Qyran syny

5918
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2015/06/1cf6e5c021ac6d269b22734f6d288a39.jpg

Akademik Älkei Marǧūlan aitqandai, saiat önerın köne mädeni eskertkış, qūsbegılerdı ornitolog maman dep baǧalauǧa äbden bolady. Bügınderı memlekettık rämızge ainalǧan qyrannyŋ kielı qasietı men oǧan qatysty köne nanym-senımder jüiesı halyq mūrasynda jan-jaqty aiqyn taŋbalanǧan. Osyndai ejelgı dünietanymnyŋ bırqydyruyn bürkıt turaly aitylatyn mifo­logiialyq mälımetterden baiqai alamyz. Qazaq eŋ qyran qūstyŋ bır türınıŋ miftık atauyn «bidaiyq», al eŋ äidık saiatşyny «mınısker qūsbegı» (Qazaq pen qyrǧyzda «qūs töresı – bidaiyq, it töresı – qūmaiyq» degen maqal bar. Qazaq, qyrǧyz, tatarlar eŋ däulesker qūsbegını «mınısker» dep ataǧan) dese, qūsbegı pırın Jalaiyr Şora dep ataǧan. Halyqtyŋ ūǧymynda Jalaiyr Şora alǧaş ret qyran qūsty qolǧa üiretumen bırge bürkıttıŋ jabdyqtary tomaǧa, aiaqbau, biialaidy oilap tabuşy. Al onyŋ äkesı Şanyşqyly Şora tıptı myltyqty, alǧaşqy oqty jasaǧan, jeztyrnaqtardyŋ közın joiǧan sūrmergen retınde aŋyzdalady.

Akademik Ä.Marǧūlan ­Jalaiyr Şorany HVIII ǧasyrda ömır sürgen adam retınde aitady,bıraq sebebın tüsındırmeidı. Ǧalym B.Hinaiat «Babyrnama» eŋbegındegı Hasan Äli Jalaiyr qūsbegını Şoraǧa tüpnegız bolǧan tūlǧa degen oidy aitady.«Babyrnama» eŋbegınıŋ «Kabul» atty bölımınde bylai dep jazady: «Mūhammed Būryndyq bılgır, ūly basşy bolatyn. Ol qyran qūs saluǧa qūmar edı. Eger qyrandarynyŋ bırı joǧalyp nemese ölıp qalsa, Mūhammed Būryndyq myrza ūldaryn auyzǧa alyp: «Qyran joǧalǧanşa, qyrşyndardyŋ nege jelkesı üzılmeidı» dep qarǧanatyn. Sūltan Qūsaiyn myrzanyŋ Hasan Äli Jalaiyr degen äkımı de boldy. Onyŋ şyn aty-jönı Qūsaiyn Jalaiyr, bıraq jūrtqa Hasan Äli degen esımmen köbırek tanymal-dy. Onyŋ äkesı Äli Jalaiyrǧa Babyr myrza qamqorlyq körsetıp, bek därejesın berdı, sodan keiın Jädıger Mūhammed Geratty alǧan kezde Äli Jalaiyrdan joǧary adam joq-ty. Hasan Äli Jalaiyr qūsbegı ärı aqyn edı. Öleŋdı jazǧanda Tahallus Tufeil täsılın paidalanatyn».

El auzynda «Tıneidegı qasiet – ūialas eken Saryqūspen, Şoradaǧy qasiet – tıldes eken bar qūspen» degen de söz oramy bar.

Şetel qazaqtarynda qūsbegı naiman Tınei men onyŋ Saryqūsy turaly da jelıles aŋyz-äpsanalar taralǧan. Tıneidıŋ Saryqūsy alǧyr qyran eken, ol zar küiıne jetkende sıleusınge, qasqyrǧa, tıptı aidaharǧa tüsıptı, aqyry iesıne de şabuyl jasap, ajal qūştyrypty degen äpsana taralǧan. El auzynda tasbauyr jandarǧa qarata aitylatyn «Tıneidıŋ Saryqūsyndai, özıŋe-özıŋ şeŋgel sal» degen mätel bar. Ol turaly mynadai äpsana taralǧan:

«Ertede Tınei degen qūsbegı qaiyruy jetpegen alǧyr qyrany Saryqūsty özım kelgenşe aŋǧa salmaŋdar dep, bır jaqqa ketkende, tentek ösken jalǧyz ūly qūsty alyp şyǧyp, aŋǧa salady. Bıraq ol qaiyruy jetpegendıkten, aŋdy ala almai qalyp, aşuly qyran balanyŋ özıne tüsıp, bürıp öltıredı».

Tıneidıŋ Saryqūsyn keide halyq asyrap otyrǧan iesın de alǧan sūsty qyran keipınde tüsındırse, keide iesıne adal, tıptı iesı ölgen soŋ onyŋ molasyna kelıp soǧylyp opat bolǧan qyran retınde beineleidı.

− Qairan qyranym-ai, Altaidyŋ alty asqaryn asyp sen qaidan kelıp edıŋ, alty qabat Alataudy basyp men qaidan kelıp edım? – dep küŋırenedı. Söitse sol tūtqyn äigılı qūs synşysy eken de, Tıneige būl qūsty tu bienıŋ qazysyn berıp qaiyru kerek ekenın ūqtyrady. Aitqandai-aq Saryqūs erekşe alǧyr qyran bolady. İesı ölgen soŋ onyŋ molasyna soǧylyp, aqyry opat bolady.

Tıneidıŋ Saryqūsy men äigılı ūrynyŋ kezdesu motivın keide el bylaişa da aitady: «Ūry Tıneidıŋ Saryqūsyna «Aspannan sen jerge tüspek emes edıŋ, men attan jerge tüspek emes edım?! – deptı. –Būl qūs egız edı, mūny bosat, iyǧynda ekı tal aq qauyrsyny bar, sony jūlyp tasta da qoia ber, sodan ol qaraşada keledı özı.Būl sıŋlısı, syŋaryn ertıp äkeledı. Kelgen soŋ tu bienıŋ qazysymen qaiyr, sonda almaityn aŋy bolmaidy, aŋ ala almasa şamyrqanyp adamǧa da tüsetın bolady.Sonda menıŋ qandai synşy, Saryqūstyŋ qandai qasiettı ekenın köresıŋ» deptı.Aitqandai-aq syŋaryn tapqan Saryqūs qaitadan kelıptı de, taŋǧajaiyp qyranǧa ainalypty».

Asyrap saqtaǧan iesıne şabuyl jasaǧan doly qyran turaly siujet keide nemeresı tört ata el bop taralǧan Tölegatai babanyŋ jalǧyz ūly Qytaiǧa da telınedı.

Halyq Jalaiyr Şorany qūsbegılerdıŋ pırı dep därıptese, Tıneidı keremetke ie Saryqūstyŋ iesı dep ūqqany baiqalady.Qūsbegıler qyran zatynyŋ syny turaly nebır kelıstı bailamdardy, örnektı ölşemderdı, jelılı äŋgımelerdı osy ekı tūlǧanyŋ töŋıregıne toptaidy.

Jinalǧan mälımetterge qaraǧanda bürkıt syny öleŋ türınde de, qara söz, maqal-mätel, aişyqty teŋeu, ajarly söz oramy ülgısınde de el arasyna taralǧany baiqalady.Qazaq dalasynyŋ är ölkesınen är zamanda jinaqtalǧan bürkıt syny turaly mälımetter bır-bırıne tamyrlas, saryndas, sabaqtas boluy – qyran zatyn baptau önerı baiyrǧy zamannan damyp tūraqtanyp, jūrt arasyna qūsbegılık ılımı jüielı de bırızdı jaiylǧanyn körsetedı. Tömendegı öleŋderde bürkıt synynyŋ kelısımdı keskınderı, ajarly aişyqtary, bederlı belgılerı ūqsas beinede müsındelgenın köruge bolady.

Saŋǧyru jünı sabalaq, alqaly ker,

Öndırşektı, ör mınez, qaitpaityn er.

Qalyŋ ezu, qara tıl, şyn qyrannan,

Kezıkse de aŋ qūtylmas qiuasyz jer.

***

Saŋǧyru jünı sabalaq, alqaly ker,

Taqysy, bükısı joq qomaǧai er.

Aiyr süiek aşamai arasy keŋ,

Bolsa jaqsy, būl-daǧy bır qarar jer


Topşysy äldı bıtken joǧarylau,

Şalǧysy qūiryǧyna barsa taiau.

Ūşsa ūşqyr, tau basynda

şaqyrmaityn,

Bır tülkıden basqaǧa bolmasa jau.


***

İmek emes, säl iın, aiu tūiaq,

Salasy būrys emes, şarşy sausaq.

Tūtam tört elı juan şoqpar sandy,

Tört bolat, kökşıl tüstı, būjyr aiaq.


Maqtadai tübıtı bar qalyŋ jündes,

Dauysy jaryqşaqsyz jylan ündes.

Arşysa arylmaityn aqalaly,

Qyran qūs qaida eken qolǧa tüspes?!

Bırınşı öleŋdı QHR ŞŪAR Altai aimaǧy qūsbegısı Ş.Jäŋgırūly jariiala­sa, ekınşı jyr Semeide «Abai» jurnalynda jariialanǧan, üşınşısı «Köktoǧai audanynyŋ öleŋ-jyrlary» jinaǧynda jaryq köredı. Ärbır öleŋ ūly dalanyŋ är ölkesınen, ärqily adamdardyŋ auzynan, ärtürlı kezeŋ­de jazylyp alynǧanmen qalypqa qūiǧandai ortaq sipat tanytady. Qolǧa tüsken derekterdı saralaǧanda qyrannyŋ müsını, keskın-kelbetı, tūlǧa-tūrqy, süiek bıtımı, mınez-qūlqy, jas erekşelıgı, qauyrsyn-qanaty, tür-tügı, at-ataqtary bırızdı ekendıgıne köz jetkızdık.

Mınısker qūsbegıler «bas bastaidy, aiaq qostaidy», «üiırımen üş toǧyz» degendı aityp, qyrannyŋ ärbır müşelerın üşke jıktep, jeke-jeke taldap synaǧan. 1989 jyly qūsbegı Şaiahmet Jäŋgırūly jariialaǧan bürkıt synymen 2013 jyly ekspedisiiada QHR ­Altai aimaǧy Şıŋgıl audanynda tūratyn Qūrmanbek Toqtaubaiūly aitqan mälımet ūqsas bolyp şyǧyp, bırın-bırı tolyqtyra tüstı. Anyqtaǧanymyzda Q.Toqtaubaiūly Ş.Jäŋgırūlynyŋ maqalasymen tanys emesı aiqyn boldy, sonymen bırge osy baǧyttaǧy derekter Qazaqstanda, Moŋǧoliiada jariialanǧan mūralarmen negızınen ündes ekenı, tıptı qyrǧyz saiatşylyq synymen de sabaqtasyp jatqany qūsbegılık önerdegı dästür jalǧastyǧyn aŋǧartady.

Būl jaittardy baiyptai kele bürkıt syny turaly paiym men tanym, ūǧym men tüsınık este joq eskı zamannan el auzynda aitylyp, elek-süzgıden äbden ötıp, barşa qazaqqa ortaq bolyp sūryptalyp, bır arnada qalyptasqan dep qorytyndy jasauǧa bolady.

Ekspedisiia kezınde Qūrmanbek Toqtaubaiūly audandyq qart qūsbegı Däukei aqsaqaldyŋ «Jonnyŋ sarşegırı» degen qūsyn qolyna qonǧyzyp, dästürlı bürkıt synyn aityp berdı. Qūsbegı Q.Toqtaubaiūlynyŋ bürkıttıŋ ärbır müşesın jeke-jeke saralap, qolymen ūstap, sausaǧymen nūsqap mūqiiat tüsındıru sätı telekamera arqyly jazyluy – būryn tüsınıksız būldyr bolyp kelgen köp jaittyŋ basyn aşuǧa yqpal ettı ärı qyrannyŋ anatomiialyq kürdelı keskın-kelbetıne jaqynnan qanyq boluǧa mümkındık tuǧyzdy.

Bız osy zertteude Q.Toqtaubaiūly auzynan jazyp alǧan derekterdı halyq qazynasynyŋ bılgırı Ş.Jäŋgırūlymen qosymşa tolyqtyryp, ışınara basqa mälımettermen keşendı salystyryp, bürkıt syny turaly derekqoryn bırızge tüsırıp, jüielep, sūryptap, jıktep, saralau jūmysyn jürgızu arqyly dästürlı bürkıt synyn jaŋǧyrta tolyqtauǧa, toptauǧa den qoidyq.

Saiatşy Qūrmanbek Toqtaubaiūly­nyŋ aituynşa, bürkıttı alǧaş qolǧa üiretken Jalaiyr Şora, ol «Kökşenıŋ qausyrmasy» degen qūsty ūstaǧan. Bürkıttıŋ üi tūǧyrdaǧy jasy otyzǧa tolady, iaǧni otyz ret tüleidı degen söz bar bolǧanymen, qūsbegıler negızınen bır bürkıttı 9-10 jyl baptap ūstaǧan. Onyŋ aituynşa bürkıttıŋ jasy tömendegıdei: 1.balapan; 2.qantülek; 3.tırnek; 4.tastülek; 5.jana; 6.qana; 7.ana.

Q.Toqtaubaiūly keibır qūsbegıler bürkıttıŋ jasynyŋ tomar, barmaq, barşyn, molatülek, şolaqtülek (Qartaiǧan saiyn qūiryǧy qysqaryp ketetın sebeptı), t.b. ataularyn qosyp jiyrmaǧa taman jetkızetınıne de nazar audardy. Jalpy, qūsbegıler jergılıktı erekşelıkke sai qūstyŋ jasyn ärtürlı aitatyny belgılı. Mysaly, osy Şıŋgıl audanynyŋ qūsbegısı Däukei aqsaqal bürkıt jasyn basqaşa taratyp berdı. Olar mynadai:1.balapan; 2.tırnek; 3.tastülek; 4.ana (4 jasynda qūs bırınşı ret jūmyrtqalap ana bolady) 5.qūmtülek; 6.qutülek (5-6jasqa kelgende qūs tuǧandyqtan tülemei qalady, sol sebepten qūmtülek, qu tülek deidı); 7.mūztülek (7 jasynda qūs tumai tu qalady, sol sebepten mūztülek deidı); 8.qana; 9.balabarşyn; 10.tūlymyr; 11.sana (Būl sana degen söz osydan keiın jas joq, ony özıŋ sana, tap degenı).

Bürkıttıŋ basy.  Keşkıl bas. Basy onşa ülken emes yqşam, kışkene, sopaqtau şyqşyty qabaqty keledı, tūmsyǧy jūqa, jelke jünı jonyna tögılıp tüspegen, qysqa. Jalpy keşkıl degen kışırek, keikı degen söz, mysaly jylanbas degen qyrandyqtyŋ belgısı bolǧandai, būl keşkıl degen yqşamdyqty bıldıredı. Tūmsyǧy jūqaltaŋ ūzyndau, al bas qaŋqasynyŋ enı yqşam bolady. Ş.Jäŋgırūly boiynşa:«Keşkılbas qūstyŋ milyǧy kışırek, tūmsyǧyndaǧy sary terısı men kök müiızınıŋ aiyrylǧan şekarasy qaramaqqa säl batyŋqylau nemese oiazyraq körınıp, kök tūmsyǧy şäuşigen bolady».

Jalpy qūsbegıler keşkılbas, keşkıl tūmsyq, keşkıl maŋdaidy qyrandyq belgı dep tanidy. Mūndai qūsqa «kezegen keşkıl» dep ataq ta beredı.Qyrǧyz halqynda da «kechkil tumşuk» qūsty qyranǧa sanaidy. B.Soltonoev: «Kök tūmsyq, kök aiaq, tūmsyǧy ūzyn, keşkıl, tös süiegı müiızdı jäne qyrly bolat» dep jazady.

Jylanbas. Basy sūqsiyŋqy, sūŋǧaq, közı qabaqty, ekı şyqşyty şyǧyŋqy, töbesı sopaq. Aŋǧa asa jaram­dy, alǧyr qyrannyŋ bel­gısı. Ş.Jäŋgırūly boiynşa: «Jylanbas qūstyŋ ekı şekesı qysyŋqy, mily­ǧy kışırek, maŋdaiynyŋ üstı tar keledı».

Baqabas. Töbesı jalpaq, tūmsyǧy negızı qysqaltaŋ, tūştiǧandau bolady. Aŋǧa baruy saraŋ, mūndai qūstar köbınde erkek sarşadan şyǧady, ondaidy «sarşa, būqatana» dep köŋıl jūbatyp ta ataidy, iaǧni onşa qyran emes. Naǧyz qyran qolǧa tüspegende osy būqatananyŋ özın de baulyp aŋǧa tüsıre alady mınısker qūsbegı. Ş.Jäŋgırūly boiynşa:«Jalpaqbas qūstyŋ ekı şekesı şyǧyŋqylau, milyqty keledı.Mūndai qūstardy baqabas dep te ataidy. Baqabas qūstar ūly denelı qūstardan köp kezıkpeidı, qaita būqatanamen öte kışkene sarşalardan köp kezdesedı».

Bürkıt közınıŋ syny. Jadaǧai köz. Adamǧa meiırı az, jaltaqoilau, aŋǧa da saraŋ barady. J.Babalyqūly jazuynşa, «Közdıŋ arty jazaŋ, jaidaq, taiqy kelse, mūndai qūs jüreksız, jaltaq, jasqanşaq bolady deidı de, kergen tülkıge tüspeidı dep esepteidı. Qūsbegıler tılınde jaidaq qabaq qūs «kergenge tüspes ker jaidaq» dep atalady».

Jylan köz. Köz ūiasy kışıleu, közınıŋ syrty oiyqty, öŋıs qabaq, köregen, būl qyrandyqtyŋ nyşany.

Su köz. Sänge bolmasa aŋǧa barmaidy, közınıŋ aldy möltıldep suǧa tolyp tūrady. Jaltaqoi, qorqaq keledı.

Saiat qūsynyŋ köz janarynyŋ öŋ-tüsı, bürkıttıŋ tuǧan jerınıŋ reŋıne, iaǧni jaǧyrafiialyq ortasynyŋ erekşelıgıne bailanysty qalyptasatyndyqtan soǧan bailanysty atalady, suretteledı. Mysaly: sarşegır, kökşegır, qūmşegır, t.s.s. Ş.Jäŋgırūly boiynşa: «Bürkıttıŋ köz bıtımı ärtürlı boluyna qaramastan qaita qabaǧy biık, közı şüŋırek, ışkerı bıtken bolsa, bürkıt alymyr keledı deidı. Eger bürkıttıŋ qabaǧy biık emes, jūqalaŋ, közınıŋ artqy jaǧy jaidaq kelse, ondai qūstardy jaltaqoi, qaşaǧan nemese ainymaly jüreksız deidı».

Moŋǧoliialyq qūsbegı T.Sauyr­jan­ūly deregınde qyrannyŋ janaryna qatysty «toǧaily köz» degen atau da kezdesedı: «Anyqtap qaraǧanda şatynaǧan sarǧyş közderınıŋ qaraşyǧynyŋ ainalasy küzdegı saryala tartqan şoq-şoq toǧaidyŋ suretı ıspettı elesteidı».

Bürkıttıŋ közı erekşe ötkır bolady, ol turaly qūsbegıler «Altaida tomaǧasy tartylǧan qyran Sauyrdaǧy tülkını köredı» dep äsıreleidı.

Bürkıttıŋ tılı. Qyltyldaǧan qyzyl tıl. Būl küişıl, küiden jaŋylǧyş bo­lady, bap talǧaidy. Būl turaly J.Ba­ba­lyqūly «baptyŋ azyn da, köbın de ūnat­­paityn qyzyl tıl» dep jazady.

Qanǧa toimas qara tıl. Būl naǧyz qyrandyqtyŋ belgısı. M.Tästembekūly qoljazbasynda «Qalyŋ erın, qara tıl, qanǧa toimas, qanşa qymbat alsaŋ da basyn joimas» degen müsındeu bar. Mūndai qūsty J.Babalyqūly «baptyŋ artyq-kemın de elemeidı» deidı. El arasynda mynadai öleŋ bar:

Qalyŋ erın, qara tıl,

Barlyq qūstan jany asyl.

Öndırşektı, ör mınez,

Özıŋ baptap sala bıl.

 Bolbyraŋqy boz tıl. Būl küi tartatyn, aŋǧa barmai äure etetın osal qūstyŋ belgısı. J.Babalyqūly «Baby qiyn, küiı qatty, tılın tappasaŋ zar küiıne tüspeitın, qyrlanyp-syrlanyp, qūiqyljyp-qūbylyp qalatyn qūstyŋ tılı bozǧyl tüstı keledı deidı» dep jazady.

Sonymen bırge qūstyŋ ezu şy­byǧyn da (ezuın) bırneşe türge böledı. Mäselen, osy Sarşegır bürkıt ezulı emes, al qarymdy qūstardıkı ezu şybyǧy qaiyrylyp jatady. Al būl sarşegır orta süiektı qūs bolǧandyqtan ezu şybyǧy da säl yqşam deuge bolady. J.Babalyqūly salpy ezu, syzdyqty ezu (syzdyqty peren), jyryq ezu ūǧymdary qyrandy daralaityn erekşe qasiet ekenın aitady.

Bürkıttıŋ tūmsyǧy. Būl turaly syndy Ş.Jäŋgırūly deregı boiynşa beremız, sebebı Q.Toqtaubaiūly ol turaly mälımet aitpady.

Qylyş tūmsyq. Aldynan qaraǧanda beine qylyş tärızdes, jūp-jūqa körınıp tūrady. Astyŋǧy iegı (jaǧy) tüzu, ezuınıŋ kemer şybyǧy pyşaqtyŋ syrty siiaqty syrtyna qaiyrylyp bıtken, taǧy da tūmsyǧynyŋ sary terısı men kök müiızınıŋ arasy jabysqaq bolmai, qaita mälım mölşerde jıktelıp tūrady. Būl asa tolymdy syn. J.Babalyqūly mūndai qyrandy «qylyş tūmsyq qyryp sal» dep jazady.

Qalyŋ tūmsyq. Tūmsyǧynyŋ üstı qoŋyraiǧan, aldynan qaraǧanyŋyzda dürbigen qalyŋ, astyŋǧy jaq süiegı säl üstıne qarata qiystau bolady, mūndai beineles qūstardy är qandai jäne ülken boluyna qaramastan asa bapşyl qyran emes dep qaraidy. J.Babalyqūly mūndai bürkıttı «oraq tūmsyq» dep jazǧan.

Süiır tūmsyq. Tūmsyǧynyŋ müiızı ūzyn, astyŋǧy jaǧy da tüzu, ezu şybyǧy qaiy­rylǧan bolyp, tek imek tūmsyǧynyŋ ūşy ǧana qūddy qaraqazdyŋ tūmsyǧyna ūqsaidy. Mūndai bıtımdı qūstardy saiatkerler eŋ alǧaşqy qūs pırısı Jalaiyr Şora «Qarǧa tūmsyqty qūs salmadym, Qaşar bıtımdı at mınbedım» dep armandaǧan eken dei kelıp, «qarǧa tūmsyq qaiytpas, qalyŋ tūmsyq baiytpas, qylyş tūmsyq qyrǧyn» degen tämsılmen qorytyndylaidy. Anyǧyraq aitqanda, būl bıtımdı qūstar sirek kezdesedı.

Būǧan bailanysty halyq arasynda mynadai öleŋ bar:

Qarǧa tūmsyq qūs salmai,

Qaşar tūiaqqa er salmai

Saiatşylyq önerıŋ,

Jari qoimas bap bolmai.

Qūstyŋ tūmsyq synyna bailanysty Moŋǧoliiadaǧy qūsbegı Bäitei Bäbiūly myna öleŋdı aityp berdı:

Keşkıl tūmsyq, sarşolaq,

Özı qaǧyp, özı alar,

Baqytty janǧa kez bolar.

Qūzǧyn tūmsyq, qysyq köz,

Qyz berseŋ de tabylmas.

Şūbarbalaq, şynjyr tös,

Keregeŋdı keptırmes.

J.Babalyqūly süiır tūmsyqty «keşkıl tūmsyq» dep baiyptaidy: «Bürkıt tūmsyǧy ūzyn, süiırleu kelse tūmsyqtyŋ üstı tüsıŋkıleu (oiqyl) kelse, qūsbegıler mūny keşkıl tūmsyq deidı. Keşkıl tūmsyqty qūs ūşqyş,kezgış, şüiıp şabyttaǧyş keledı dep qaraidy. Oǧan «kezegen keşkıl» dep at qoiyp, aidar taǧady». Akademik Ä.Marǧūlan «Qyran qūstardyŋ tūmsyǧy bıteu bıtken äldı, keikı tūmsyq, mūrnynyŋ imegı ışıne qarai tüsıŋkı keşkıl, tanauynyŋ tesıgı keŋsırıgıne kese köldeneŋ üŋıreie bıtken keŋ, ysqyrǧanda, saŋqyldaǧanda dauysyn ädemı aşyq şyǧaryp tūrady» dep jazady.

Bürkıt aiaǧynyŋ syny 1. Jarǧaq aiaq. Qyran emes, «jarǧaq aiaq jarytpas» degen söz bar. Ş.Jäŋgırūly «Aiaq terısın ekı türge aiyrady… Ekınşısı, jarǧaq aiaq dep atalady: bürkıttıŋ jılınşık jünınen tömengı aiaq terısı tauar bylǧarynyŋ syrty siiaqty maida bolsa, Qūdai ūrǧany dei berıŋız» dep jazady. J.Babalyqūly mūny «taqyr aiaq» deidı.

2. Būjyr aiaq.Būjyr aiaq nemese qojyr aiaq qyrandyqtyŋ belgısı. Būl turaly Ş.Jäŋgırūly «Bırınşısı, būjyr aiaq dep atalady da, mūnyŋ aiaǧynyŋ syrtqy jalpy qyşyry köksauyrǧa ūqsas, bürşıktı bolyp, qolmen sipaǧanda tıkenek tärızdes bılınıp tūrady. Mūnyŋ da erekşe qyşyrlysy men ortaşa qyşyrlysy bolyp, saiyp kelgende, būjyr aiaq dep atalyp, būl beineles bıtım bürkıt jönınen alǧanda, basty oryndaǧy baǧa esepteledı» dep jazady.

Al J.Babalyqūly: «Bürkıt sausaǧynyŋ üstındegı buyn-buyn būdyrlardy qūsbegıler «bolat» dep ataidy…Sausaqtyŋ üstındegı buyn-buyn bolat būdyry bes buyndy ärı qalyŋ, ärı köterıŋkı bolsa, syn tılınde būl «qojyr aiaq» delınedı. Bolaty tört, üş buyndylary da tülkını aluǧa jaraidy. Al bolaty üşeu bolǧanymen jūqa, syptyǧyr kelse, ol «taqyr aiaq» delınedı de, tülkıge şamasy kelmeitın qūs qataryna qosylady»  dep jazady.

T.Sauyrjanūly «törtten beske jetken badanadai bolat tastary synşylardyŋ taŋdaiyn qaqtyrady» dep jazady. ­Şaiahmet Jäŋgırūly «Bürkıttıŋ sausaqtarynyŋ üstındegı tastary jügerı dänıne ūqsas domalaq bolady. Bürkıtşıler mūny aiaǧynyŋ tasy dep ataidy. Eger osy tas tört sausaqtyŋ üstınde tep-tegıs törtten bolsa, onyŋ maŋdaialdy syny bolady nemese ortaŋǧy sausaǧynyŋ tasy törteu bolyp, basqa salalary üşten bolsa da ümıt kütu kerek. Sanaǧanyŋyzda, tört sausaǧynyŋ tastary tügel üşten bolsa, ondai qūstardyŋ kädege jarai qoiuy ekıtalai» dep jazady.

Derekterdı saralaǧanda tas degen atau­dy köbınde qūsbegıler «bolat tasy» dep te ataityny belgılı boldy. Mysaly, eŋ qyran qūsqa Besbolat degen ataq bergen. Alaida bolat tasy degen ataudy bürkıttıŋ tūiaǧynyŋ bolatymen şatastyruǧa äste bolmaidy. Qyrannyŋ tūiaǧynyŋ bolaty turaly Ş.Jäŋgırūly «Alymyr qūstar jönınde» degen maqalasynda «Tūiaqtarynyŋ tübı qūddy siyrdyŋ müiızı siiaqty byltyǧyr, ūşy inedei üşkır bolyp, är tūiaǧynyŋ bır jaǧyna jabysyp bıtken pyşaqtyŋ jüzındei tabiǧi müiızın «tūiaǧynyŋ bolaty» dep ataidy» dep jazady.

J.Babalyqūly būl bolatty «pyşaq» dep ataidy: «Tūiaqtyŋ bauyry oiyq, özek bolady da, özektıŋ ekı jaǧy tūiaq müiızımen kömkerıledı. Osy müiız ärı biıkteu, ärı ötkır bolǧandyqtan «pyşaq» dep atalady. Pyşaqtyŋ ötkırlıgı –jaqsylyqtyŋ nyşany» dep jazady.

Asqan qyran qūs tūiaǧynyŋ osyndai pyşaqtai ötkır bolatymen alǧan aŋynyŋ ışın jaryp ta jıberetın bolǧan. Ondai qyrandy «ışjarǧyş» dep atap ketken. Keide bürkıt tülkıge köp tüsıp, tūiaǧynyŋ bolaty mūqalǧan bolsa, qūsbegıler ony pyşaqpen qyrlap, jonyp, ötkırlep qoiatyn bolǧan. «Tegeurını temır üskıdei» degen teŋeu de osyndai qasietke bailanysty aitylsa kerek.

3. Aryq aiaq. Q.Toqtaubaiūly mälımetı boiynşa būl qūs ta alymdy bolady.

Būl jaiynda ol «Aryq aiaq alymdy, salaly aiaq salymdy, būjyr aiaq qarymdy» degen syndy aityp berdı.

Bürkıttıŋ aiaq synyna bailanysty halyq arasynda mynadai öleŋ kezdesedı:

Būjyr aiaq, köksauyr,

Būǧan bolmas tosqauyl.

Jarǧaq aiaq jarytpas,

Jabyla baptap baqsa auyl.

Būjyr aiaqty keide qojyr aiaq dep te ataidy. Q.Toqtaibaiūly: «Bürkıt kök auyz, kök tūmsyq, kök aiaq, ezu şybyǧy da kök bolsa,«kök doly qyran» atanady. Mūndai qūs aŋnan eş qaitpaidy, qol-aiaǧy, qanat-qūiryǧy jaraqattansa da, qoryqpai qaita ūmtylady» deidı.

Mysaly, mynadai öleŋ bar:

Jūqalau kök tūmsyǧy, kelse jalpaq,

Meljemdı qojyr aiaq, būty taltaq.

Köz audany şüŋırek, keşkıl maŋdai,

Keŋ iyq, sany juan, tösı şalqaq.

Bürkıttıŋ tūiaq syny jäne tabanynyŋ (jerba­sarynyŋ) bürşık tomarlary. Q.Toqtaubaiūly bürkıttıŋ taban astyndaǧy bürşıgın tomary dep atady, ony J.Babalyqūly «bezı» deidı. Ǧalym bylai dep jazady: «Sausaqtarynyŋ taban astyn­daǧy būlşyq bürtıkterı «bez» atalady.Taban qyşyry qalyŋ jäne emşek-emşek bürtıkterı (bezderı) ırı bolyp, äsırese köbesınıŋ astyndaǧy şetkı bez emşektıleu kelse, myqtylyqqa jatady. «Aŋdardy bürkıt tūiaǧymen emes, tabanyndaǧy bürlerı – bezderı arqyly qysyp öltıredı» degen söz bar».

1. Aiutūiaq qūltaban. Būl jūmysker qūl sekıldı tabany qap-qara, qūjyr-qūjyr, jarylǧan bojyr, jalaŋaiaq jürgen qūldyŋ tabany sekıldı qaruly degen söz.

2. Şege tūiaq ūltaban. Būl da qyrannyŋ belgısı, tomary siyrdyŋ tılındegı tükterdei ūsaq-ūsaq bürşıktı, qyşyrly bolyp keledı.

3. Syrǧatūiaq maitaban.Ükıtūiaq dep te atalady. Ol sarşanyŋ belgısı, onda bürşıkter az bolady, qyran emes.

Qyrannyŋ tūiaq pen taban ölşemderı turaly mınısker qūsbegı Ş.Jäŋgırūly: «Jiren tūiaq, qara tūiaq dep ekıge aiyrylady da, «jiren tūiaq jıbermes, qara tūiaq qaitpas» delınıp, tūiaqpen jerbasaryn (tabany) qosyp, «şege tūiaq qūltaban, şeŋber tūiaq ūltaban, iır tūiaq it taban» dep tūjyrymdaidy. Tūiaǧy jiren nemese qara boluyna qaramastan, tūiaǧynyŋ tüp jaǧy juan tūqyldy, ūşy üşkır, ortaŋ tūiaǧynyŋ sol jaǧyna jabysyp bıtken müiız jaly (bolaty) pyşaqtyŋ jüzıne ūqsas ötkır bolsa, jäne tūiaǧy qysqalau şege tärızdes bolyp, jerbasar maitabany qalyŋ bıtıp, asty aiyrylyp-aiyrylyp tūrsa, mūny «şe­ge tūiaq qūltaban» deidı. Būl – eŋ bırınşı qyran ölşemı. Tūiaǧy qaramaqqa ūzyndau tūǧyldy bolyp, imegı jön ǧana, şeŋberı keŋırek bıtken bolsa, özı bolattyraq kelse, taǧy jerbasary qalyŋ beine balalardyŋ jaz kündegı jalaŋ aiaq tabany siiaqty qolyŋyzben ūstaǧanda būjyrlanyp bılınıp tūrsa, būl «şeŋber tūiaq ūltaban» delınedı. Būl ölşem ekınşı orynda tūrady. Qaisy tūiaq boluyna qaramastan tübı näzık ūzynşa bolyp, doǧa porymdas iırılıp bıtse, jäne ittıŋ mai ökşesı siiaqty maitabansyz bolsa, mūndai qūstardy «iır tūiaq it taban, qyran emes» dep qorytyndy şyǧarady» dep jazady.

Ūly Abai Kötıbaq degen adamnan alǧan Böstek degen bürkıtı turaly bylai degen:

Böstegım, qūtyldyŋ ba Kötıbaqtan?

«Küişıl» dep babyn bılmei kınä taqqan.

Qūltaban, keskıl tūmsyq Böstekbaiym,

Kısıge bos berermın bır mın tapqan.

Derekterdı saralaǧanda qūltabandy keide küŋtaban dep te ataityny baiqalady. «Ertede qūl men küŋder kündız-tünı ja­laŋaiaq, jalaŋaş otyn şauyp, ot jaǧyp, mal sauyp, qūrt qainatu siiaqty auyr jū­mys­tar ıstegen. Sondyqtan qūl men küŋnıŋ aiaq-qolyn küs basyp, tüienıŋ tabany siiaqty müiız bolyp ketetın. Sonymen qa­tar ol adamdar eŋbekten erınbeitın, qiyn­dyqtan qorynbaityn batyl bolǧan. Bür­kıttıŋ bır tegın küŋtaban dep atau osydan şyqqan».

Osyndai bögenaily synǧa bailanysty el arasynda mynadai öleŋder bar:

Qalyŋ erın, qara tıl, qanǧa toimas,

Qanşa qymbat alsaŋ da basyn joimas.

Jiren tūiaq şūbardy tauyp salsaŋ,

Jaza ūstasa jäne ūşyp äste qoimas.

Şege tūiaq, qūltaban,

Şeŋber tūiaq, ūltaban.

Qanjyǧasyn qandaidy,

Babyn tauyp jūmsaǧan,

İtyryqqa tüsırer,

İır tūiaq it taban.


Bürkıt qanatynyŋ syny. 1. Qūmai qanat. Qanatynyŋ tūrqy ūzyn,  ūşy imekteu oraq sekıldı, būl ūşqanda şaban ūşady da, aŋǧa saraŋ tüsedı. Iаǧni aŋǧa jai barady, ūşuy qopaqtau, jürmeitın at sekıldı şabandau.

2.Qylyş qanat. Qanat şalǧysy qylyşqa ūqsas, ūşy säl iındeu, tüzu. Alys-jaqyn demei şapşaŋ ūşady, körgenın qūtqarmaidy. Aŋǧa şapşaŋ barady, mergen tüsedı, körgenın qūtqarmaidy.

3. Şyl qanat. Qūiryǧy ūzyn bolady da, qanaty qysqa, ekı qanatynyŋ şalǧysynyŋ ūşy säl ǧana aiqasqan, ūşar kezındegı balapannyŋ qanatyndai ǧana kölemdı. Aŋǧa ekı tüspeidı, öte mergen tüsedı, eptı, mergen, naǧyz qyrandyqtyŋ belgısı.

Ş.Jäŋgırūly «Bırınşı qūzǧyn qanat, ekınşı qūmai qanat, üşınşı şyl qanat. Qūzǧyn qanat, ekı jaǧyndaǧy altydan on ekı şalǧysynyŋ ūşy tüzu bolyp, aiqasyp tūrady. Qūmai qanat şalǧylarynyŋ ūşy oraq porymdas bolyp, imektelıp ai­qa­sa­dy. Al şyl qanat deitın türı neken-saiaq kezıgedı. Mūndai qūs balapan jasynda ekı jaq şalǧysy qysqa bolyp, tek şalǧynyŋ ekı ūşy äzer aiqasyp tūrady da, keiın tülekke otyrǧan saiyn ūzaryp jetıledı. Mūndai qūsty «balapanynda kök borbai, tırnegınde qu borbai, tas tülegınde barlyq müşelerı tolysady» dep baǧalaidy. Jinaqtap aitqanda, qūzǧyn qanat pen şyl qanat – ūşqyrlyq pen alǧyrlyqtyŋ ölşemı. Qūmai qanat ūşymy jaibyr, şaban, alymy azdyǧynyŋ belgısı» dep jazady. El arasynda būl aitqan synǧa bailanysty mynadai öleŋ taraǧan:

Balapanda kök borbai,

Tirneginde qu borbai.

Tolysar ma balapan,

Tastülekke jyl tolmai.

Qūzǧyn ūiqy, şyl qanat,

Alǧyrlyqtyŋ belgisi.

Qūmai qanat, şaban at,

Jaibyrlyqtyŋ belgisi.

Bürkıttıŋ qaptal qauyrsynynyŋ syny. 1. Alma japyraq. Jünı döŋgelek, teŋbıl. Küi tartpaidy, naǧyz qyrannyŋ belgısı, özı tabiǧi babynda tūratyndyqtan aŋkös.

2. Terek japyraq. Alma japyraqqa qaraǧanda küişıl, qalypty orta etımen ūstaǧanda, bappen qaiyrǧanda aŋǧa bara beredı.

3.Tal japyraq. Būl öte küişıl, aŋ aluy sirek. Qaptal qanaty tal japyraǧy sekıldı ūsaq bederlı bolǧandyqtan solai atalady. Būl qūsty asa baptaǧanda ǧana aŋ alady, öte bap talǧaidy.

Būl turaly J.Babalyqūly «Bürkıt jünı tabiǧaty jaǧynan ūsaq jündı, ırı jündı bolyp ekı türge bölınedı. Qūsbegıler jünderdıŋ ūşy üşkıl, jıŋışke, elıbterı tar, qiiaqtylau kelgenderın ūsaq jündı nemese «tal japyraq jündı» dep ataidy.Jünderdıŋ ūşy doǧaldau, döŋgelekteu, elıbterı keŋ qiiaqtylau kelgenderın ırı jündı nemese «toraŋǧy japyraq jündı» deidı. Keibır qūsbegıler jünnıŋ osy ekı türıne qarai ūsaq jündı qūsty – küitşıl, baby, talǧamy, qatty qūs dep, ırı jündı qūsty – küiı, talǧamy, baby, jeŋıl, asa köp bapty tılemeidı dep baǧalaidy» dep jazady.

Bürkıt sanynyŋ syny. Sany tolyq tūtamnan asyp tūrsa, «şoqpar san» dep ataidy. Sany bır tūtam, bır elı bolsa ol tülkılık deidı. Al bır tūtamnan kem bolsa, sarşa bolady. Sany juany boluy – baluandyqtyŋ belgısı. Sanynyŋ mölşerı alyp qūstardıkı bır tūtam, tört elıge deiın jetedı.

Būl turaly Ş.Jäŋgırūly «Et mölşe­rınen aitqanda, san etı nazarǧa alynyp, zor denelılerınıkı – bır tūtam, tört elı, bır tūtam üş elı, bır tūtam, ekı elı dep ölşenıp, būl ölşemge tolmaǧandary sarşa, kışkeneler qataryna jatqyzylady. Ūzyn denelı qūstardyŋ sany bırkelkı, syptyǧyrlau bolyp, mūny «serke san» deidı. Döŋgelek denelı qūstardıkı sanyn ūstap körgende, tolarsaǧynyŋ joǧarǧy jaǧy domalaq bılınedı de «şoqpar san» dep atalady» dep jazady. El arasynda «sadaq san», «jalpaq san» degen ataular da kezdesedı.

Būl turaly halyq öleŋınde bylai deidı:

Tūtam tört elı sany bar,

Qolǧa tüspes januar.

Ūzyn tūra, serke san,

Aşqaraq mınez baby bar.

Dembelşe qyran degdardyŋ,

Tūiaǧy keppes qany bar.

Mūndai qūstar qazaqqa,

Ilude bıreu tabylar.

Jemsau süiegı, alqa ölşemı. Būl turaly Q.Toqtaubaiūly aitpaǧandyqtan Ş.Jäŋgırūly mälımetın keltıremız: «Jemsauynyŋ oryny «alqa» dep atalady, jūdyryqty tüiıp alqasyna ūsynǧanda, tört sausaqtyŋ basy syiyp ketse jäne tösındegı jara bıtken qaŋqa qyr süiegınıŋ syrtqy betı qalyŋ bolsa, iaki qoi jauyrynynyŋ syrtqy qarmaǧy siiaqty şetı qaiyrylyp bıtse, asa köŋıldegıdei bolǧany». Būl turaly T.Sauyrjanūly «Bürkıttıŋ alqasy keŋ, moiyn süiegı juan, irekterı ötkır.Tös süiegı jaldy, sürınşegı üşkır, mol, aiyrşaǧy keŋ ekenın sanap kördı de «kergennen qaitpaityn sürımdı qyran eken» dep kesıp-pıştı» dep jazady.

Osy syn turaly halyq arasyna mynadai jyr joldary taralǧan: «Saŋǧyru jünı sabalaq, alqaly ker, öndırşektı, ör mınez, qaitpaityn er», «Saŋǧyru jünı sabalaq, alqaly ker, taqysy, bükısı joq qomaǧai er»;

Jemsauy jūmyr alqaly,

Tös süiegı qaŋqaly,

Bolsa tülkı qūtylmas,

Atqa mınseŋ arqaly.

Qūiryq aiyrymy. Būl turaly Ş.Jäŋ­gır­ūly mälımetın beremız: «Äsılınde, qūstyŋ qūiryǧy on ekı tal bolady. Bürkıttıŋ balapan, tırnek, tastülek, ana jasyna deiın qūiryq pen qanatynyŋ asty aq bolady. Tek ana jasynan ötkende qaraiady («Adam qartaisa aǧarady, qūs qartaisa qaraiady» degen maqal bar. Qartaiǧan saiyn aq jünı azaiyp, qylaŋdary joiy­lyp, barandai bastaityndyqtan kärı bürkıttı «barşyn», «barqyn» dep atau qalyptasqan. A.Toişanūly). Balapan jasynda qūiryǧynyŋ ūşynda tört elıdei qarasy bolady. Onan joǧary jaǧy aq bolady. Anyqtap qaraǧanda, qūiryqtyŋ ortasyndaǧy şybyqtyŋ ekı jaq aq elpınde azdaǧan şaşyrandy, qara noqat belgılerı bolsa, ony «qara tarlan, jai tarlan» dep tūjyrym jasap, «sürımdı qyran şyqpaidy» delınedı. Eger qūiryqtyŋ elpındegı şaşyrandy noqattary qyzǧyltym reŋdı bolyp bıtken bolsa, onda «naǧyz qyzyl tarlan, qan tarlan» dep atalyp, qyran synyna tolǧany. («Tarlan salǧan taryqpas» deidı A.Toişanūly.) Qūiryqtyŋ astyna qosylyp bıtken saŋǧyru jünı de ūzyn, tolyq boluy – şart jäne tolarsaǧyn ūstaǧanda, basbarmaqtyŋ basqy buynymen tolyp şyqqany abzal. Endı bır jaqtan būtynyŋ arasyndaǧy aşamai süiegınıŋ arasyna ekı sausaqtyŋ basy syisa nemese bır barmaqtyŋ basy keŋ ainalyp tūrsa, «aiyr süiek aşamai, arasy keŋ» dep Abai atamyz aitqan ölşem – osy. Eger aşamaisyz bıteu (tūiyq) bolsa, jaqsy bolmaǧany, asa küişıl bolǧany dep qaraidy». J.Babalyqūly «Aiyr süiek – būl qūs denesınıŋ artqy esıgı, oiyǧy» dep tüsındıredı. Mysaly:

Aiyr süiek aşamai arasy keŋ,

Bolsa jaqsy, būldaǧy bır qarar jer.

Q.Toqtaubaiūly bylai deidı: «Sonymen bırge el auzynda aitylyp jürgen «Qaraqasqa qyran» degen bolady. Ädette bürkıttıŋ qūiryǧy on ekı tal bolady, al qaraqasqa degen erekşe qyrannyŋ qūiryq sany on tört bolady da, eŋ şetkı qysqaltaŋ ekı qūiryǧy şymqai aq, al qūiryǧynyŋ däl ortasyndaǧy ekı qūiryǧy tarlan bolmai meŋsız qara bolady da, ony sol sebepten «qaraqasqa qyran» deidı qart synşylar.Mūndai qūs zady asa sirek bolady. «Qaraqasqa qasqyr alady» deidı el sondyqtan».

Akademik Ä.Marǧūlan būl jaiynda: «Er bıtımdı, elgezek bolyp, tu qūiryǧy bıryŋǧai aq, ūş jaǧy qara bolyp tūrsa, mūndai qūsty saiatşylar «nesıbelı baiqasqa» dep ataidy. Öitkenı ol eşbır jaǧdai tılemei, aŋǧa qanşa qossa da, jalyqpai ala beretın, könbıs qyran bürkıttıŋ tegıne jatady» dep jazady.

Q.Toqtaubaiūly «Sonymen bırge «qyjaly qyran» degen ūǧym da bar. Onyŋ qanatynyŋ astyŋǧy serbegınen, iaǧni qanatynyŋ astynan jeke şyqqan bır süiem nemese bır qarys iırılıp bailanyp şyqqan qysqa bır tal qauyrsyn bolady. Ol aŋǧa oqtalyp-sūptalyp, bızdıŋ tılmen aitqanda, şoqpardai bolyp denesın jiyp şüiılgende qanatynyŋ astynan yzyldaǧan, uıldegen erekşe bır dauys şyǧaryp, tülkınıŋ zäre-qūtyn ūşyrady» deidı.

Akademik Ä.Marǧūlan biologiia ǧylymy baitaq otanymyzda mekendeitın bürkıtterdı bes topqa böletının aita kele, el saiatşylary olardy meken etken jerı men jünınıŋ tüsıne qarai 12 türge böletının jazady: «Oraldyŋ aqiyǧy» (Qūsbegıler būl jaiynda «Oraldyŋ orauyzy», «Oraldyŋ zor tabany», «Tapsaŋ qūstyŋ oryn sal, tappasaŋ zoryn sal» deidı A.Toişanūly), «Altaidyŋ mūzbalaǧy», «Qazyqtynyŋ qarakerı», «Qūmnyŋ qyzyl közı», «Jelektınıŋ jiren tūiaǧy», «Ertıstıŋ sarşolaǧy», «Qaraǧaidyŋ qoŋyr alasy», «Esbalaqtyŋ esersoǧy», «Deresınnıŋ şūbary», «Janbauyrdyŋ jarǧyş tūiaǧy», «Öltırmei bermes Ötegen», «Nesıbelı baiqasqa».

Etnograf-ǧalym B.Kämalaşūly bürkıttıŋ tek-tūrpatyna qarai 94 atauy bar ekenın jazady. B.Soltonoev qyrǧyzdar bürkıttı 65 türge aiyryp, ışınara 19 ūryqqa (tūqymǧa) böletının jazady.Būl atalǧan on toǧyz tūqym ışınde qazaqqa ūqsas ataulary «bidaiyq (körmedık deidı), alyp qara qūs, chögööl (şögel), şaşkalaŋ sary (sasqalaq sary), baikaşka (baiqasqa) jäne t.s.s.

Qazaqtaǧy qyrannyŋ keibır sirek ataularyna toqtalsaq, Ä.Marǧūlan Alatau, Pamir, Altai taularyn mekendeitın şügel (şögel) qyrannyŋ üş türı «mūzbalaq şügel», «şaşaqty şügel», «süieldı şügelge» jeke-jeke mınezdeme beredı: «Şügel qyrandardyŋ tırşılıgı köbınese biık taudyŋ ışındegı arqar, kiık, qasqyr siiaqty aŋdardan toiat alyp ädettengendıkten, eşbır jandy zattan qoryqpaityn er, tüsı suyq, öte täkappar keledı» dep jazady.«Abai joly» romanynda ūly aqynnyŋ Qaraşolaq degen bürkıtı «Janbauyr Şögeldıŋ» tegınen ekenı aitylady.Moŋǧoliialyq T.Sauyrjanūly da «Janbauyrşögel» degen erekşe qyrannyŋ syr-sipatyna toqtalady. Baiaǧyda Sarşolaq degen bürkıtınen aiyrylǧan taǧy bır qūsbegı «Qyr mūryndy, qiǧaş qas, şögelım-ai, Közdıŋ jasyn köl qylyp tögemın-ai» zarlaǧan eken desedı.

Moŋǧoliialyq qūsbegı Däuıthan Zamby bürkıttı tört türlı tek-tūrpatqa jıktep aitty: «aqiyq, kenesary, būqatana, sarşa». Onyŋ pıkırınşe, aqiyq pen kenesary bürkıttıŋ eŋ alǧyr qyrany, al būqatana olarǧa jetpeidı, küişıl, ony myqty qūsbegı baptasa ǧana tülkı alǧyzatyn körınedı.

Demek, Kenesary Qasymūlynyŋ esımı kenemen emes, aspan sermendesı qyran zatyna yrymi sabaqtastyqty aŋǧartady.

T.Sauyrjanūly «Bürkıttıŋ erkegın şäulı, ūrǧaşysyn ūiabasar deidı. Şäulı baqabastau, bıtımı törtbaq, ūiabasardan kışırek, sausaqtary byltyǧyr, qanat-qūiryǧy kelteleu bolady. Şäulıden ötkır qyran şyqqanymen ūiabasarǧa jetpeidı. Bürkıttıŋ būdan kışıregın būqatanaǧa jatqyzady. Ol küiıne kelgende bırlep-ekılep tülkı aluǧa jaraidy. Eŋ kışkene azǧynyn sarşa deidı. Sarşanyŋ tülkıge älı jetpeidı, ūsaq qoian, tyşqan siiaqty jändıkterdı ǧana alyp jep küneltedı. Būqatana men sarşanyŋ audandy tegı şäulıden şyǧady» dep jazady. J.Babalyqūlyna 1978 jyly Batys Qazaqstan öŋırınıŋ qūsbegısı Esırgep Faridinūly «būqatana, bärın, şäulı» degen qyrannyŋ türlerı bar degen derektı aityp bergen.

Jalpy, eskerte ketetın mäsele, Qytai, Moŋǧoliia, Qazaqstan, Qyrǧyzstan sekıldı elderdegı ǧylymi basylymdarda köptegen zertteuşıler bürkıt synyna qatysty dästürlı ūǧymdardy qate jazu oryn alady. Mysaly, köbınde «keşkıl» degendı «kekşıl», «būqatanany» «būqatanau», «tūrǧydany» «tūǧyrda», «tülkı kerıp tūra qaldyny» «tülkı körıp tūra qaldy», «qyran tılep ūştyny» «qyran tülep ūşty» degen sekıldı jaŋsaqtyqqa jol berıletındıkten, osy mändes eskılıktı ataularǧa abai bolǧan oryndy.

M.Äuezov «Aŋşylyqtyŋ ümıt, quanyşy köp. Ystyq ottai qyzuly minuty köp, maǧynaly ömır. Aŋşylyqta kısını aqyn küiıne jetkızetın sezım küiı köp. Būl – salqyndap ketken kärı aqyldyŋ ömırı emes, süigen ǧaşyǧyŋdy saǧynyp kelıp, külıp-oinap ötkızgen kündız-tünındei ystyq sezım ömır. Öitkenı bır minuttyŋ ışınde quantatyn da, jüdetetın de küilerdı keşıredı. Sonyŋ bärın aityp jürgendıkten aŋşynyŋ tılı şeşen, qiialy jüirık. Bürkıttıŋ ūşqanyna, tülkınıŋ qūtylmaq bolǧan ailasyna, qūsşynyŋ ebıne arnalǧan talai şeşen sözder bar. Aŋşylyq ömırınen ılgerı-soŋǧydan qalǧan talai qyzyqty, jandy, sūlu äŋgımeler köp» dep jazǧan edı.

Qyrannyŋ syny men syry, keskını men kelbetı, mınezı men dılı turaly halyq öleŋderınıŋ şūraily tılı, baǧzy poetikalyq män-maǧynasy aluan qyrly, ajarlyda astarly ekenı baiqalady. Mäselen, myna öleŋde tomaǧa tartqan qūsbegınıŋ sol mezettegı köŋıl-küiı, şabyttap şüigen has qyranǧa aq tılegı arnalǧan:

Şynjyr balaq, şūbar tös,

İmek tūmsyq, qandy köz.

Tomaǧaŋdy tartaiyn,

Aldyŋnan tülki bolsyn kez!


Erkesiŋ bürkit jer, kökte,

Ūstai kör, baryp tez jet te.

Aibarynan tülkiniŋ,

Aibynbai baryp şeŋbekte.

Qanjyǧymdy qatyryp,

Atymdy bosqa terletpe!

Ä.Marǧūlan qūsbegı sonarda künıne 10-15 tülkı aldyru üşın künıne 30-40 şaqyrymdai jol jüretın kezı bolatyndyqtan, kömpıs qaruly attyŋ qajet ekenın aitady. Qyrǧyzda «Bürkıt salsaŋ Altaidyŋ qyzyl tülkısın kiersıŋ, qarşyǧa salsaŋ, qalja jep, jazǧa jaqyn bolǧanda atynyŋ basyn qarǧa jeit» degen tämsıl bar. Öleŋde saiatşynyŋ «Atymdy bosqa terletpe» deuı – sol maşaqatty äure-sarsaŋnan aulaq boludy qalauy.

HVIII ǧasyrda ömır sürgen dep aŋyzdalatyn äigılı qūsbegı, Qojambet soily Jäŋgödei deitın qūsbegı aitty degen myna öleŋge nazar salaiyq:

Qaiqy erın, qylyş tūmsyq,

keşkıl maŋdai,

Şüŋırek, qyzyl közı, jaqqan şamdai.

Keŋ topşy, sūŋqar qanat,

qūzǧyn qūiryq,

Qanışer, qara tıldı, jyryq taŋdai.

Tarqaidy qolyma alsam, serqūmarym,

Qūs pırım Şora babam tapsyrǧandai!

Mūndai öleŋderdegı etnografiialyq ūǧymdar men aişyqtar dästürlı qūsbegılık ılım-bılımınen beihabar bügıngı qauymǧa tüsınıksız bolatyny sözsız. Şyǧys Qazaq­stan oblysy, Samar audanynyŋ tūrǧyny, äi­gılı qūsbegı İqanbai aityp bergen myna öleŋ­degı bürkıt synynyŋ ärlı örnekterı qūs­begılık ılım ölşemderımen däldıktı körsetedı:

Jūqalau, kök tūmsyǧy kelse jalpaq,

Meljemdı qojyr aiaq, būty taltaq.

Köz audany şüŋırek, keşkıl maŋdai,

Keŋ iyq, sany juan, tösı şalqaq.


Topşysy kelse aldyna joǧarylau,

Şalǧysy qūiryǧyna tūrsa taiau.

Kökte ūşqyr, tūrǧyda şaŋqyly joq,

Bır tülkıden basqaǧa bolmasa jau.

Saiatşylyqtyŋ qimas qyzyǧy turaly el arasyna mynadai aŋyz taralǧan: «Er Jänıbek batyr: «Sūlu qyzdyŋ aq bılegı men orman tülkınıŋ qara qasqa siraǧy-ai. Ūstaǧanda qaisysy ystyq ekenın aiyra almai kettım jalǧannan degen eken».

Alǧaşqy qansonarda saiatşy aitqan myna bır öleŋde adam üşın aiqasqa tüsıp, appaq qardyŋ üstın alqyzyl qanǧa boiaityn aqiyq qyran men altaiy qyzyl tülkınıŋ arpalysar sätınıŋ perdesı aşylǧandai:

Būtada jatqan būǧynyp,

Japsar tasqa tyǧylyp,

Tūra qaşqan jügirip,

Tülki bir qyzyl şūǧynyq.

Tomaǧaŋdy tartaiyn,

Peiilim tūr sūǧynyp.


Tebingiden ter şyqpai,

Qanjyǧama qan jūqpai.

Qaq tūmsyqtan jan şyqpai,

Köŋilim meniŋ könşimes,

Qūmarymnan bir şyqpai!

Qoryta aitqanda, qyrannyŋ syny turaly ūǧymdar men tüsınıkter, paiymdau­lar men topşylaular halyq mūrasynyŋ ülgılerınde ortaq qalypqa qūiǧandai ūqsas ekenı aiqyndala tüstı. Bürkıt syny turaly el arasynda auyzdan-auyzǧa taralǧan öleŋderdegı baiyrǧy etnomädeni ataular jüiesı halyqtyq qūsbegılık ılımmen sabaqtas, özektes, kındıktes ekendıgı aŋǧaryldy.Būl saladaǧy öleŋderdı saiatşylyq önerden habary joq jandar dälme-däl tüsınuı, tanuy ekıtalai.Sol sebepten de türlı jariialanymdarda bürkıt syny turaly baiyrǧy ataular men keibır könergen sözder jaŋsaq basylyp kelgenı aŋǧaryldy. Qyran qūs turaly qūsbegılerdıŋ deregın el arasynda taralǧan aŋyz-äpsana, öleŋ-jyrlar, maqal-mäteldermen, türlı ǧylymi eŋbek­terdegı tūjyrymdarmen keşendı salystyra kele, dästürlı bürkıt syny turaly derekqory osy zertteu­de meilınşe jü­ielenıp, sūryptalyp, tolyqtyryla tüstı.

Pıkırler