar men qoǧamnyŋ jekelegen ökılderı jiı auyzǧa alyp jürgen "qosarlanǧan bilık jüiesı" turaly aitty. Mūndai sūraqtyŋ qoiyluynyŋ özı būl qater qaǧaberıs qalatyn mäsele emes ekendıgın bıldırse kerek.
Osy sūhbatta prezident myrza bıldırgen bırer pıkırge sılteme jasap, özım örgen oidyŋ oramyn keltıreiın. Bälki, menıŋ söz joralǧym äldebır äbıgerlı äleumetke jaqpauy mümkın, bıraq qoǧamnyŋ bır pūşpaǧynda 30 jylǧa juyq jürgen saiasatker retınde bızdıŋ auyzǧa eşkım qaqpaq bola almaily dep oilaimyn. /Sūhbattaǧy sūraq/ "Sız 2019 jyly Prezident lauazymyna sailanǧannan keiın elımızde qosarlanǧan bilık jüiesı qalyptasty-mys degen söz tarady. Keibıreuler bızdıŋ saiasi jüiemızdı İrannyŋ, Singapurdyŋ jüiesımen salystyrdy. Şynymen de, sol kezde elımızde ekı bilık ortalyǧy ornaǧandai körındı. Rasymen solai boldy ma?" - degen sūraqqa prezident Toqaev özınıŋ qalyptasqan sabyrly adami tūrpatyna säikes, salmaqty jäne ūstamdy tūrǧyda jauap berdı. (Şynynda da, memleket pen halyqtyŋ taǧdyryn bır adam aram saiasi piǧyly üşın iemdenıp almaq bolǧan, eldıŋ bolaşaǧyn jeke bas müddesıne qūrban qyluǧa ärekettengen būl mäselenı baiyppen emes, aiǧailap aituǧa bolar edı. - Būdan bylaiǧy jaqşanyŋ ışındegı - menıŋ remarkam). "Tötesınen qoiǧan sūraǧyŋyzǧa tura jauap bereiın, - dedı Toqaev myrza... - «Bilık tranzitı» kezındegı ahualdy saiasattaǧy ailakerler (kım ekenı - besıktegı balaǧa mälım) öz müddesıne paidalanyp, qosamjarlanǧan bilık ortalyǧyn qūruǧa tyrysty. Elımızde Prezident ärı Joǧarǧy Bas qolbasşy lauazymy bır bölek, būrynǧy Prezident ielengen Qauıpsızdık Keŋesınıŋ Töraǧasy lauazymy bır bölek boldy. Osy ekı lauazymnyŋ ielerı bır mezette qatar qyzmet atqardy. Tüptıŋ tübınde būl jaǧdaidyŋ bilıkte qataŋ teketıres tuǧyzbai qoimasy anyq edı. Mūny az deseŋız, däl osy jaǧdai Qaŋtar daǧdarysyna äkep soqtyrǧan alǧyşarttyŋ bırı boldy (!!!). Öitkenı ymyralasqan qasköiler özderı oilap tapqan qosarlanǧan bilık, iaǧni «tandem» ideiasyn därıptep, ony öz müddesıne paidalanǧysy keldı. Keibır lauazymdy tūlǧalardyŋ, onyŋ ışınde būrynǧy Ädılet ministrınıŋ märtebe jaǧynan Elbasy (Nazarbaev) Prezidentten (Toqaevtan) joǧary tūratynyn aitqany esterıŋızde şyǧar. Keibır şeneunıkter (bügın de bar) bırese ana, bırese myna kabinettı jaǧalap jürdı. Olar oinaqtap jürıp, aqyry ot basty. (Nūrlan Nyǧmatulin, Erlan Tūrǧymbaev, Bauyrjan Baibek, Asqar Mamin jäne t.b. jauapkerler bar dep topşylaiyq). Men keiınırek Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevqa onyŋ jaqyn serıkterınıŋ saiasi qitūrqylyǧy elımızdıŋ tas-talqanyn şyǧara jazdaǧanyn (!!!) aşyq aittym...", - dedı Toqaev myrza öz sūhbatynda. İä, bügınde "qosamjarlanǧan bilık"joiyldy. Qaŋtar oqiǧasynan keiıngı eldegı saiasi bilıktıŋ barlyq tūtqasy men tetıkterı prezident Toqaevtyŋ qolynda. Būl oraida alaböten dau joq. İä, älı de eldegı jemqorlyq joiylǧan joq, äleumettık ädılettılık ornap bıtpedı. Prokuratura men sottan qorǧau tappai, zar ilep, ädılet ızdep jürgender az emes. Ūrlanǧan aktivterdı qaitaru ısı memlekettık saiasi-qūqyqtyq nauqanǧa ainalmady. Dau basqada. Dau - 30 jyldyq bilıkke äbden dänıkken sol nazarbaevtyq "ystyq" yqylastyŋ qaityp kelu qaupınde. Bilık basynda jürgen jekelegen azamattar menı sendırgısı keledı: Nazarbaevtyŋ künı kelmeske kettı dep. Men būl qūrǧaq uäjge ilana almaimyn. Özı kelmese de, onyŋ jemqor, jatypışer, jandaişap jaqtastary jaibaraqat jatyr ma? Olardyŋ eskılıkke aŋsary auǧan sūrqiia sipatyn Bolat Nazarbaevtyŋ jetı kündık asynda aitylǧan söz astarynan aŋǧardyq. "Älem tanyǧan", "el moiyndaǧan", "eŋbegı sıŋgen", "älı de bererı bar" Nazarbaevqa degen "halyqtyq qūştarlyqty" olar astyŋ üstınde aşyq aitty. Al olar oŋaşada oşarly jiyndarynda ne aityp, qandai qisap qūryp jür - būl bır Qūdaiǧa ǧana aian bolsa kerek ("KNB" būdan habardar ma?). Qazaqstanda liustrasiia turaly zaŋ qabyldanyp, elge kedeişılık pen qymbatşylyqtyŋ qamytyn kigızgen bıraz būrynǧy lauazymger qamauǧa alynyp, sot arqyly jazaǧa tartylmai, "qosamjar bilık jüiesıne" qūştarlar aiylyn jiiar ma? Ūrlanǧan milliardtardy ofşorǧa oqşaulaǧan olardyŋ erteŋgı sailaudy "satyp aluǧa" qarjylyq qauhary mol ekenıne kümän joq. Jalpy, Nazarbaevtyŋ qaityp kelu "qūştarlyǧy" qaidan şyqqan? Būl sūraqtyŋ jauabyn 2019 jyldyŋ 19-nauryzynan ızdeu kerek siiaqty. Qandai qysymmen, nedei näubetten Nazarbaev aiaq astynan "kettım" dedı? Kım nemese kımder ony osyǧan mäjbür ettı? Anda-sanda "şal, ket!" degen, är jerden şaşyrap şyqqan talap bolmasa, jer qaiysqan qoǧamdyq qysym joq edı ǧoi, "eks-prezidenttık" därejege syrǧuǧa ony qandai küş itermeledı? Şamasy, sol 19-nauryzǧa deiın onyŋ mūndai mūqtaj şeşım qabyldauyna äser etken joiqyn syrtqy küş/küşter bolǧan siiaqty. Bız äzırge ol küştıŋ män-mazmūny men Nazarbaevqa qatty qauıp töndırgen saiasi sipatynan beihabarmyz. Bıraq juyq arada (biylǧy jyly) onyŋ jai-japsary jalpyǧa mälım boluy kerek dep oilaimyn. Qalai bolǧanda da, prezidenttık bilıgınıŋ soraqysyn şyǧaru qaterı üiırılgen soqqynyŋ aldyn alyp, "kenetten" ketuge bel budy. Menıŋ boljauym boiynşa, AQŞ-ta alapat "Qazaqgeit" būryq eteiın dep tūr. (Bılkım, Bergei Rysqalievtyŋ "kompra" videosy ürei üiırdı me? Aitpaqşy, 30 jyldyq jeke-dara bilıgınde ol jalǧyz ret oŋbai jeŋılıp, Atyraudyŋ eks-äkımıne barlyq tärkılengen aktivın qaitaryp beruge mäjbür bolǧanyn ūmytpaiyq). Äitpegende, onyŋ öz erkımen taqtan taiatyndai basqa qandai qapylysqa tap boluy mümkın? Bükıl el aşsa - alaqanynda, jūmsa - jūdyryǧynda boldy, bilıktıŋ barlyq būtaǧyn būtyna basyp aldy. Bıraq ol äne-mıne jetıp keledı dep kütken qater äldebır sebepterge bailanysty keşıgıp jatty. Būl ekı arada ol özın bilıkten erterek ketuge asyqtyrǧan sol syrtqy küşterge özınıŋ älı de qajettılıgın, Ortalyq Aziiadaǧy tūraqtylyqtyq tūtqasy bola alatynyn däleldep, bilıktı basyp aludyŋ ainalsoq amalyn oilastyrdy. Aqyr soŋy ol amal - Qaŋtar qyrǧyny bop şyqty. Bıraq Qaŋtarda qanşama jazyqsyz qan tögılse de, qazaqty bır Qūdai töŋkerısten saqtap qaldy. (Alda-jalda ol töŋkerıs jüzege asqanda, bilık basyna salauatty küşter kelmesın keiın bıldık). Al toqaevtyq memlekettık bilıkke endıgı qater qaidan keluı mümkın? Bügıngı teŋselıp tūrǧan geosaiasi älemde qauıp qaidan demeiık. Arab elderın saǧalap, Kremldı jaǧalap, keşegı künın aŋsauşylar tısın qūrǧaq qairap jürmegen bolar... Olar üşın eldegı özgerıs ölımmen teŋ. "Jaman aitpai, jaqsy joq", erteŋ Toqaevtyŋ "ūiqydan tūrmai qaluyna" qareket qylyp jürgender joq dei alamyz ba? Älbette Qūdai saqtasyn, bıraq "oianbai qalu" operasiiasy jüzege asar bolsa, üş aidan keiın qazaq baiaǧy taz kepeşın qaita kiedı. "Keşeden" - "erteŋge" ötu kezeŋınde Toqaevqa balama bolmasyn eskeru kerek. Qoǧam - qaiyrşy, bilık - berekesız, "eskıler" erteŋge bızden būryn jetedı. Onyŋ üstıne, bilıktıŋ auysu sabaqtastyǧyn qamtamasyz etetın zaŋdar äljuaz. Toqaevty saiasi topastyqpen toqpaqtau - "eskılerdıŋ" esesın toltyrady. Sūhbattaǧy "ūlttyq jūmylu qajettılıgı" degen qaǧidanyŋ astary - osynda. Toqaev öz sūhbatynda: "Erteŋgı jarqyn bolaşaqqa barǧylaryŋ kelse, menıŋ töŋıregıme toptasyŋdar" dep aita almaidy. Ony bız aituymyz kerek, ony qoǧamnyŋ salauatty saiasatkerlerı men qazırgı älemdık geosaiasi ortada otyrǧan Qazaqstandaǧy jaǧdaidyŋ kürdelılıgın baǧamdai bıletın saliqaly azamattar aituy kerek. Ony (sūhbattan qaz-qalpynda) "özın "ūlttyŋ qaimaǧymyz" dep sanaityn ziialy qauym ökılderı" aituy tiıs. Al ol kürdelı jaǧdaidy baǧamdau asa qiyn emes: el biudjetınıŋ jartysy Resei qūbyry arqyly eksportqa şyǧatyn mūnai men gazdyŋ ülesı qūraidy. "Eskıler" öz müddesı üşın 30 jyl boiy qalyptastyrǧan būdan artyq qandai kürdelılık boluy mümkın? Bälkım, menıŋ doǧaldau dolbarym qarabaiyr boluy mümkın. Bıraq, qalai bolǧanda da, Jaŋaözennıŋ jauger jūrtşylyǧyn dürlıktırıp, "Gaz-50" ereuılı arqyly bütkıl elge laŋ salyp, memlekettık bilıktı qūlatyp, taqqa qaityp keludıŋ qandai da bır qamy jasalǧanyn "Egemendegı" sūhbattyŋ leitmotivınen sezınu qiyn bolmasa kerek. Memlekettıŋ dıŋıne qater tuǧyzar/tuǧyzǧan/ būl mäsele turasynda bilıkke de, qoǧamǧa da qaper qylyp, bırqatar Iýtub-sūhbatymda men de bıraz oi-pıkır aitqan edım. Sol söz saptaudy sabaqtaityn bolsaq, bız "eskı" Qazaqstannan, onyŋ üstemşıl saiasi mūrasynan qūtylmaiynşa, eşqaşan tolyq mändegı "jaŋa" Qazaqstan qūra almaimyz. Toqaev myrzanyŋ "ädılettı Qazaqstan" turaly ideialyq bastamasy jappai memlekettık ideologiialyq, salauatty mändegı saiasi nauqanǧa ainalmaiynşa, auyz toltyryp aitarlyq ädılettılık bolmaidy. Bıraq parlamenttıŋ bügıngı jūmys sipatynan prezident Toqaevqa degen deputattyq qana emes, sonymen bırge azamattyq qoldaudyŋ betalysy küştı. Onyŋ basty sebebı - bız eldegı özgerısterge täntımız. Al keibır qoǧamdyq synşylar qalai aitsa da, Toqaevty "toŋqalaŋ asyru qajet" degen syŋaidaǧy jelıdegı jekelegen saiasi jauapsyz jaulasu örşıp tūrsa da, bügıngı özgerısterdıŋ autory el prezidentı ekenın moiyndamauǧa bolmaidy.Ermūrat Bapi
Ūqsas jaŋalyqtar
