Talasbek ÁSEMQULOV, jazýshy, kınodramatýrg, kúıshi:
– Talasbek aǵa, ádebıet pen ónerdiń túrli salasynda eńbektenip júresiz. Jan-jaqtylyq týabitti qasıet pe?
– Aleksandr Blok «jan talanty bolady» deıdi. Sonda shyn ónerpaz adamnyń jany talantty keledi. «Aqyn sýretshi bola almaıdy, mýzykant jazýshy bola almaıdy. Árkim óz isimen ǵana aınalysý kerek» degen qasań túsinik bar. Munyń bári – qate. Adamnyń janynda ónerdiń máıegi bolady. Ol joq jerde – eshqandaı óner de joq. Lermontovtyń skrıpka tartqandyǵyn kórgen adamdar ony «aqyn bolmasa, keremet skrıpkashy shyǵatyn edi» dep maqtaıdy. Al onyń salǵan sýretin tamashalaǵandar «aqyn bolmasa, naǵyz sýretshi bolar edi-aý» dep tamsanatyn tárizdi. Eger adam boıynda jan talantynyń máıegi bolsa, onda ol ónerdiń san-salasyna beıimdilik tanytýy múmkin. Atam Júnisbaı Stambaev degen ataqty kúıshi bolatyn. Sol kisi meni baýyryna salyp tárbıeledi. Osy kúni «men týǵannan jazýshy bolatyndyǵyma esh kúmándanbadym» deıtinderge kúlkim keledi. Men bala kezimde geolog bolýdy armandadym. Ondaı mamandyqty ne úshin armandaǵanymdy qazir de túsinbeımin. Eń alǵash Almatyǵa kelgenimde mýzykant retinde keldim. Al keıin QazPI-de (qazirgi QazUÝ) júrip jazýǵa beıimdele bastadym. Aǵalarym «áskerden jazǵan hattaryń kórkem shyǵarmadaı edi» deıtin. Birinshi kýrsta oqýǵa túsken 60-taı balanyń barlyǵy óleń jazatyn. Ekinshi kýrsta jıyrmadaıy qaldy. Al úshinshi kýrsta bes-altaýy ǵana iriktelip shyqty. Al búginde kýrstaǵy jalǵyz aqyn Ánýar Taraqov bolsa, men solardyń ishindegi jalǵyz prozashy atandym. Óz basym kóp salamen aınalystym. Jan-jaqty dúnıeden habarym bolǵannan keıin keń oılaısyń, kóp nársemen aınalysasyń, beıimdilik tanytasyń. Eń alǵash qazaq áleýmetine dombyrashy retinde tanyldym. Erinbeı-jalyqpaı oqyǵanymnyń arqasynda jazýshy retinde tanyldym. Arada biraz ýaqyt keıin taǵdyr meni synshy etti. Synshy retinde belgili boldym. Kınosenarıımen stýdent kezimde aınalysa bastaǵam. Keńes úkimeti kezinde Máskeýden «Kınosenarıı» degen almanah shyǵatyn. Onda kınoǵa aınalyp baǵy janǵany bar, baǵy janbaı qalyp qalǵany bar, san alýan senarııler jarııalanyp turatyn. Men sodan senarııdiń zańdylyqtaryn oqyp túsindim. Prozada kórsetilýi tıis dúnıeler senarııde tasada qalady. Mysaly, adamnyń ishki psıhologııasyn prozada kórkemdep jaza beresiń, al senarııde ol múmkin emes. Kamera mıdyń ishine boılap ene almaıdy ǵoı. Ony tek ártistiń bet-álpeti, is-áreketi arqyly ǵana jetkizýge bolady. Kınosenarııde dıalog az kezdesedi. Al teatr senarııi men prozada dıalogty qoldanýǵa shekteý joq. Kınonyń tili óte jutań. Onyń beıneleý quraldary óte az. Dıalogty kóbeıtip jiberseń, kıno sátsiz bolyp shyǵady. Máselen, Mıhaıl Býlgakovtyń «Master ı Margarıta» romany boıynsha túsirilgen kıno sátsizdikke ushyrady. Nege? Óıtkeni dıalog tym kóp. Ártister romandy jattap alǵan.
– Qazir kúıdiń nasıhatynyń tómendigi týraly jıi aıtylady. Biraq osy baǵytta atqarylyp jatqan sharalar joqtyń qasy. Birdi-ekili bolmasa, jappaı jastardyń qulaǵy kúmbirlegen kúıdi tosyrqap turatyndyǵy jasyryn emes. Ónertanýshy retinde kúı ónerin jas tolqynnyń qulaǵyna sińisti etýdiń qandaı júıeli joldaryn usynar edińiz?
– Kúıdiń nasıhaty – buqaralyq aqparat quraldarynyń sharýasy ǵoı. Birde Shymkenttegi qonaqúıde jatyp ózbek aǵaıyndarymyzdyń oblystyq telearnasyn kórip, qaıran qaldym. Ózbekstannyń Surqandarııa oblystyq telearnasy Shymkentke deıin taralady eken. Sol bir oblystyq telearnanyń ózinde ulttyq tárbıe máselesi qalaı jolǵa qoıylǵandyǵyn kórip ishteı razy boldyq. Telearna erteden-keshke deıin ózbektiń ulttyq áni men kúıin berip turdy. Bizde «jahandaný», «ulttar arasyndaǵy teńdik» degen jeleýmen telearnalar jastardy keri ketiretin dúnıelerdi uıalmaı efırlerge shyǵaryp otyrmyz. Kúni-túni qazaqtyń halyqtyq ánderi men kúıleri berilip jatatyn telearna qajet. Týra sondaı erteden-keshke deıin tek qana qazaq áni men kúıine oryn beriletin bir radıo kerek. «Qazaqtyń myń kúıi» degen aýdıoantologııa jaryq kórdi. Sony tolyqtaı ınternetke salǵan jón. Mektep balalaryna ulttyq án men kúıdi arnaıy pán retinde engizse, nur ústine nur bolar edi. Balalardyń basyn notamen qatyrmaı-aq qoısyn, aptasyna úsh-tórt ret ánder men kúılerdi tyńdatyp, tarıhyn aıtyp berse, sonyń ózi jetip jatyr. Kúıshi, kompozıtor bolamyn degender notany ózderi-aq úırenip alady. Ata-analar mektepke kóp ıek arta bermeı, ózderi balalarynyń kúı tyńdap ósýine jaǵdaı jasaý qajet. Meniń bir dosym bar, onyń úıinde kúni-túni kúı áýelep turady. Balalary arnaıy tyńdamasa da, aqyryndap qulaǵyna sińe beredi. Men de qazaqy aýylda atamnyń kúılerin tyńdap óstim. Atam eginge sý jaıatyn murap boldy. Ol kisi jumysqa shyqpaı turyp, tańerteń shaı ústinde bes-alty kúı tartyp tastaıdy. Túski tamaqqa kelip úsh-tórt kúı tartyp ketedi. Keshke endi úlken konert bastalady. Shaı iship bolǵannan keıin on-on bes kúıge deıin tartady. Kúndelikti kúı qulaqqa quıyla bergen soń, álbette, kúıshige aınalasyń. Árıne, qazaqtyń balalarynyń báriniń kúıshi bolýy shart emes. Biraq qazaq mýzykasynan habardar bolýy kerek. Bizdegilerdiń kóbi bárin mektepke ysyra salady da, ózderi tipti balalarymen qazaqsha sóılespeıdi. Osydan keıin qazaqtyń mádenıetine muryn shúıire qaraıtyn urpaq ósip shyǵady. Nege ata-analar óz balalary úshin ulttyq mýzyka kúıtabaqtaryn izdep tappaıdy? Qudaıǵa shúkir, qazir ınternette de biraz dúnıe bar. «Otúken» degen saıtymyzda da birshama kúıler tur. Keńes úkimeti kezinde shetelge ketip qalǵan ataqty ápkeli-sińlili mýzykanttar – Naqypbekovalar, sosyn Vengrııadaǵy qazaqtar álgi kúılerdi tyńdap, rahmetterin aıtyp jatyr. Olar, árıne, Otanyn saǵynyp kúı tyńdaıdy. Baıaǵyda áıgili kompozıtor Ilııa Jaqanov «Qazaq radıosyn» basqaryp turǵan kezde halyq kompozıtorlarynyń shyǵarmalaryn beretin. Ol kezde ınternet túgil, teledıdar da joq edi. Sol jalǵyz radıodan erteden qara keshke deıin halyq ánderi aıtylyp jatatyn.
– Kún ótken saıyn kúıdiń tabıǵaty da ózgerip barady. Oıly kúılerdiń keıinge ysyrylyp qalatyny da bar. Esesine, jeńil-jelpi dúnıelerdiń zamany týǵan tárizdi. Kúıdiń tabıǵatyn qalaı saqtaýǵa bolady?
– Ǵylymda mynandaı mýzyka teorııasy bar: «saz óneri eńbek yrǵaqtarynan paıda bolǵan» degen. Keńes úkimeti osy teorııany qup kórdi. Keńes úkimeti eńbekten basqa eshnárse bilmeıtin qoǵam qalyptastyrýǵa tyrysty. Tipti óner teorııalarynyń ózinde eńbektiń kóleńkesi turǵanyn jón dep tapty. Ónerdiń erekshelikteri ony shyǵarǵan ortamen tikeleı baılanysty. Otyryqshy, qarataban eńbek qaýymynda eńbek yrǵaqtary rasynda baıqalady. Al qazaq áýletiniń turmys-tirshiligi – áskerı-kóshpelilik negizinde. Úndisterde mundaı bólinis jaqsy saqtalǵan. Onda tórt áýlet bar. Birinshisi – áýlıe-paıǵambarlar áýleti. Ekinshisi – áskerı áýlet bolsa, úshinshisi – eginshiler, saýdagerler, qolónershiler áýleti. Eń sońǵy tórtinshi áýletke quldar toby kiredi.
Bizdiń kúılerimizdiń tabıǵaty ózge elderden ózgesheligi – babalarymyz únemi at ústinde, jaýgershilikpen kún keshti. Ólim men ómirdiń, ot pen sýdyń, qan maıdannyń ortasynda bolǵan adam óziniń psıhologııalyq áserin, tájirıbesin mýzykaǵa aınaldyrady. Qazaq kúıleriniń asqaq, basqa halyq ónerlerinen bıik bolýynyń syry – osynda. Ultymyzdyń este joq eski dáýirlerden bastap osy kúngi qazaq atanǵanǵa deıingi barlyq tarıhy mýzyka mádenıetiniń qorynda saqtaýly. Adamnyń ishki mıkrokosmosy men syrtqy makrokosmosy bolady. Eki kosmos bir-birine sáýle túsirip turady emes pe? Qorshaǵan ortanyń ekologııasynyń buzylýy izsiz ketpeıdi. Mindetti túrde adamnyń ishki álemi de daǵdarys keshedi. Bul mýzykada qatty kórinis tabýda. Qazir mýzykada yrǵaq basym. Buryn yrǵaq pen áýen ekeýi tutasyp turatyn. Sol sebepti de júrekti qozǵap, tebirentetin.
Búginde Qurmanǵazydaı, Dáýletkereıdeı kúı shyǵaratyn eshkim joq. Erterekte óner aýyldan shyǵatyn. Osy kúni búkil múmkindikterdiń bári qalaǵa shoǵyrlanǵandyqtan, ónerdiń ordasy da – qala. Qalalyq mádenıettiń óz bet-beınesi bar. Soǵan oraı mýzyka mádenıetiniń bolmysy túbirimen ózgerdi. Boranqul Qoshmaǵanbetov, Tólegen Mombekov, General Asqarov, Jappas Qalambaev sııaqty keremet kúıshiler ótti ómirden. Olar barynsha eski joldy ustandy. Qazirgi kúıshilerde qala saryny seziledi. Tipti kúı tartý tehnıkalary da ózgeriske ushyraǵan. Qazir jaqsy dombyrashylar kóp, biraq Táttimbettiń deńgeıindegi kúıshiler joq.
– Ózińiz osy kúni kúı tartyp sahnaǵa shyqqyńyz kelmeı me?
– Kezinde talaı sahnaǵa shyqqanmyn. Endi jasym da keldi. Meni sahnaǵa alǵash shyǵarǵan aǵalarym – Rahmanqul Berdibaev pen Jarqyn Shákárim edi. Áýezov murajaıynda halyq ýnıversıteti jumys istedi. Eki apta saıyn sonda ónerpazdar bas qosatyn. Nebir myqtylar óner jolyn sol jerden bastady. Boranqul, Tólegen, Generaldar sonda kúı tartatyn. Men tuńǵysh ret sahnaǵa sonda shyqtym. Keıin óz elimizdegi úlken sahnalardan bólek, birshama shetelderge gastroldik saparlarmen baryp qaıtqan jaıym bar. Men jaqsy kúıshi boldym. Biraq men abyroıdy jazýshylyqtan, ádebıet pen óner synshylyǵynan, kınosenarıı salasynan taptym.
– «Jeztyrnaq» atty ertegi jelisimen qurylǵan senarııińizdi bar-joǵy 1000 dollarǵa koreı eline satyp jiberipsiz. Nelikten mundaı qadamǵa bardyńyz? Álde shyǵarmany óz elimizde qoldaýshy eshkim tabylmady ma?
– Bul jumysqa bir ınvestor tapsyrma bergen. Jobanyń tóńireginde jumys isteýge bel sheship kiriskender – rejısser Bolat Qalymbetov, aktrısa Gúlnár Erálıeva, operator Áýbákir Súleıov jáne men senarıı avtory. Keıin tapsyrys berýshi qoldaýdan bas tartty. Senarııim «Qazaqfılmniń» sóresinde 7-8 jyldaı shań basyp jatty. Kúnderdiń kúninde Ońtústik Koreıa ekshn-fılmder túsirilimi úshin Azııa halyqtarynyń mıfologııalyq ańyzdarynyń senarııine baıqaý jarııalaǵan eken. Soǵan men qatysyp, jeńimpaz atandym. Olar menen senarııdi satyp aldy. Endi ony bes jylǵa deıin eshkimniń paıdalanýyna quqy joq. Kúndiz adam, túnde jeztyrnaqqa aınalatyn áıel týraly jazylǵan jaqsy dúnıe edi. Senarıı Koreıaǵa ketip qalǵannan keıin ǵana bizdiń jurt shýlap oqı bastady. Ketip qalǵan qyzdyń artynan júgirgen sııaqty...
– «Taltús» atty romanyńyz óz ómirińizden alynǵan deıdi. Sol ras pa? Sosyn bul shyǵarmada ulttyq ónerdiń úsh salasy kórinis tabady. Mundaǵy úsh dos – ánshi, kúıshi, qolónershi shynynda ómirde bolǵan keıipkerler me?
– Eger «Taltús» romanyn oqysańyz, Muhtar Maǵaýınniń «Kókbalaq» áńgimesimen úndesedi. Óıtkeni ekeýinde de oqıǵa Shyǵys Qazaqstannyń Shubartaý, Aıagóz óńirlerinde ótedi. Qos shyǵarmada da kúıshi qart bar, aqyrynda onyń nemeresi de kúıshi bolyp shyǵady. Negizgi jeliler uqsaǵanymen, ózgeshelikter de jetkilikti. Meniń Muhtar Maǵaýınge óz ómirimdi aıtyp bergenim ras, biraq ol kisi shyǵarmany ózinshe kórkemdep qulpyrtyp jazdy. Men ózimniń jáne atamnyń ómirin jaqsy bilemin emes pe? Romandaǵy Sherim atty ánshiniń prototıpi – Kárim Baımuratov degen ánshi. Júsipbek Elebekov aýylǵa kelip konert bergende Kárimniń ánshiligine tańdaı qaǵypty. «Almatyǵa kelińiz, sizdiń ánderińizdi jazyp alaıyq» dep usynys ta aıtypty. Qý tirshilik, boq dúnıemen úıinen shyǵa almaı, aqyry taspaǵa daýysy da basylmaı qaldy. Dombyrashy Sabyt aqsaqal – meniń atam. Ájigereı – men ǵana emes, jalpy talapty balalardyń jıyntyq beınesi. Qolónershi bolsa, bizdiń úıdiń túbinde turǵan Ahmetjan esimdi qarııa. Ol kisiniń kıiz úıdi qalaı jasaıtyndyǵyn kórip tań-tamasha bolýshy edim. Kıiz úıdiń súıegin ózi jasaıdy, kıizin kempirler basyp beredi. Ózi jumyssyz bolǵandyqtan, kıiz úı satyp kúneltetin. «Stalın», «partııa» dep júrekpen senip, qujatsyz da jumys isteı bergender kóp bolǵan. Eńbek kitapshasynda jumys tájirıbesi jazylmaǵan soń zeınetaqydan qaǵylatyn. Sondaı ókimetke adal bolsa da, zeınetke shyqpaı óle-ólgenshe óz eńbegimen jan baqqan qarttyń biri – Ahmetjan. Kıiz úılerdi keıde qoıshylar, keıde murajaılar satyp alatyn.
– Osy qolónershiniń keremet bir qylysh jasaǵany týraly jazasyz. Ol qylysh qaıda?
– Oblystyq ólketaný murajaıy tapsyryspen Ahmetjanǵa jasatady. Alǵashynda ol qatty qorqady. Burynyraq qylysh jasaımyn dep basy bálege qalyp, atyla jazdaǵan ǵoı. «Jaraıdy, ózderi surap jatyr ǵoı» dep eki qylysh jasap beripti. Keıin sol qylyshty oblystyq ólketaný murajaıynan izdep kórdik. Abaı murajaıyn Tóken Ibragımov esimdi aǵamyz basqaratyn. Sol kisige aıtyp edik, «bizde ondaı qylysh joq, ólketaný murajaıyn kórmeseńder» dep keńes berdi. Bul – 1990-jyldardaǵy aýmaly-tókpeli qıyn kez bolatyn. Murajaıǵa bardyq. Ondaǵylar aldymyzǵa bir qushaq qarý-jaraqty aqtaryp tóge saldy. Neshe túrli qarý-jaraqtyń bári bar, biraq biz izdegen qylysh joq. Bizben birge júrgen Meıirhan Ábdirahmanov degen qarý-jaraqtyń bilgiri. «Táke, siz izdegen qylysh munda joq» dep birden aıtty. Murajaı dırektory «bary osy» dep qarap otyr. Sonda erteden jumys istep júrgen kári kempir bizdi ońasha shaqyryp alyp, bolǵan jaıtty baıan etti. «Murajaıymyzda jer aýdarylyp kelgen Jatıev degen osetın jumys istegen. Álgi qylyshtardy mýzeıdiń atynan tapsyrys berip, biraq óz aqshasyna satyp aldy» deıdi keıýana. Osetınderdiń eline qaıtýyna ruqsat berilgen tusta álgi qylyshtardy Jatıev ózimen birge alyp ketipti. Ol qylyshtar qazir Osetııada tursa kerek.
Dıdar Amantaı degen jazýshy «Taltústi» oqyp qatty tolqyp, «Kúı arqyly halyqtyń taǵdyryn beıneleıtin jańa tásil taýypsyz» dep pikirin bildirdi. Romanda kúılerdiń tarıhynan halyqtyń taǵdyry kórinis tabatyndyǵyn durys baıqapty.
Negizgi oqıǵalar da ómirden alynǵan, áıtse de, kórkemdik shyndyq úshin dáneker keıipkerler júrýi zańdylyq.
– Stefan veıgtyń bir keıipkeri túrmede jatyp oısha óz-ózimen shahmat oınap jattyǵady. Sol sııaqty «Taltústegi» Sabyt aqsaqal da abaqtyda kúıdi aýyzben ándetip tartady. Kúıdi qalaı aýyzben tartýǵa bolady?
– Atam maǵan kúı úıretip otyrǵanda qatelesip ketsem, kúıdi aýyzben ándetip-aq túsindire salatyn. Óte kúrdeli Táttimbettiń «Kókeıkestisin» aýyzben án qylyp aıtyp beretin.
– «Táttimbet seri» degen roman jazý ústinde ekensiz. Biz bilmeıtin tyń derekter paıdalandyńyz ba?
– Romannyń alǵashqy bólimi jazyldy. Jınalǵan derekter jeterlik. Tek densaýlyǵym syr berip, sol qolbaılaý bolyp tur. Buryn-sońdy baspasózde jazylmaǵan maǵlumattar kezdesedi munda. Mysaly, Aleksandr II taqqa otyrǵanda Qunanbaı qajylyqqa shyǵatyn bolyp, soǵan baılanysty ózi bara almaı, ornyna Táttimbetti jiberedi. Aq patshanyń taqqa otyrý saltanaty Máskeýde ótken. Shyńǵys tóre, Ybyraı Jaıyqbaev, Táttimbetter Máskeýge barǵan. Otarbanyń endi ǵana paıda bolǵan tusy eken. Imperııanyń túkpir-túkpirinen kelgen buratana halyqtardyń ókilderin tańǵaldyrý úshin poıyzben Peterbýrgke deıin aparyp, qaıtyp ákelgen. Táttimbet, osylaısha, Reseıdiń biraz jerin kózben kórgen. Qoıandy jármeńkesiniń ashylýy týraly qyzyqty derekter bar. Qazaqtar «bırjalyq qor» degendi túsinbegen emes pe? Samarqan bazary tárizdi maldy aıdap aparyp qolma-qol satýǵa úırengen. Táttimbet pen orys saýdageriniń ashqan bazarynda senimhatpen baılardyń ózderi ǵana keledi. Onda birdi-ekili júırik at pen et qana satylýy múmkin. Bazar starystylary myńǵyrǵan maly bar baılarǵa «pálen mal satýǵa ruqsat» degen bir japyraq qaǵaz beredi. Satýshy jármeńkege álgindeı qaǵazben keledi. Satyp alýshy maldardy jaılaýdan aıdap áketedi. Alǵashqy kezde el maldaryn jármeńkege qýalap ákelip, ony bazar ákimshiligi kirgizbeı, aqyry tóbeleske deıin ulasqan. Qazaq jerinde tap-taza kıingen adamdar qaǵaz ben qalam arqyly sharýa sheshiletin, mıllıondaǵan aınalymdar jasaıtyn alǵashqy bazardy uıymdastyrýshylardyń biri – Táttimbet. Odan keıin zaýyt ashamyn dep júrip 45 jasta qaıtys bolady. Sibirden ken óndirýge ruqsat qaǵaz da alǵan. Oılaǵan oıy júzege assa, sol zamanda qazaqtyń iri kapıtalısteriniń biri Táttimbet bolar ma edi.
– «Táttimbetti reseılik patshalyq óltirtipti» degen áńgime bar emes pe?
– Ondaı áńgimeniń de bary ras. Óıtkeni qazirdiń ózinde baılyq úshin kim ne istemeıdi? Buratana halyqtan shyqqan alpaýyt baıdy kim jaqsy kórsin?! Ol kezde de naryqqa talas júrgizilgen. Sondyqtan, mundaı áńgimeni de joqqa shyǵarmaımyn.
Alashqa aıtar datym...
Búgingideı jahandaný zamanynda qazaqtyń qazaq bolyp qalýy meni qatty tolǵandyrady. Salaýatty ult retinde qalyptasýymyz da – úlken másele. Dúnıe barǵan saıyn qıyndap, qatygezdenip barady. Egemendik aldyq, azatpyz! Biraq óz taǵdyrymyzǵa ózimiz jaýaptymyz. Burynǵydaı partııaǵa, kommýnızmge sený degen joq. Eki-úsh ǵasyr bodandyqta boldyq. Soǵan úırenip aldyq. Endi bárine ózimiz jaýaptymyz. «Erteń qazaq balasy qandaı bolady?» dep oılanamyn. Ultty saqtaýdyń jaqsy úlgisin japondyqtar jasap otyr. Damyǵan kapıtalıstik el ǵoı, biraq óziniń ulttyq kelbetin, baıyrǵy turmysyn, mádenıetin saqtaýda. Olardyń keremeti – kópshilik rásimderi úı ishinde jasalady eken. Otbasylyq rásimderge eshkim tyıym sala almaıdy. Qazaqtar úıinde bala-shaǵasymen oryssha sóılesedi de, «memleket, mektep nege balalarymyzdy qazaqsha tárbıelemeıdi?» dep renjıdi. Úı ishinde tárbıe myqty bolsa, bala eshqaıda ketpeıdi. Ár qazaqtyń úıinde dombyra turýy kerek. Árbir qazaqtyń úıinde kúı tartylyp turýy qajet.
Arman ÁÝBÁKIR,
"Alash aınasy" gazetinen
