Qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy jasalǵan rýhanı-mádenı muralarynyń biri – mýzykalyq aspaptary. Búginde mýzykalyq aspaptar arheologııa jáne folklor derekteri qatarynda zerttelip keledi. Álemdik folklortaný ǵylymynda mýzykalyq aspaptar tabıǵatyna baılanysty sabaqtalǵan pikirler de az emes...
Qazaq halqynyń aspaptyq mýzykasyna qatysty derekter de, zertteýler de barshylyq. HIX ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń bas kezinen jetken málimetterde negizinen mýzykalyq aspaptardyń sıpattamasy basymdaý berilse, kezinde B.Sarybaev mýzykalyq aspaptar qurylymyn [1], P.Aravın, N.Tıftıkıdı, Á.Muhambetovalar aspaptyq-mýzykalyq dástúr men stıldi, al L.Tarasova úsh daýysty kúıler tabıǵatyn sóz etken [2]. Úsh daýysty shyǵarmalardyń jeke úlgilerin búginde J.Shákárimov oryndap júr. Biraq qazaqtyń dástúrli aspaptyq mýzykasyndaǵy úsh daýysty kúıler tabıǵaty osy kezge deıin arnaıy qarastyrylǵan emes. Áńgime bir bıiktiktegi qosarlanǵan ishekter emes, ár túrli bıiktiktegi ishek-dybystar týraly bolyp otyr. Qazaq mýzykasynda úsh daýystylyq boldy degen pikirdiń astarynda kóp ishekti mýzykalyq aspaptardyń jatary anyq. Osyǵan oraı qazaq halqynda kóp ishekti aspaptar bolǵan ba? – degen saýal týady.
Óziniń «Drevnıı narodnyı ınstrýment – djetygan» [3] degen maqalasynda B.Sarybaev aspaptyń ataýyn «jeti» jáne «aǵan» degen semantıkadan týdyryp, ony jeti ishekti aspap retinde tanyǵan. Avtor «Sıbırskıı vestnık» basylymyndaǵy derekterge júginip, jetigenniń jeti temir ishegi bolǵan deıdi [3, 24]. Qazaq halqynda jetigenge uqsas aspaptardyń bolǵandyǵyn dáleldeý barysynda «Úsh qyz» ertegisine júginedi. Odan ári jetigen men gýslıdiń tegi bir degen tujyrym jasaıdy. Búgingi kún turǵysynan kelgende joǵarydaǵy pikirlerdi ǵylymı dáleldeme retinde qabyldaý qıyn. Sebebi ertegi – prozalyq folklor janry. Qııal elementteri basym bolǵandyqtan ertegiden tarıhı shyndyqty izdeýge bolmaıdy. Ekinshiden, jetigen men gýslıdi bir túbirden taratý – ıslam men hrıstıan mádenıetin bir tekten tarqatýmen para-par. Úshinshiden, aspaptyń jeti temir ishegi týraly derek jetigenniń qazaq mádenıeti emes, XIX ǵasyrdaǵy Reseıdegi jetildirilgen úlgisine qatysty. Demek, B.Sarybaev pikirleri qazaq halqynyń mýzykalyq mádenıetinen jeti ishekti jetigen aspabynyń oryn alǵandyǵyn aıǵaqtaı almaıdy. Onyń ústine ǵalym kóp ishekti mýzykalyq aspaptardyń qandaı qajettilikten týǵandyǵyn da sóz etpegen.
Kezinde mýzykalyq ekspedıııa materıaldary negizinde úsh daýysty kúıler tabıǵatyn sóz etken zertteýshi – L.Tarasova. Baıqap otyrsaq, ondaǵy negizgi áýen joǵarǵy ishekte júrip, tómengi eki býrdondyq daýys aspaptyq súıemel qyzmetin atqarady eken. Bul belgini qobyz saryndarynan da kezdestiremiz. Ókinishke oraı ekspedıııa kezinde jazylyp alynǵan kúıler bizge qalaı jetken? Olardy oryndaýshy M.Ázimhanovtyń ustazdary kim, shákirtteri qaıda? Jalpy osy úsh daýysty kúıler ómir súrip kelgen dástúrli orta bar ma, joq pa? – degen máseleler L.Tarasova nazarynan tys qalǵan. Zertteýshilerimiz mýzykalyq aspaptardy dybys shyǵarý ereksheligi jaǵynan toptastyrsa da, olardyń tegi men tabıǵatyna tereńdep bara qoımady. Ǵasyrlar boıy damyǵan mýzykalyq aspaptardyń genezısi, stadııalyǵy, tıpologııasy sııaqty tanymdyq máseleler mýzykataný ǵylymynyń kún tártibine qoıylmaı keledi. Sol sebepti «folklor aspaptary», «halyq aspaptary», «ult aspaptary» degen termınder daralanbaı, keıde tipti ózara teń uǵymdar qatarynda qoldanylyp júr [4, 51-62].
Keıbir zertteýshilerimiz arheologııalyq derekterdi alǵa tartyp, b.z.d. mýzykalyq aspaptar týraly syrtekti pikirler aıtyp júr. Eń aldymen, ondaı málimetterdiń qazaq mádenıetine qatysyn anyqtap:
- tabylǵan mýzykalyq aspap sýretteriniń qaı dáýir, qandaı etnos,
etnıkalyq orta nemese halyq mádenıetine tán bolǵandyǵyn;
- sýrettegi aspaptyń kirme emes, jergilikti mádenıet kórinisi ekendigin;
- kóne ataýlardyń semantıkasy men etımologııasyna tereń boılap, olardyń maǵynasyn ǵylymı negizde anyqtaý qajet bolady.
Mádenı-etnografııalyq qubylystarda uqsas, úndes ataýlar kezdese beredi. Biraq olardyń semantıkalyq maǵynasy ár túrli bolýy múmkin. «Máskeý» – mas kúıeý degen sııaqty lıngvıstıkalyq erkindikke jol berip, «ıataǵan» (qandaı?) – jetigen (ne?), «qomýz» (shertpeli) – qobyz (ysqyshty) dep óte shyǵatyn bolsaq, Túrkııadaǵy «Kýtakııa» shaharyn qalaı qazaqshalar edik? San ǵasyrlardy birer derek, dáıek sózdermen kóktep ótýmen mýzykalyq aspaptar tarıhy jasalmasa kerek. Ǵylym tilimen aıtqanda, bul – baıandaý tásiline (opısatelnyı metod) qurylǵan empırızm kórinisi. Sondyqtan ǵylymı aqıqat retinde qabyldaýǵa bolmaıdy. Kóne qubylystardyń syrtqy kelbetin sanamalap ótý bar da, tereńine boılap, qopara zertteý bar: biri – gorızontaldik, ekinshisi – vertıkaldik tásil. Olar tanym teorııasynyń eki túrli satysyn quraıdy: biri – empırıstik, ekinshisi – teorııalyq tanym. Olaı bolsa, mádenı-etnografııalyq qubylystardy sóz etkende jalpylama baıandaý emes, ǵylymnyń sol salasyna tán tanymdyq kategorııalarmen sóılegen abzal. Aspaptyq mýzykamyz stıldik turǵydan zerttelse de, olardyń túp-tegin anyqtaý jaǵy kenje qalyp otyr. Sońǵy jyldary dombyra aspabyna qatysty zertteýler boldy.
Aıtalyq, «dombyra – qońyr úndi mýzykalyq aspap» dedik. Biraq bul kózge kórinip, qulaqqa estilip turǵan, ıaǵnı zertteý obektisiniń betinde jatqan qubylys. Sonda onyń jańalyǵy, ǵylymı tanymǵa qosar úlesi nede? Eger máseleni dombyranyń «qońyr úndi» akýstıkasyna ákelip tireıtin bolsaq, mundaı ún Altaı halyqtarynyń da mádenıetinde bar.
Jalpy óz basym dombyranyń qazaqy bolmysy «qońyr úninde» degen qaǵıdanyń ǵylymı astaryn kórip turǵanym joq. Búginde mýzykalyq aspaptarymyzdyń damýy men jetilý joldaryna da jete kóńil bólinbeı keledi. HH ǵasyrdyń 30-jyldarynan bastap bir ǵasyrǵa jýyq XIX ǵasyrdaǵy qobyz, dombyra kúılerin nasıhattap kelemiz. Sonda HH ǵasyrdaǵy mýzyka úlgilerimiz qaıda? Dına, Súgir muralarynan basqa bul ǵasyr qazaqtyń aspaptyq mýzykasyna ne qosty? Stadııalyq máselelerdiń bir salasy – osy. Bizde halyq aspaptaryn klassıfıkaııalaýǵa qatysty pikirler az bolǵan joq. Olardy aerofon, hordofon, ıdıofon dep jiktep kelemiz. Biraq áli kúnge deıin etnografııa talaptary mýzykataný ǵylymynda qoldanylmaı otyr. Sol sebepti mýzykalyq aspaptarymyz da qoǵam damýynyń túrli kezeńderine saı saralanyp, toptastyrylmaı keledi. Olarǵa tán ún-áýender de dáýirlik-stıldik turǵydan mejelegene qoıǵan joq. Folklorlyq aspaptardyń kóneligi daý týdyrmaıdy. Sebebi dybys shyǵarý múmkindikteri, qurylymy óte qarapaıym keledi. Olardyń urmaly jáne úrmeli úlgileriniń arhaıkalyq sıpaty aıqyn. Bul aspaptarda oryndalǵan yrǵaq pen ún-saryndar damyp, jetilip, halyqtyń estetıkalyq talǵamyn kóterýge yqpal etetin deńgeıge kóterile qoımaǵan. Al ishekti aspaptarǵa kelgende jaǵdaı ózgere beredi. Ysqyshty jáne shertpeli bolyp jikteletin ishekti aspaptar folklorlyq satydan ótip, halyqtyq, ulttyq belesterge kóterilgen.
Jalpy qoǵam sekildi mýzykalyq aspaptar da únemi qozǵalys, damý, jetilý ústinde bolady. El qajetine jaraǵan, onyń mýzykalyq-estetıkalyq talǵamyn qanaǵattandyrǵan aspaptar ǵana halyqpen birge ómir súrip, qoǵam damýynyń kelesi satylaryna kóterilip otyrǵan. Aıtalyq, arǵy dáýirlerdegi baqsylar qobyzda oryndalǵan kóne saryndardy óner emes, táńirmen baılanys ornatý quraly retinde uǵynǵan. Bul – mıftik uǵym, folklorlyq saty. Beri kele baqsy saryndary negizinde shaǵyn aspaptyq mýzyka úlgileri týǵan. Qorqyt zamanynan bastaý alyp, Yqylas jetkizgen kóptegen qobyz kúıleri sonyń aıǵaǵy. Olardyń basym kórshiliginiń ózegin ortaq saryndar quraıdy. Mundaı kóne saryndardy túrikmen, ázirbaıjan mýzykasynan da kezdestiretin bolsaq, bul uqsastyqtardyń syryn zertteý kerek. Ony kúılerdiń tıpologııalyq uqsastyqtary, kompozıııalyq qurylymy ǵana emes, arhaıkalyq saryndardyń genezısinen de izdegen jón. Ishekti aspaptardyń qaısysy kóne, qaısysy kenje, ysqyshty aspap arhaıkalyq qubylys pa, shertpeli aspap kóne me? – degen stadııalyq máselelerdi qarastyrý barysynda olardyń mýzykalyq repertýary jáne oryndaý tehnıkasyna da kóńil bólý qajet. Mysaly, qobyz saryndarymen salystyrǵanda dombyra kúıleriniń kórkemdik álemi ózgeshe bolyp keledi: obrazdaý quraldary jetilgen, oryndaý tehnıkasy ósken, kompozıııalyq qurylymy kúrdelengen, kórkemdigi arta túsken.
Mýzykalyq aspaptardyń genezısine kelgende biz ǵylymı tanymdy abstrakııalyq uǵym-boljamdarmen almastyryp kelemiz. El aýzynda saqtalǵan ańyz-ápsanalardy tarıhı shyndyq retinde qabyldap, «ishekti aspap keýip qalǵan qoı ishekterinen týǵan», «Qorqyt – qobyz atasy» degen pikir aıtýshylar da baıqalyp júr. Mundaı paıymdaýlar ǵylymı tanym kórisi bola almaıdy. M.Qashqarı sózdiginen bastap kóptegen kóne jazbalarda saqtalǵan derekterdi, árbir mýzykalyq aspap ataýlarynyń mán-maǵynasyn ǵylymı turǵydan saralap, mádenı qubylystardyń genezısi, stadııalyǵy jáne tıpologııasyna qatysty álemdik folklortaný ǵylymynda ornyqqan metodologııalyq taıanyshtardy jete ıgermeı jatyp, mýzykalyq aspaptardyń tegi týraly tosyn pikir sabaqtaý qıyn.
Kóp ishekti mýzykalyq aspap týraly pikir aıtýshylar qazaq mýzykasynyń monodııalyq tabıǵatyn eskermeıdi. Jeti ishekti mýzykalyq aspap – jetigen nemese úsh daýysty dombyra kúılerine qatysty aıtylyp júrgen pikirler de jalǵasyn tappaı keledi. Dombyrashy J.Shákárimovtiń arakidik úsh ishekti dombyra týraly pikir sabaqtap, úsh daýysty kúı tartýy ondaı aspaptyń mádenı qoldanysqa enýine túrtki bola almaı júrgeni de shyndyq. Ol úshin, eń aldymen, halqymyzdyń aspaptyq qorynda úsh ishekti mýzykalyq aspaptyń bolǵandyǵyn, onyń nendeı qajettilikten týǵandyǵyn oryndaýshylyq-tájirıbelik negizde dáleldeý qajet. Mundaı kúrdeli máselede bir oryndaýshynyń úsh daýysty kúı tartýy azdyq etedi. Onyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan mýzykalyq repertýary, dástúri, búgingi tańdaǵy izi men kórinisteri bolýy shart.
Qazaq halqynyń mýzykalyq mádenıeti kóp daýystylyqty bilmegen, ózegin syńar daýysty mýzykalyq saryndar quraǵan óner arnasy. Kóne qobyz saryndary men dombyraǵa arnalǵan kúılerdiń negizgi áýenderi jeke daýysta júrip, ekinshi ishek qosalqy qyzmet atqarady. Osy belgi L.Tarasova keltirgen úsh daýysty dombyra kúıinen de oryn alǵan. Dombyraǵa arnalǵan halyq kompozıtorlarynyń kúılerinen eki daýystylyq júıeni kórsek te, túptep kelgende, bul da kópdaýysty mýzykalyq faktýra bola almaıdy. Munda da melodızm prınıpi ústemdik etedi. Ondaǵy kvarta-kvıntalyq araqatynasqa negizdelgen mýzykalyq faktýra áli kópdaýystylyq deńgeıine kóterile qoımaǵan. Eger qazaq qaýymynyń estetıkalyq talǵamyn qos ishekti mýzykalyq aspaptar qanaǵattandyryp kelgen bolsa, kóp ishekti aspapta qandaı qajettilik bar? Bizge jetken kúıler qos ishekte erkin oryndalatyn bolsa, aspapqa qosymsha ishek taǵýdyń qajeti ne? Ony qandaı etnografııalyq qubylys, bolmasa ǵylymı zańdylyqpen túsindirer edik? Osylardy eskere kelgende monodııalyq mádenıet jaǵdaıynda kóp ishekti mýzykalyq aspap, bolmasa kópdaýysty júıeniń bolýy múmkin be?
Eger kóp ishekti aspaptar bolǵan desek, kóp daýysty kúıler nege joq? Bola qalsa, dástúr deńgeıine kóterilip, tym bolmasa qazaq dalasynyń bir aımaǵyna taraǵan ba? Olar bizge nege jetpegen?
Asyly kóne saryndar tabıǵatyn mýzykalyq aspaptan tys qarastyrýǵa bolmaıdy. Mundaı kózge uryp turǵan qubylystardyń syryn ózge halyqtar mádenıetimen túsindirýge bolmaıdy. Másele bir etnomádenı orta, bir halyqqa tán dástúr sheńberinde qarastyrylýǵa tıis. Sebebi mádenı-etnografııalyq qubylystar bir ǵana belgisimen daralanbaı, óz kezeginde ishteı jiktelip jatady. Mysaly batystaǵy tókpe kúı dástúriniń kórnekti ókilderi Qurmanǵazy men Dáýletkereıdi alaıyq. Olar tókpe kúı aımaǵynan shyqsa da, shyǵarmalarynyń kórkemdik-obrazdyq álemi bólek, ózindik qoltańbalary aıqyn seziledi. Shyǵys halyqtaryna tán monodııanyń da tolyp jatqan ishki erekshelikteri bar. Sol belgilerin anyqtamaı jatyp olarǵa ortaq qalpaq kıgizý erte. Demek, qazaq mýzykasy jaǵdaıynda aspap bir ishekti bolsa, sol aspapta oryndalatyn shyǵarma da jalǵyz daýysty bolmaq. Qos ishekti aspapta – eki, jeti ishekti jetigende – kóp daýysty kúıler oryndalaýǵa tıis. Osy logıkalyq qısynǵa júginer bolsaq, qazaq halqynyń aspaptyq mýzykasynda geterofonııalyq júıe bolǵan degen pikirdi qýattaýǵa tıis bolamyz. Onsyz kóp ishekti aspaptardyń tájirıbelik qajettiligin túsindirý qıyn. Biraq bul qazaq, odan qaldy shyǵys mýzykasynyń monodııalyq tabıǵatyna qaıshy keletin paıymdaý.
B.Sarybaev, L.Tarasova, J.Shákárimov, t.b. aıtyp kelgen úsh jáne jeti ishekti mýzykalyq aspaptar tabıǵaty osy talaptardyń birde-birine jaýap bere almaıdy. Demek, úsh ishekti dombyra, jeti ishekti jetigen aspaptary boldy degen pikirlerdiń tarıhı-mádenı jáne etnografııalyq negizi olqy. Bul tusta «patrıottyq» sezimge berilýdiń de qajeti shamaly. Árbir mádenı qubylys óziniń tarıhı bolmysymen tanylýy shart. Al ǵylymı tanym úshin qazaq halqynda mýzykalyq repertýary joq kóp ishekti mýzykalyq aspaptar boldy degen ustanymnyń bereri shamaly. Mýzykalyq aspap pen mýzykalyq repertýar – egiz. Osy baılanysty uǵynbaıynsha mádenı-etnografııalyq qubylystardyń syryn túsiný qıyn. Kóp daýysty kúıler joq jerde kóp ishekti mýzykalyq aspaptar boldy deýdiń qısyny shamaly. Mýzykalyq repertýary joq aspap ne jasandy, ne óli aspap.
Bul – ǵylymı aksıoma, ony ári qaraı ornyqtyrý ǵylymı tanymnyń aldaǵy mindetterinen sanalady.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Sarybaev B. Qazaq halqynyń mýzykalyq aspaptary. – Almaty: «Jalyn», 1980.
2. Tarasova L. Kazahskıe trehgolosnye kıýı / Narodnaıa mýzyka v Kazahstane. – Alma-
Ata: «Kazahstan», 1967. – S.196-200.
3. Sarybaev B. Drevnıı kazahskıı ıntrýment – djetygan / Narodnaıa mýzyka v
Kazahstane. – Alma-Ata: «Kazahstan», 1967. – S.122-126.
4. Qońyratbaı T.Á. Qazaq mýzykasynyń tarıhy. QR BǴM bekitken oqýlyq. – Almaty:
«Dáýir», 2011. - B. 164.
Tynysbek QOŃYRATBAI,
Qazaq memlekettik Qyzdar pedagogıkalyq
ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi,
ónertaný professory.
«Aqıqat» jýraly
