Attyŋ öz äbzelı er-tūrmannyŋ jylqy terısınen jasalatynyn bılemız. Jaly men qūiryǧy köşpendı tūrmysqa asa qajettı arqan-jıpten bastap, kiız üidıŋ bau-şuyna deiın paidalanylady. Būdan bölek jylqy terısı qazaqtyŋ qandai kädesıne jaraǧan eken?
Qūlyn men taidyŋ terısınen qazaqtyŋ eŋ baǧaly, asyl kiımderı – jarǧaq pen taijaqy tıgılgen. H.Arǧynbaev jarǧaqtardy ekıge böledı: taqyr jarǧaq jäne qūlyn jarǧaq. Jarǧaq tai terısınen ilenıp, syrty kestelenıp tıgıledı. Qūlyn jarǧaqtar jünı syrtyna qaratylyp, köbınese qara tüstı qūlyn terılerınen, jany jonyna keltırılıp, astyna astar salynyp tıgıledı. Orys qūjattarynda būl kiımderdıŋ qalai jasalyp, tıgıletını jäne baǧasy naqty berılgen: «İlengen qūlyn terısınıŋ jünı eşqaşan sydyrylmaidy, terıler tek qana qazaqtardyŋ özderı kietın tony – jarǧaqqa paidalanylady. Bır aidan tört aiǧa deiıngı terını «qūlyn jarǧaq» dep, odan joǧary jetı aiǧa deiıngısı «jabaǧy terısı» nemese «tai terısı» dep atalady. Qūlyn jarǧaq tai jarǧaqtan nege joǧary baǧalanady? Qūlyn jarǧaq terısınıŋ jeŋıldıgı men jūmsaqtyǧy, jünınıŋ bırkelkılıgı jäne jarqyrap, qūlpyryp tūrǧanyna bailanysty tai jarǧaqqa qaraǧanda ekı ese qymbat, äsıreqara tüstılerı: 25-30 rub., al bır terı 2-3 rub. tūrady. Al tai jarǧaq bolsa 10-15 rub. tūrady, onyŋ jünderı ūzyn, jalbyraǧan, qūlyn jünındei ūiaŋ emes jäne jarqyramaidy, terısı qalyŋdau. Tai jarǧaqtyŋ jeltoqsan-qaŋtar ailaryndaǧy jünı jaqsy, sondyqtan jünın syrtyna qarata kiedı. Aqpan, nauryz ailarynda terılerınıŋ öŋı özgerıp, küŋgırttene bastaidy, olar arzan bolady jäne jünın ışıne qaratyp tıgedı…».
Irı jylqynyŋ terısınen – tulaq, qūlyn terısınen tügın syrtyna qaratyp, arasyna qoidyŋ jünın salyp, kezdememen tystap, tösenış körpe jasaidy, mūny «böstek» nemese «taikörpe» deidı. Böstektı (taikörpe) ekı taidyŋ terısınen jasaidy, ärı jamylǧy, ärı tösenış bolady. Taijaqyny (taiterı) jabaǧy jünı tyǧyz alty taidyŋ terısınen tızenı jauyp tūratyndai qylyp tıgedı. Äbden ilenıp, iı qanǧan qūlyn terısınen jarǧaq şalbar tıgedı.
Köşpendılerdıŋ älem örkenietıne qosqan ülesı – etık pen şalbardy oilap tabuy, ekeuı de atqa salt mınu qajettılıgınen tuǧan. Köşpendılerdıŋ köne kebıs-mäsı men saptama etık ülgılerı qazaqtarda älı künge deiın saqtalǧan. Kebıs-mäsı – äielderdıŋ aiaqkiımı, saptama – erlerdıkı. Mäsı jūqa bylǧarydan tıgıledı, äiel adamnyŋ aiaǧyna kiıletın bylǧary baipaq deuge bolady. Kebıs – jylqynyŋ «kök sauyr» dep atalatyn kön terısınen tıgıledı, ökşesı biık, ökşege kümıs tıreme – batqy qaǧylady, äşekeilep bezendırıledı. Kebıstı mäsınıŋ syrtynan kiedı. Endı «bır aiaqqa nege ekı aiaqkiım kiıledı» degen sūraqqa kelsek, äiel adam alǧaş atqa mıngende baltyryn qajamas üşın jūqa bylǧarydan mäsını oilap tapqan. Al üzeŋgı paida bolǧanda aiaqty auyrtpai, nyq ūstau üşın mäsınıŋ basyna qatty aiaq kiım – kebıs oilap tabyldy.
Erler jortuylǧa şyǧyp, aŋ aulap, äskeri joryqtarǧa qatysu üşın jūmsaq aiaqkiımder – mäsı men kebıs bırıktırılıp tıgılıp, saptama etıkke ainaldy. Sonymen, VI-VII ǧasyrlarda üzeŋgılı er-tūrmannyŋ ömırge keluı ökşesı bar, qalyŋ tabandy mäsınıŋ, keiın saptamanyŋ paida boluyna septıgın tigızdı. Saptama – qos ūltaraq salyp, qos baipaq kiıp, şūlǧau orap, şalbardyŋ balaǧyn qonyşyna salyp kietın, konyşy tızeden asyp, baltyrǧa jetetın basy ülken, jaitaban etık. Saptamanyŋ qonyşy – jylqy terısınen, ūltany siyr terısınen tıgıledı. Saptamanyŋ eŋ basty artyqşylyǧy – oŋy men soly joq, oŋ etıktı – sol aiaqqa, sol etıktı oŋ aiaqqa auystyryp kie beredı.
Jylqynyŋ bas terısınen tügı ökşesıne qaraityndai etıp pışıp, aǧaş qalypqa salyp, şetterın bügıp, qaiystan bau taǧyp, aiaqkiım jasaidy. Ony «şaryq» dep ataidy. Şaryq – qoişylardyŋ arnauly kiımı, bır jylǧa malşyǧa ekı şaryq berıletın. «Jaiaudyŋ aty – şaryq, küşı – azyq» degen maqal sodan qalǧan.
Talys – jylqynyŋ bıteu soiylǧan bas terısınen jäne jon terısınen jasalatyn dorba, qūral-saiman saluǧa arnaldy. Talysqa etıkşıler, zergerler, qolönerşıler şeberlık aspaptaryn salǧan. Talys öte sirek kezdesedı.
Şynyqap – köşkende şyny, keselerdı alyp jüruge arnalǧan qap. Jylqynyŋ kön terısınen jasalady, ekı jaǧy ekı jarty şar siiaqty, jabylǧanda bastyrmamen örnek salady, formasyna qarai büiırınen – üş jerınen, jylqynyŋ qūiryq qylynan nemese ekı şardyŋ ortasynan ekı şaşaq qoiylady. Keregenıŋ közıne, qabyrǧaǧa ılıp qoiǧanda ädemı körınedı.
Därıqalta – bie qūlyndaǧanda qūlyn alda-jalda şyǧyn bolsa, terısın soiyp alyp, qūlyn jarǧaqqa paidalanady. Al bas terısın bıteu soiyp, ekı qūlaǧyn alyp tastap, mūrny, közı, auyz quystaryn ışıne jymdastyryp tıgıp, audaryp, tügın syrtyna qaratady. Auzynyŋ ekı jaǧyna qatty kepken arşa, tobylǧydan örnek sala otyryp, ūzyndyǧy – 10-15 sm, enı 1-1,5 sm erneu ornatady, sonda auzy aǧaş qalta paida bolady. Üş jerden tesıp, qaiys bau ötkızedı, baudy tartqanda aǧaş erneuler bır-bırıne qabysyp, qalta jabylyp qalady. Qaltanyŋ aldyŋǧy jaǧynda qūlynnyŋ keskını anyq körınedı. Mūny «därıqalta» atap, ışıne sirek kezdesetın adamǧa kerektı därılerdı (aiudyŋ kepken ötı, synap, kükırt, taǧy basqa) saqtap qoiady.
Şaitūlyp – Baian Ölgii (MHR), Altai aimaǧy (QHR) qazaqtarynyŋ būrynǧy kezde ülken taqta şailardy saluǧa arnap jylqy, keide serke terısınen jünın syrtyna qaratyp tıkken dorbasy. Şaitūlyp öte qarapaiym, ūzyndyǧy – 30-40 sm, köldeneŋı – 20-25 sm, ekı jaǧynan qaiys bauy bar, auzy tūtastai aşyq, jai sözben aitsaq, terıden tıgılgen dorba siiaqty. Kiız üilerdıŋ tamaq qoiatyn bölıgıne bauynan keregenıŋ kögıne ılıp qoiady. Şaitūlypqa su, dymqyl ötpeidı, tez tozbaidy.
Qazaq qys boiy soǧymǧa soiylǧan mal süiekterın tastamai jinap otyrǧan. Qys aiaqtalyp, el köktemge köşerde şeberler qystau-qystaudy aralap jürıp, ielerımen kelıse otyryp, jylqy men tüienıŋ qabyrǧa, jaq, jauyryn süiekterın jinaǧan. Şeberler süiekterdı qainatyp, maiynan aryltqan soŋ pıspek, kır oqtau, asadal, adalbaqan, sandyq, kebeje siiaqty üi jihazdaryn äşekeileuge paidalanǧan. Süiektı tesık qazanǧa salyp, astyna ot jaǧyp küidıru nätijesınde aǧyzyp alynǧan iısı bar qara maidy arbanyŋ döŋgelegın mailaǧan, ne külmen qosyp qainatyp, sabyn jasaǧan.
Jauyryn süiegınen jasalǧan, öte sirek kezdesetın köne zattardyŋ bırı – qoj nemese qalaq. Qojdy jauyrynnyŋ ortasyndaǧy qyr süiektı ızın de qaldyrmai şauyp tastap, bas jaǧynan qaiystan bau taǧyp jasaǧan. Mälımet beruşınıŋ aituy boiynşa, Ile özenınıŋ jaǧasyndaǧy qazaqtar jylqynyŋ qos jauyrynyn bır bıleu aǧaştyŋ ekı basyna bekıtıp, eskek retınde qoldanǧan. Ertede Jaiyq, Atyrau qazaqtary su üstıne mūz oiyp, qarmaq, au salǧanda şananyŋ üstıne jylqynyŋ ürgen qarnyn bailap qoiatyn. Aiaq astynan mūz jarylyp ketken jaǧdaida, ürgen qaryn şanany suǧa batyrmaidy.
Soişaŋǧy – jylqynyŋ süiegın ekıge bölıp jasaǧan konki. Soişaŋǧyny jasau üşın jılınşık süiektı aramen kesıp, ekı basyn qaiqaityp egeidı. Aldyŋǧy jaǧynan tesık tesıp, oǧan qaiystan bau taǧady, ony «mūryndyq» deidı. Artqy tesıkke tyǧylǧan baudy «ökşelık» deidı. Soişaŋǧyny balalar kiızden basylǧan aiaqkiım – şärkeidıŋ syrtynan bailap, taiaqqa tırenıp, mūzda syrǧanaǧan.
Tūiaqtaqa – aiaq kiımge bailap alatyn tauly-tasty, laisaŋ sazdy jerde jüruge arnalǧan, jylqynyŋ tūiaǧynan jasalatyn taqa. Jaŋa soiylǧan jylqynyŋ tört aiaǧyn kesıp alyp, ışındegı şemırşek müiızderınen arşidy da, aldyŋǧy aiaqtyŋ tūiaǧy men artqy aiaqtyŋ tūiaqtaryn bırneşe jerınen tesıp, tesıkterınen qaiysty sırestıre bailap tastaidy. Töŋkerılgen tūiaqtardyŋ ekı jaq jandarynan köldeneŋ tesık tesıp, qaiystan bau ötkızedı. Tūiaqtaqany aiaqkiımnıŋ syrtynan kiıp, ekı jaǧyndaǧy ekı baudy aiqastyryp, aǧaş tiekpen tiekteidı. Tūiaqtaqany tauly jerlerde qoişylar kigen.
Ahmet TOHTABAI,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory
(2010 jyly «Almatykıtap» baspasynan
jaryq körgen «Qazaq jylqysynyŋ
tarihy» kıtabynan alyndy)
