Astanada ötıp jatqan 5-şı Düniejüzılık köşpendıler oiyndaryna bailanysty köşpendı ömır qalyptastyrǧan qazaqtyŋ ūlttyq oiyndarynyŋ bırı toǧyzqūmalaqqa köz salaiyq. Toǧyzqūmalaq oiyny qazaqtyŋ köşpendı ömır körınısı desek artyq bolmaidy. Közımızdı jetkızu üşın toǧyzqūmalaq oiynyn qysqaşa saralap körelık.
Toǧyzqūmalaq oiyny osydan 4-5 myŋ jyldar būryn paida bolǧan degen derekter bar, bıraq adamzattyŋ köşpendı däuırınıŋ odan arǧy qoinauynan boluy da mümkın. Osyǧan ūqsas oiyn tuysqan körşımız qyrǧyz elı ǧana emes, tıptı, Afrika halyqtarynda da bar.
Toǧyzqūmalaqty «Qoişylar algebrasy» dep te ataidy. Sebebı būl oiyndy alǧaşynda örıste qoilaryn jusatyp jıbergen qoişylar oinaityn bolǧan. Jerden ūia-şūŋqyrlar qazylyp, qūmalaqpen oinalǧan.
Endı toǧyzqūmalaq oiynyn taldai otyryp, ony qazaq halqynyŋ salt-dästürımen salystyryp körelık.
Qazırgı oiyn taqtasy 2 qazan, 18 otau, 162 qūmalaqtan tūrady. Oiyn basynda är oiynşyǧa bır qazan, toǧyz otauǧa toǧyz-toǧyzdan salynǧan 81 qūmalaq tiesılı. Alǧaşqy jürıs jasaǧan oiynşyny bastauşy, ekınşı jürıs jasaǧan oiynşyny qostauşy dep ataidy.
Jürıs jasau üşın öz jaǧymyzdaǧy otaulardyŋ bırınen qūmalaqtardyŋ bıreuın ornynda qaldyryp, qalǧan segızın qolǧa alyp, soldan oŋǧa qarai bır-bırlep taratamyz. Taratu sätınde qūmalaqtar öz otaularymyzdan asyp ketetın bolsa, qarsylastyŋ otauyna taratamyz.
Maqsat – öz qazanyna mol qūmalaq jinau. Ol üşın otaulardy baiytu kerek. Bai otaudyŋ qarsy jaqqa şyǧu mümkındıgı mol.
Körıp otyrǧanymyzdai, oiyn elementterı qazan, otau, qūmalaq attary qazaq tūrmysynan alynǧan. Tıptı, oiynşylar da qarsylastar emes bastauşy-qostauşy bolyp tabylady.
Endı toǧyzqūmalaqtyŋ osylai atalu jäne otaular men qūmalaqtardyŋ nege toǧyz bolǧan syryna keleiık.
«Qūmalaq» degen söz qoidyŋ qūmalaǧynan basqa ūǧymdardy da bıldıredı. Mysaly, «qūmalaq salu», ne bolmasa «qūmalaq aşu» degen sözder bar. Al qūmalaq salatyn adamdy «qūmalaqşy» dep ataidy. Būl sözder qazaq arasynda keŋınen taraǧan adamnyŋ taǧdyryna üŋıluge mümkındık beretın ejelgı dästürdı jäne sol dästürdı oryndaityn adamdy bıldıredı. Taǧy «qūmalaq tas» degen söz bar. Būl «domalaq» degen ūǧymdy bıldırıp, «domalaq tastyŋ» beinesın beredı. Osylai «qūmalaq» sözınıŋ köp maǧynaly ekenın köremız. Sondyqtan, qazaqtyŋ ūlttyq oiynynyŋ «Toǧyzqūmalaq» dep ataluy eşqandai da äbestıktı bıldırmese kerek.
Toǧyzqūmalaqtyŋ sany men otaulardyŋ sany basqa san emes, toǧyz boluynyŋ da özındık zaŋdylyǧy bolsa kerek.
Toǧyz sanynyŋ qasietıne toqtalsaq, ana qūrsaǧynda näreste toǧyz ai, toǧyz künde ösıp jetıledı. Būl san adamnyŋ paida bolyp, jaryq düniege keletınge deiıngı uaqyt ölşemı. Toǧyz sany ömırge adam äkeledı. Köşpendıler toǧyz sanyn bolmystyŋ şyŋy dep sanaǧan, olardyŋ salt-dästürlerı men nanym-senımderınde toǧyz sany qasiettı bolyp eseptelıngen. Toǧys sanynyŋ omonimı – «ūzaq ömır». Sonymen bırge, jer betındegı tırşılıkke jäne adam ömırıne äser etetın negızgı toǧyz planeta bar. Olardyŋ qozǧalysy jer betındegı bükıl tırşılıkke yqpal jasaidy. Köşpendı halyq ony jaqsy bılgen. Mümkın toǧyzqūmalaq oiyny sol planetalar qozǧalysymen bailanysty şyǧar. Būl mäselenı astrologiia ǧylymy qarastyruy kerek.
Osy aitylǧandardan toǧyzqūmalaqtaǧy 9 sanynyŋ halyq dılımen tyǧyz bailanysyn jäne onyŋ ülken mänı baryn köruge bolady.
Būrynǧy zamanda köp balaly üi bır äkege, al qoǧam rubasy aqsaqalǧa qataŋ baǧynǧan. Bala kämeletke jetken soŋ äkesı ony üilendırıp otau qūrady. Toǧyzqūmalaq oiynyndaǧy otauda toǧyz qūmalaq bolǧandyqtan, ol otaudyŋ basy adam degen işara beredı.
Söitıp, balalar ösken saiyn otaular köbeiıp, ūlǧaia beredı. Äke bailyǧy özınıŋ jiǧanymen ǧana emes, balalarynyŋ, iaǧni otaulardyŋ bailyǧymen de ösedı.
Toǧyzqūmalaq taqtasyn osyndai qazaq ortasy dep qarastyratyn bolsaq, onda oinauşyny äkemen, al otaulardy onyŋ balalarynyŋ otbasymen salystyruǧa bolady.
Adam ömırınde ekı türlı bailyq bolady. Bırı – adamnyŋ süiıspenşılıgın, meiırımdılıgın, sabyrlylyǧyn, danalyǧyn, şydamdylyǧyn jäne basqa da adami qasietterın körsetetın ruhani bailyq, al ekınşısı onyŋ densaulyǧyn, sūlulyǧyn, küş-quatyn, qaltasyndaǧy aqşasyn jäne basqa da tändık artyqşylyǧyn körsetetın dünielık bailyq. Dünielık bailyq mäŋgılıktı emes, özgerıp otyrady, al ölgen kezde adam odan mülde aiyrylady. Ruhani bailyq, kerısınşe, mäŋgılıktı, eşuaqytta kemımeidı, ölgennen keiın o düniede adamnyŋ azyǧy bolady. Ömır maqsatyna jetkızetın bailyq ta, osy ruhani bailyq. Būl düniede adam ruhani bailyǧyn köbeitu üşın özınıŋ dünielık bailyǧyn paidalanady. Būl toǧyzqūmalaqta qazandaǧy bailyqty molaitu üşın otaudaǧy bailyqty qoldanu tärızdı. Toǧyzqūmalaqta da ekı türlı bailyq bar. Bırı – qazandaǧy qūmalaqtar. Kım özınıŋ qazanynda köp qūmalaq jinasa – sol jeŋıske jetedı. Sondyqtan būlar oiynşyny jeŋıske jetkızetın qūmalaqtar – negızgı bailyq bolyp tabylady. Ekınşısı – otaulardaǧy qūmalaqtar. Būlar qazandaǧy qūmalaqtardy köbeitu üşın paidalanady,
Osylai ömır körınısterın toǧyzqūmalaqpen salystyratyn bolsaq, otaudaǧy bailyq dünielık bailyq tärızdı bırde köbeiıp, bırde azaiyp otyrady, sondyqtan ol özgergış dünielık bailyq bolyp tabylady da, al qazandaǧy bailyq azaimaidy, tek qana ūlǧaiyp otyrady jäne jeŋıske jetkızetın tek qana osy bailyq, sondyqtan ol ömırdegı ruhani bailyq tärızdı. Toǧyzqūmalaq dästürı men köşpendı tırşılık dästürı ūqsas – köşpendı adam özınıŋ ruhani bailyǧyn ūlǧaitu jolynda mal-mülkın paidalanatyny tärızdı, oiynşy da qazandaǧy qūmalaqtaryn köbeitu üşın otaudaǧy qūmalaqtardy paidalanady.
Baiu üşın alu kerek. Al alu üşın äuelı beru kerek. Būl köşpendı ömırdıŋ tabiǧi qūbylysy. Toǧyzqūmalaqta da, bastauşy bolǧan oiynşy özınıŋ bırınşı jürısınde äke tärızdı bır otauynan bastap sol otaudaǧy bailyqty ülestırıp bere bastaidy. Ol otauǧa da ömır süru kerek bolǧandyqtan, ol otaudaǧy bailyqty tügeldei ülestırmei, bır bölıgın qaldyrady, iaǧni bır qūmalaqty qaldyrady da, basqalaryn ülestıredı. Ülestırgende äuelı eŋ jaqyn otaudan bastaidy. Sebebı jaqsylyq jasaudy eŋ jaqynyŋnan bastau kerek. Jaqsylyqty jaqynyŋa jasai almasaŋ, basqaǧa da jasai almaisyŋ. Būl ömır zaŋdylyǧy. Söitıp, bailyq jinau üşın ol bırtındep eŋ jaqynynan bastap ülestıredı de, alystaǧylarǧa, tıptı, taqtadaǧy özınıŋ qarsy jaǧyndaǧy otaularǧa köşedı. Soŋǧy tasy tüsken qarsy jaqtaǧy otaudaǧy barlyq bailyqty (qūmalaqtardy) alyp özınıŋ qazanyna salady. Osylai ol ruhani bailyq jinaidy. Qūmalaǧyn bergen otau qazır bos qalǧanymen, ol odan azyp ketpeidı – oiyn barysynda oǧan bailyq qaitadan jinalady. Sebebı ol berdı, endeşe bergen qaita alady.
Oiyn barysynda jüruşı alys-berıs tärtıbı boiynşa bır otaudan alynǧan bailyqty barlyq otaularǧa bırdei salyp şyǧady, iaǧni ol äuelı özınıŋ maŋyndaǧylaryna berıp, qorşaǧan ortasyn baiytady. Eger odan asyp ketse, onda ol kelesı jaqtyŋ otaularyna beredı. Bergen saiyn otaudaǧy adamdardyŋ rizaşylyǧyn alyp, bailyq jinau arqyly özınıŋ ruhani bolmysyn ösıredı. Maqsat – qarsy jaqtaǧy soŋǧy bergen otaudyŋ bailyǧyn özınıŋ qazanyna salu. Ol üşın jürıstıŋ aldynda äuelı alatyn otaudyŋ jaǧdaiyn bılıp alyp, ony jūp sandy etu kerek. Sonda ǧana ol otaudaǧy qūmalaqtardy öz qazanyna salady.
Köşpelı adamnyŋ ömırı tabiǧat bailyǧyn jinauǧa bailanysty. Toǧyzqūmalaq oiyny da osynyŋ körınısı. Qazırgı sport oiyndary jeŋu üşın qarsylastyŋ küşın azaityp, ony qūrtuǧa negızdelgen. Iаǧni oiynşy qarsylastyŋ tastaryn jep, azaituǧa ūmtylady. Toǧyzqūmalaqta olai emes. Toǧyzqūmalaqtyŋ maqsaty qarsylastyŋ tasyn jeu emes, özıne bailyq jinau. Bailyq jinau köşpelı däuırden kele jatqan ädıs, sonyŋ körınısınıŋ bırı. Ejelgı adam jemıs-jidek, jabaiy ösımdıkterdıŋ dänderın, tamyrlaryn jinap jäne aŋşylyqpen şūǧyldanyp, aŋdardyŋ terısın, jünın jinap öz qajetıne jaratyp daǧdylanǧan. Keiınnen maldy qolǧa üiretkennen keiın ony tabiǧat bailyǧyn jinauǧa paidalandy. Mal dalada jaiylyp, kün quatynan paida bolǧan şöptı jep, özınıŋ jünı, sütı tärızdı denesınıŋ fiziologiialyq qūbylystaryna ainaldyrdy. Adam maldyŋ jinap äkelgen sol bailyqtaryn paidalandy. Söitıp mal adam üşın tabiǧat bailyǧyn jinaityn qūralǧa ainalyp, ömır tıregı boldy. Mal tabiǧattyŋ bır bölıgı bolǧandyqtan, būl adamdy tabiǧattan bölgen joq, kerısınşe, jaqyndata tüstı. Osylai köşpelı adam tabiǧattan bölınbei, ünemı onyŋ bır bölıgı sezınıp otyrdy. Tabiǧattan özıne keregın mal arqyly jinaidy. Adamǧa eşteŋe jasap keregı joq, tek qana maldyŋ jaiylymyna jaǧdai jasasa boldy. Mal adamǧa kerektılerdı özı daladan jinap äkeledı. Sondyqtan köşpendınıŋ ömırı mal sanyna bailanysty boldy, al mal sany tabiǧat qūbylystaryna bailanysty. Adamnyŋ ömırı tabiǧat qūbylystaryna tıkelei täueldı bolǧandyqtan, ol köŋılın qorşaǧan ortaǧa tolyq audaryp, onymen tyǧyz bailanysta boluǧa mäjbür boldy. Osylai, tabiǧatpen tyǧyz bailanysqan täŋırşıldık dünietanymy paida boldy. Adam tabiǧat qūbylysyn barlap, onyŋ syrlaryn tüsıne bılıp, ömırın bailanystyryp otyrdy. Mysaly, köşken qūstar mınezı boiynşa, jan-januardardyŋ äreketterıne qarap tabiǧat özgerısterın barlady. Tabiǧat qūbylystaryn bılu jailauǧa şyǧu, qystauǧa qaitu merzımderın anyqtauǧa mümkındık berdı.
Tabiǧat Joǧary Jaratuşynyŋ bır körınısı bolǧandyqtan, adam ünemı Sonyŋ yqpalynda bolyp, Onyŋ şapaǧatyn ünemı sezınıp otyrdy. Osylai adam bükıl älemnıŋ bır müşesıne ainalyp, onyŋ ruhani damuy evoliusiia jolymen tabiǧi türde boldy. Köşpendı ömır Bolmystyŋ bır bölıgı retınde adamǧa osylai äser ettı. Bolmys kemşılıksız, üilesımdı bolǧandyqtan, Onyŋ bır bölıgı köşpendı ömır de kemşılıksız boldy. Sondyqtan, köşpendıler adamzat örkenietınıŋ qozǧauşy küşıne ainaldy.
Ūlttyq oiynymyz toǧyzqūmalaqty dūrys tüsınıp, tolyq qabyldaityn bolsaq, ūmytylyp bara jatqan dästürımız ǧana emes, būrynǧy er mınezdı bolmysymyzdy da qalpyna keltıre alar edık.
Dosym Omarov
