Jylqy alǧaş qazaq dalasynda qolǧa üiretılgenın älem ǧalymdary moiyndap otyr jäne jabaiy jylqy tarihşylar oilaǧannan ekı ǧasyr būryn auyzdyqtalǧan eken. Būǧan Qyzyljar öŋırındegı Botai qonysynda jürgızılgen qazba jūmystary kezınde tabylǧan zattar aiǧaq. Sensasiialyq jaŋalyq osydan bırneşe jyl būryn baspasözdı bıraz dürlıktırgen bolatyn. Bıraq ädettegıdei būl joly da maqtanudan ary köp asyp kete almadyq. Jylqyny erttep mıngen kezeŋnen adamzat tarihynda töŋkerıs jasalǧany dausyz. Demek, qazaq dalasy jaŋa örkeniettıŋ bastauy bolǧan degen de boljamdar aitylǧan. Endı osy sözımızge dälel sūrap, şetel asyp kelgen turisterge körseterımız qane? Tıptı jahanǧa jariia bolǧan jaŋalyq mektep oqulyǧyna enbegendıkten, ony özımızdıŋ balalarymyz da bılmeidı. Al Botai qonysynyŋ negızınde aspan astyndaǧy mūrajai jasau turaly ǧalymdardyŋ jobasy memleketten qoldau tappai, basşylardyŋ tartpasynda jatyr.
Ǧalymdar būl jaŋalyqty aşu üşın bır kün nemese bır ai emes, baqandai 30 jyl boiy zertteu jūmystaryn jürgızgen eken. Ötkenge köz jügırtsek, Qyzyljardyŋ İmanbūrlyq özenınıŋ aŋǧarynda arheologiialyq qazbalar jas ǧalym Viktor Zaiberttıŋ jetekşılıgımen 1980 jyly bastalǧan. Qazba jürgızılgen alǧaşqy künnen bastap zertteuşıler mol tabysqa kenelgen. Alǧaşqy jetı künnıŋ ışınde 40 myŋnan astam zat tabylypty. Keiın zerttei kele, jer astynan şyqqan süiek pen tas, qyş pen qoladan jasalǧan būiymdardyŋ bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı IV-III myŋjyldyqqa tiesılı ekenı anyqtaldy.
Sodan berı Aiyrtau audanyndaǧy Botai tarihi mekenı qazaqstandyq qana emes, alys-jaqyn şetel ǧalymdarynyŋ jiı-jiı jinalatyn jerıne ainaldy. 1983 jyly Botaida Bükılodaqtyq arheologiialyq seminar ötse, 1995 jyly «Euraziianyŋ ertedegı jylqy ösıruşılerı» atty halyqaralyq simpozium ūiymdastyryldy. Būl şaralarǧa qatysqan Amerika, Angliia, Germaniia, Resei ǧalymdary beijai qalmai, zertteu jūmystaryna olar da bılek sybana kırısken.
«Sausaq bırıkpei, ine ılıkpeidı» demekşı, bırıgıp atqarǧan ıs jemısın berıp, qazaqtyŋ atyn älemge paş etken jaŋalyq 2009 jyly jariialandy. Jūrtşylyqqa jaqsy tanymal SCIENCE ǧylymi jurnalynda basylǧan maqalada jylqy düniejüzı boiynşa tūŋǧyş ret Qazaqstannyŋ soltüstık aimaǧynda qolǧa üiretılgenı jazyldy. Būryn Europada, onyŋ ışınde Ukraina jerınde mınılgen dep kelgenbız. Amerika ǧalymy Alan Outramnyŋ pıkırı boiynşa, tabylǧan süiekterde jylqynyŋ tısterı müjılgen, oǧan syzat tüskenı baiqalǧan. Osyǧan qarap, jylqyny mınıske paidalanǧanyn, auyzdyqtalǧanyn anyqtaǧan. Jylqynyŋ qolǧa üiretılgenıne dälel bolatyn būiymdar da keiın tabyldy. Mysaly, tūsaudyŋ ılgegı men psalii (salpynşaq tärızdes) – tek atqa paidalanylatyn äbzelder.
Sonymen qatar tabylǧan ydystardyŋ tübınen kepken jylqy sütınıŋ nälı baiqalǧan. Eger bienı sauyp, sütın alǧan bolsa, būl jylqylar jabaiy emes degen söz, iaǧni qolǧa üiretılgenı dausyz. Būl jaŋalyq qymyzǧa qatysty soŋǧy kezderı şyǧyp jürgen dauǧa da nükte qoiǧandai. Qyrǧyzdar özderıne telıp, nemıster patenttep alǧan qymyzdyŋ qazaq dalasynda osydan bes-alty myŋ jyl būryn as retınde paidalanylǧany däleldenıp otyr.
Botaida eneolit däuırı adamdarynyŋ baspanalary da tabyldy. Jartylai jertöle retınde qazylyp jasalǧan üiler şeŋber nemese köp qyrly pışındes bolyp kelgen. Töbelerı kiız üige qatty ūqsaidy. Bıraq ol kezde taspen, aǧaşpen jäne balşyqpen jabylǧan eken. Al qabyrǧalary saz balşyqqa süiek aralastyryp sylanǧan. Qazba jūmystary barysynda 100-den astam baspananyŋ jūrty tabylǧan. Olardyŋ bırneşeuı qalpyna keltırılgen bolatyn. Tarihşylar 15 gektardai jerdı alyp jatqan osy tarihi oryndy aspan asty mūrajaiy etudı ūsynyp otyr.
Manaş Qozybaev atyndaǧy Soltüstık Qazaqstan memlekettık universitetınde aşylǧan arheologiialyq ortalyq Botaidyŋ tarihyn zertteumen ainalysady. Bügınge deiın zertteu materialdary negızınde ekı doktorlyq, segız kandidattyq dissertasiia jazylypty. Osy ortalyqtyŋ jetekşısı, tarih ǧylymynyŋ doktory, arheologiia professory Viktor Zaiberttıŋ «Botai. Dala örkenietınıŋ bastauynda» atty kıtaby da jaryq kördı. Būl az eŋbek emes, bıraq ǧalymdardyŋ jazǧanyn qalyŋ būqaraǧa jetkızu jaǧy, bızdıŋ de ata-babalarymyz älemdık örkenietke öz ülesın qosqanyn tüsındıru tūsy aqsap tūrǧan syŋaily. Älem tamsanyp otyrǧan jaŋalyqty mektep qabyrǧasyndaǧy qaraközderımızdıŋ bılmeuı – namysymyzǧa syn.
Janibek JOLDYBAI, tarih pänınıŋ mūǧalımı:
– Mektep oqulyǧynda qola däuırıne ekı bet qana arnalǧan, Botai turaly qysqa ǧana mälımet berılgen. Al jylqy alǧaş ret bızdıŋ elde mınılgenı turaly eşteŋe aitylmaǧan. Bız älı künge deiın örkeniet Europadan bastalady dep üiretıp jürmız. Būl qalyptasyp qalǧan pıkırdı özgertu kerek. Ol üşın ǧalymdardyŋ dälelderın keltıre otyryp, qazaq jerınde de osydan bırneşe myŋ jyl būryn örkeniet bolǧanyn oqulyqqa jazu kerek. Adamzat atqa mındı degen söz tarihi töŋkerıs boldy degendı bıldıredı. Sebebı attyŋ kömegımen jarty älemdı jaulap alǧan jaǧdailar da kezdesedı.
Viktor ZAIBERT, tarih ǧylymynyŋ doktory, arheologiia professory:
– Jylqynyŋ qazaq dalasynda qolǧa üiretılgenın älem ǧalymdary moiyndady. Botai qonysynan jylqydan basqa da örkeniettıŋ jūrnaqtary tabyldy. Eneolit däuırıne tiesılı būl jädıgerler asa qūndy bolyp sanalady. Botai qonysy – tarihi meken. Demek, oǧan qyzyǧuşylyq tanytuşylar öte köp. Sondyqtan būl jerde aspan astyndaǧy mūrajai aşu ideiasy tudy. Bırneşe ret jobasyn jasap, joǧary jaqqa ūsyndym. Bıraq memleket tarapynan älı qoldau tauyp, qarjy bölıne qoiǧan joq. Turizmdı damytu baǧdarlamasyna enedı degen. Sony kütıp otyrmyz.
P.S.
Nauryz meiramy qarsaŋynda Qyzyljardaǧy beineleu önerı mūrajaiyna bas sūqtym. Qazaq halqynyŋ ömırı men mädenietıne arnalǧan ülken körme aşylypty. Bır top mektep oquşylarymen bırge mūrajaidaǧy jädıgerlerge köz jügırtıp, ötkenge saiahat jasap şyǧu baqyty būiyrdy. Tek kezek «Jylqy jäne örkeniet» degen atpen qoiylǧan jädıgerlerge kelgende tosylyp qaldyq. Ekskursiia jürgızuşı qyz oquşylardan: «Qane, balalar, aityŋdarşy, jylqy january eŋ alǧaş qai jerde qolǧa üiretıldı? Kım bıledı?» – dep sūrap jatyr. Bıreuı ünsız, ekınşısı – ejelgı Rimdı, üşınşısı grekterdı aityp älek, tıptı «jylqy auylda üiretılgen» deuşıler de tabyldy. Bıraq eşqaisysy atalmyş januar alǧaş ret qazaq jerınde, onyŋ ışınde Qyzyljar topyraǧynda auyzdyqtalǧanyn bılmeitın bolyp şyqty.
Erbaqyt AMANTAIŪLY, Qyzyljar, «Alaş ainasy».