Kez kelgen käsıbi tarihşy belgılı bır tarihty jazuda aldymen osyndai derekterdı jetkılıktı jinap, saralap alady. Būl – jalpyǧa ortaq qaǧida. Öitkenı tarihi eŋbekterdıŋ senımdılıgın körsetetın, ǧylymilyǧyn arttyratyn faktor – onyŋ qoldanǧan tarihi derekterınıŋ şynaiylyq deŋgeiınıŋ joǧary boluynda. Eger osy prinsiptı moiyndasaq, onda, osyndai derektermen qatar, tırı derekterdı nemese tırı kuägerlerdı qosa qoldana otyryp, keŋ kölemde jüielı zerttep jazǧan tarihi eŋbektıŋ ǧylymilyǧyna kümandanu äbestık bolar. Osyndai ǧylymi qūndylyǧyna kümandanuǧa kelmeitın bır sübelı eŋbek otandyq tarih ǧylymyna kelıp qosyldy, ol etnograf-tarihşy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Ahmet Toqtabaidyŋ «Qazaq jylqysynyŋ tarihy» («Almatykıtap» baspasy, 2010 j. 496 b.) atty qomaqty eŋbegı.
Qazaq tarihynyŋ tırı kuägerı jylqy. Jylqy qazaq halqynyŋ tarihi ömırımen tyǧyz bailanysty bolǧany sonşalyq, ol tek «qazaqtyŋ qanaty» ǧana bolǧan joq, sonymen qatar ol ūlttyq sipatymyzǧa «jylqy mınezdı» sıŋırıp ketken januar. Sondyqtan bolar, ǧasyr boiy qalada tūryp, ana tılınen aiyrylǧan qazaqtardyŋ boiynda da qazırge deiın «jylqy mınezı» tulap tūrady.
Olai bolsa, jylqy tarihy arqyly qazaq tarihyn qarastyru – jaŋa ädıstemelık täsılderdıŋ bırı deuge bolady. Osy täsıldı qoldanu arqyly Ahmet ärıptesımız ülken ǧylymi jetıstıkterge qol jetkızdı. Endı atalmyş eŋbektıŋ qūrylymynan mazmūnyna köz jügırtıp köreiık.
Avtor zertteudıŋ alǧaşqy tarauynda Qazaq jerı – jylqynyŋ otany ekenın däleldeidı de, odan soŋ jylqy tarihyn qazaqtyŋ tarihi ömırımen tyǧyz bailanystyryp, keŋ tarqatyp kete beredı. Mysaly, «Jylqynyŋ tarihi däuırlerı» (Būl tarauda, skif-saqtar, amazonkalar, ǧūndar, köne türkıler, qypşaqtar jäne moŋǧoldar), «Qazaqtyŋ baiyrǧy jylqy tūqymdary» (jylqy oty, jylqy baǧu, jylqyly bailar, jylqy saudasy, Qazaq jylqysynyŋ tözımdılıgı men şydamdylyǧy, HIH ǧasyrdaǧy jylqy şaruaşylyǧy), «Er-tūrman» (qamşy jäne qamşygerlık öner, at taǧalau, salt atqa mınudıŋ qazaqi /şyǧystyq/ jäne batyseuropalyq ülgısı, jylqy – kölık qūraly), «Jylqydan alynatyn önımder» (qymyz, qymyz qūiuǧa arnalǧan ydystar, jylqy etı, terısı, qyly, tūiaǧy, süiegı, qūmaǧy, jylqy – halyq medisinasynda), «Attyŋ baby men syny» (jorǧa şyqtyru, tūlpardyŋ syny, jylqyny emdeu), «Jylqy jäne halyqtyq merekeler» (qymyzmūryndyq, as, bäige, at oiyndary), jylqy jäne äskeri ıs (qūlan aulau, jylqy ūrlau, barymtadan – batyrşylyq dästürge), «Qazaqtyŋ ädettık qūqyǧyndaǧy jylqynyŋ orny men rölı», «Jylqy jäne ruhani älem» dep atalǧan on bölımnen tūratyn eŋbek, asa mol derektermen däleldı türde paiymdalǧan. Taqyrypty zertteuge ejelgı jylqynyŋ arheologiialyq qaŋqalary, jartas suretterı, jaŋa jäne qazırgı zamandaǧy aluan türlı syzba jäne foto suretterdı, soŋǧy kezderde tabylyp jatqan «Botai jylqysy», «Berel jylqysy» arheologiialyq derekterın, Orynbor, Omby arhivterındegı, Reseidıŋ auylşaruşylyq akademiiasynyŋ jylqy tarihy muzeiındegı mūraǧattardy, Moŋǧoliiadan bastap Astrahanǧa, Qytaidan tartyp Taşkentke deiıngı keŋıstıkte tūratyn 300-den astam atbegı, jylqyşy, şejıreşılerden jazylyp alynǧan baǧa jetpes mälımetterdı qoldanǧany eŋbektıŋ ǧylymi sapasyn barynşa ösıre tüsken.
Zertteuşı taqyrypqa qatysty elımızde jäne şetelderde jariialanǧan eŋbekterdı de mūqiiat saralaudan ötkızgen. Avtor Mäskeu, Sankt-Peterburg, Taşkent t.b. qalalardaǧy kıtaphanalarda saqtalǧan jylqyǧa qatysty eŋbekterdı ǧylymi synnan ötkıze otyryp, tyŋ ızdenıster jasaǧan, jaŋa tabystarǧa qol jetkızgen. Sonyŋ ışınde eŋ bas¬ty jaŋalyǧy dep
Qazaq jylqysynyŋ jürıp ötken 5 myŋ jyldyq tarihyn, iaǧni yqylym zamandardan bügıngı künge deiıngı Qazaq jylqysynyŋ damu evoliusiiasyn ǧylymi negızde anyqtap beruın aitar edım.
Būl otandyq tarih ǧylymynda tūŋǧyş ret Qazaq jylqysyn keŋ tarihi uaqyt pen keŋıstıkte jan-jaqty zerttegen ensiklopediialyq sipattaǧy kürdelı eŋbek deuge tūratyn, belgılı maǧynadan aitqanda, tūlpar tūiaǧymen jazylǧan qazaq tarihy deuge de keletın, ǧylymi tanymdyq jäne täjıribelık qūndylyǧy joǧary eŋbek bolyp tabylady. Sondai-aq būl täuelsızdık däuırındegı tarih ǧylymyndaǧy jaŋa tabystardyŋ bırı bolyp esepteluge tiıstı ǧylymi eŋbek dep sanaimyn.
Näbijan Mūqamethanūly,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory,
professor
