Bılıktı ǧalym, tısqaqqan injener, kemeŋger millioner. «Siemens» korporasiiasynyŋ negızın qalauşy. «Elektrotehnika» terminınıŋ avtory. Germaniianyŋ patrioty. Qaiyrymdy mesenat.
Verner fon Simens 1816 jyly 13-jeltoqsanda Germaniianyŋ Ganover qalasynyŋ tübındegı Lenta eldımekenınde düniege keledı. Ol janūiadaǧy aǧaiyndy on balanyŋ eŋ ülkenı boldy. Vernerdıŋ äkesı Hristian Ferdinand pen anasy Elenora şarua kısıler edı.
Verner Liubektegı gimnaziiany tämamdaǧan soŋ, äkesınıŋ aqylymen koroldıŋ gvardiia artilleriiasyna qūjattaryn ötkızedı. Komissiia müşelerı 17 jasar jasöspırımnıŋ talabyn qabyldamady, äitkenmen oǧan Magdeburgtegı injenerlık-artilleriialyq uchilişege baryp emtihan tapsyruǧa keŋes beredı. Emtihannan sürınbei ötken Verner Simens gimnaziia qabyrǧasynda asa jaqsy körgen matematika, himiia, fizika pänderın uchilişede de yntyǧa oqydy. Uchilişenıŋ ballistikalyq laboratoriiasyndaǧy optikalyq telegrafty, metall erıtu şeberhanasyn, bu maşinalaryn, himiialyq priborlardy, gaz fonarlaryn körgen Vernerdıŋ esı şyǧady. Ol äskeri bılım beretın oqu ornyndaǧy üş jylynyŋ köp bölıgın osy laboratoriiada ötkızdı. Uchilişeden kışı leitenant şenın alyp şyǧady.
Jas ofiser Verner fon Simens
Verner fon Simens 22 jasqa tolǧanda tabys tabudyŋ jolyn ızdep, önertapqyştyqpen şūǧyldanady. Jeŋıl oiyn-sauyqtan basyn alyp qaşyp, bos uaqytynyŋ barlyǧyn artilleriia ūstahanasynda ötkızetın. Ol üşın sauyq-sairannan bas tartu eş qiyn emes edı, temır-tersekterdıŋ ortasy Vernerdıŋ jan düniesıne äldeqaida jaqyn bolatyn. Alaida sol jyly janjaldasyp duelge şyqqan ekı joldasynyŋ ortasynda sekundant bolǧany üşın abaqtyǧa jabylady.
Abaqtyda ötkızgen az uaqytynda alǧaşqy tehnikalyq jaŋalyǧyn daiar qylady. Metaldardy altynmen jäne kümıspen galvanikalyq qaptau ädısın jetıldıredı. Ol zamanda öndırıste temır men qolaǧa altyn jalatu adamnyŋ densaulyǧyna öte qauıptı edı. Altyndy synappen aralastyryp, amalgamaǧa (qospaǧa) ainaldyratyn. Temırge osy amalgamany jalatqan soŋ, synapty bu ǧyp ūşyryp jıberu üşın, ony otqa qyzdyrady. Synaptyŋ buy talai jūmysşylardy ajal qūştyryp, köbın auru qylatyn. 1838-1841 jyldary Sankt-Peterburgtaǧy İsaakievskii şırkeuınıŋ kümbezın altyndau kezınde synaptyŋ buynan 60 adam köz jūmǧan. Al Simenstıŋ 1842 jyly türmede aşqan jaŋalyǧy osy orasan kemşılıktı joiuǧa baǧyttalǧan. Onıkı elektrolidtegı elektrodtardan tok ötken kezde oryn alatyn elektrohimiialyq totyqtandyru jäne qalpyna keltıru prosesterınıŋ jiyntyǧy dep atalatyn elektrolizdık jaŋalyq edı. Verner ofiser şenındegı adam bolǧandyqtan, oǧan abaqtydaǧy az künde köp keŋşılık jasalady. Sonyŋ arqasynda jaŋalyǧyn ınısı Vilgelm Simenstıŋ qolyna beredı. Ol aǧasynyŋ eŋbegın Angliiaǧa aparyp, 1500 funt sterlingke satyp ötkızedı.
V.Simens jetıldırgen aiyryp-bırıktıruşı telegraf
1845 jyly nemıs «Fizika qoǧamy» qūrylyp, oǧan Verner fon Simens te müşe bolady. Qoldanysta jürgen telegrafty jetıldırudı osynda qolǧa alady. Verner ūsynǧan apparat aiyryp-bırıktıruşı telegraf dep ataldy. Onyŋ apparatynyŋ erekşelıgı: apparat elektr quaty arqyly basqaryldy jäne sinhrondy jūmys ıstedı. Aǧaştan, qaŋyltyrdan, mys symnan, şaǧyn temırden qūrastyrylǧan Simenstıŋ telegrafy «Fizika qoǧamynyŋ» taǧy bır müşesı İogann Georg Galsktı qatty qyzyqtyrdy. Ekeuı telegrafty daiyndau maqsatynda 1847 jyly «Simens jäne Galsk telegrafyn damytu jäne qūru ūiymy» («Siemens & Halske») bırlesken käsıpornyn tırkeidı. Verner fon Simenstıŋ nemere aǧasy İogan Georg Simens olarǧa qarjylai demeuşılık retınde 6842 taler beredı. Käsıporyn tek telegraf ısımen emes, sonymen qatar medisinalyq elektr induktorlaryn, elektr qūraldaryn, telegraf jelısın naizaǧaidan qorǧaityn qūrylǧylardy, elektr togyn qaşyqtyqqa jıberetın rele jäne qoŋyrau ıspettes farfor izoliatorlaryn şyǧaryp otyrdy. Sondai-aq jerasty kabelderın qorǧasynmen qaptaudy ūsyndy.
Verner fon Simenstıŋ dinamo-maşinasy
Sol zamanda Angliia men Germaniia industriialyq bäsekede ömır sürıp jatqan edı. Tehnikalyq gegemoniiaǧa ie bolu üşın, ekı memleket ǧalymdardyŋ jaŋalyǧyn ünemı jıtı nazarda ūstap otyratyn. Germaniia ükımetı Verner fon Simenstıŋ ūsynystaryna bırden qyzyǧuşylyq tanytyp, Berlin men Frankfurt-na-Maine qalalarynyŋ arasyna telegraf jürgızuge qarjy böledı. Simens pen Galsktıŋ käsıporny tek telegraf symyn jürgızumen ainalyspady, sonymen bırge telegraf apparattaryn öndıruşı käsıporyn boldy. 1848 jyly Berlin – Frankfurt-na-Maine telegraf jelısın ornatyp bolǧannan keiın, käsıporyn damuynyŋ jaŋa kezeŋı bastalady.
1849 jyly Frankfurt qalasyndaǧy Äulie Pavel şırkeuınde Prussiia korolı IV Fridrih Vilgelm sailaudyŋ nätijesınde Germaniia kaizerınıŋ mūragerı degen titul ielenedı. Saltanatty habar Berlinge telegraf arqyly sol mezette jetıp, halyq korolge emes, adam balasynyŋ oiynyŋ ūşqyrlyǧy uaqyt pen keŋıstıktı basyp ozǧanyna taŋdai qaǧady.
«Siemens & Halske» käsıpornynyŋ kökjiegı keŋıp sala berdı. Telegraf symy Germaniianyŋ basqa aimaqtaryna da tartyldy. 1850 jyly «Siemens & Halske» käsıpornynyŋ Londonnan jaŋa bölımşesı qūrylyp, ony ınısı Vilgelm Simenstıŋ qarauyna beredı. Sankt-Peterburg pen Mäskeu aralyǧyna telegraf jelısın jürgızu üşın Reseiden de arnaiy bölımşe aşylyp, oǧan basşy etıp, taǧy bır ınısı Karl Simenstı taǧaiyndaidy. Kompaniia tek europalyq naryqpen şektelıp qalǧysy kelmedı. 1870 jyly ūzyndyǧy 6600 mildı qūraityn London-Kalkutta telegraf jelısı tartylady. Söitıp, Angliia men Ündıstan arasyndaǧy habardyŋ jüru jyldamdyǧy bar-joǧy 20 minutqa ǧana teŋ boldy. Arada tört jyl ötkende İrlandiia men AQŞ-ty qosqan transatlantikalyq jelı paidalanuǧa berıledı.
Dinamo-maşinanyŋ arqasynda düniege kelgen eŋ alǧaşqy trolleibus
Verner fon Simenstıŋ eŋ tanymal ısı – elektrodinamika zaŋyn aşyp, dinamo-maşinany qūrastyruy edı. Būl dinamo-maşinanyŋ qūndylyǧy sol – elektr quatyn auyr önerkäsıpte qoldanuǧa mümkındık tudy. Būdan keiın Simenstıŋ jaŋalyǧy önerkäsıptıŋ barlyq salalaryna qoldanysqa enedı. «Siemens & Halske» käsıporny endı dinamo-maşinanyŋ arqasynda temır jol, tramvai, lift, trolleibus, metro jäne taǧy basqa transport türlerın qūrastyrumen şūǧyldanady.
Verner tek millioner, önertapqyş emes, meiırımdı käsıpker de bola bıldı. 1860-1870 jyldar aralyǧynda qart adamdarǧa zeinetaqy, al eŋbekqor jūmysşylarǧa syiaqy taǧaiyndaidy, zauyttarynyŋ janynan därıgerlık punkt aşady, jūmys uaqytyn 8,5 saǧatqa deiın qysqartady. Ol kezdegı basqa käsıporyndar da jūmys uaqyty 10 saǧatqa teŋ edı.Telegraf däuırı aiaqtalyp, telefonnyŋ zamany bastalǧanda Verner fon Simens oǧan qapa bolmady. Onyŋ käsıporny endı telefon kabelderın şyǧaryp, Berlin köşelerıne sym jürgızıp, telefondar ornata bastady.
Verner fon Simens jalǧyz adam asa ülken korporasiiany basqara almaitynyna közı jetken käsıpkerlerdıŋ bırı edı. Oǧan bilıktegı, ǧylymdaǧy köptegen adamdarmen serıktes boluǧa tura keldı. 1887 jyly «Siemens & Halske» kompaniiasyn aksionerlık qoǧamǧa ainaldyrady. Ol kezde «Siemens & Halske»-tıŋ kapitaly 35 million nemıs markasyna teŋ edı. Ärine, onyŋ edäuır bölıgı Verner fon Simenske tiesılı boldy.
Dinamo-maşinanyŋ arqasynda düniege kelgen eŋ alǧaşqy elektropoiyz
1890 jyly Simens käsıporyn taǧdyryn balalary men ınılerıne tapsyryp, özı basşylyqtan ketedı. Ol būdan keiıngı uaqytta «Siemens & Halske»-tıŋ tynys-tırşılıgıne tek aksioner retınde ǧana aralasyp tūrady. 40 jyldyŋ ışınde onyŋ korporasiiasy 3 adamdyq ūstahanadan 5500 qyzmetker jūmys ısteitın korporasiiaǧa ainalady.
Simenstıŋ ǧylymǧa qosqan taǧy bır eren erlıgı boldy: ol «elektrotehnika» terminın ǧylymǧa engızedı. Oǧan deiın ǧylymda «elektrdıŋ qoldanbaly teoriiasy» terminı paidalanyp kelgen bolatyn.
Vernerdıŋ zamandasy, nemıstıŋ bır geolog ǧalymy qazba jūmystary kezınde ejelgı qūs – arheoptrikstıŋ suretı taiǧa taŋba basqandai saqtalǧan tasty tabady. Geolog ǧalym köne jädıgerdı şetelge satqysy keledı. Germaniia jerınen tabylǧan mūrany syrtqa qimaǧan Simens arheoptrikstıŋ suretı basylǧan tasty satyp alyp, Berlindegı jaratylystanu mūrajaiyna ötkızedı.
Verner fon Simens 1892 jyly 6-jeltoqsanda Şarlottenburg qalasyndaǧy üiınde qaitys bolady. Ol qaldyrǧan käsıporyn qazır «Siemens AG» degen atpen bükıl älemge tanymal.
Tüiın
Onore de Balzak aitpaqşy «Bolamyn degen adam boluy da mümkın, bolmauy da mümkın. Al bolmaimyn degen adam eşqaşan bolmaidy». Bala jastan taudai talaptyŋ iesı bolyp ösken Verner fon Simenstıŋ biık belesterdı baǧyndyruy zaŋdylyq edı. Degenmen ol özın käsıpkerden görı, nemıstıŋ patrioty sanaǧan.
Aqan Bırlık,
Adyrna ūlttyq portaly
