Qazaq halqynyŋ ǧasyrlar boiy jasalǧan ruhani-mädeni mūralarynyŋ bırı – muzykalyq aspaptary. Bügınde muzykalyq aspaptar arheologiia jäne folklor derekterı qatarynda zerttelıp keledı. Älemdık folklortanu ǧylymynda muzykalyq aspaptar tabiǧatyna bailanysty sabaqtalǧan pıkırler de az emes...
Qazaq halqynyŋ aspaptyq muzykasyna qatysty derekter de, zertteuler de barşylyq. HIX ǧasyrdyŋ aiaǧy men XX ǧasyrdyŋ bas kezınen jetken mälımetterde negızınen muzykalyq aspaptardyŋ sipattamasy basymdau berılse, kezınde B.Sarybaev muzykalyq aspaptar qūrylymyn [1], P.Aravin, N.Tiftikidi, Ä.Mūhambetovalar aspaptyq-muzykalyq dästür men stildı, al L.Tarasova üş dauysty küiler tabiǧatyn söz etken [2]. Üş dauysty şyǧarmalardyŋ jeke ülgılerın bügınde J.Şäkärımov oryndap jür. Bıraq qazaqtyŋ dästürlı aspaptyq muzykasyndaǧy üş dauysty küiler tabiǧaty osy kezge deiın arnaiy qarastyrylǧan emes. Äŋgıme bır biıktıktegı qosarlanǧan ışekter emes, är türlı biıktıktegı ışek-dybystar turaly bolyp otyr. Qazaq muzykasynda üş dauystylyq boldy degen pıkırdıŋ astarynda köp ışektı muzykalyq aspaptardyŋ jatary anyq. Osyǧan orai qazaq halqynda köp ışektı aspaptar bolǧan ba? – degen saual tuady.
Özınıŋ «Drevnii narodnyi instrument – djetygan» [3] degen maqalasynda B.Sarybaev aspaptyŋ atauyn «jetı» jäne «aǧan» degen semantikadan tudyryp, ony jetı ışektı aspap retınde tanyǧan. Avtor «Sibirskii vestnik» basylymyndaǧy derekterge jügınıp, jetıgennıŋ jetı temır ışegı bolǧan deidı [3, 24]. Qazaq halqynda jetıgenge ūqsas aspaptardyŋ bolǧandyǧyn däleldeu barysynda «Üş qyz» ertegısıne jügınedı. Odan ärı jetıgen men guslidıŋ tegı bır degen tūjyrym jasaidy. Bügıngı kün tūrǧysynan kelgende joǧarydaǧy pıkırlerdı ǧylymi däleldeme retınde qabyldau qiyn. Sebebı ertegı – prozalyq folklor janry. Qiial elementterı basym bolǧandyqtan ertegıden tarihi şyndyqty ızdeuge bolmaidy. Ekınşıden, jetıgen men guslidı bır tübırden taratu – islam men hristian mädenietın bır tekten tarqatumen para-par. Üşınşıden, aspaptyŋ jetı temır ışegı turaly derek jetıgennıŋ qazaq mädenietı emes, XIX ǧasyrdaǧy Reseidegı jetıldırılgen ülgısıne qatysty. Demek, B.Sarybaev pıkırlerı qazaq halqynyŋ muzykalyq mädenietınen jetı ışektı jetıgen aspabynyŋ oryn alǧandyǧyn aiǧaqtai almaidy. Onyŋ üstıne ǧalym köp ışektı muzykalyq aspaptardyŋ qandai qajettılıkten tuǧandyǧyn da söz etpegen.
Kezınde muzykalyq ekspedisiia materialdary negızınde üş dauysty küiler tabiǧatyn söz etken zertteuşı – L.Tarasova. Baiqap otyrsaq, ondaǧy negızgı äuen joǧarǧy ışekte jürıp, tömengı ekı burdondyq dauys aspaptyq süiemel qyzmetın atqarady eken. Būl belgını qobyz saryndarynan da kezdestıremız. Ökınışke orai ekspedisiia kezınde jazylyp alynǧan küiler bızge qalai jetken? Olardy oryndauşy M.Äzımhanovtyŋ ūstazdary kım, şäkırtterı qaida? Jalpy osy üş dauysty küiler ömır sürıp kelgen dästürlı orta bar ma, joq pa? – degen mäseleler L.Tarasova nazarynan tys qalǧan. Zertteuşılerımız muzykalyq aspaptardy dybys şyǧaru erekşelıgı jaǧynan toptastyrsa da, olardyŋ tegı men tabiǧatyna tereŋdep bara qoimady. Ǧasyrlar boiy damyǧan muzykalyq aspaptardyŋ genezisı, stadiialyǧy, tipologiiasy siiaqty tanymdyq mäseleler muzykatanu ǧylymynyŋ kün tärtıbıne qoiylmai keledı. Sol sebeptı «folklor aspaptary», «halyq aspaptary», «ūlt aspaptary» degen terminder daralanbai, keide tıptı özara teŋ ūǧymdar qatarynda qoldanylyp jür [4, 51-62].
Keibır zertteuşılerımız arheologiialyq derekterdı alǧa tartyp, b.z.d. muzykalyq aspaptar turaly syrtektı pıkırler aityp jür. Eŋ aldymen, ondai mälımetterdıŋ qazaq mädenietıne qatysyn anyqtap:
- tabylǧan muzykalyq aspap suretterınıŋ qai däuır, qandai etnos,
etnikalyq orta nemese halyq mädenietıne tän bolǧandyǧyn;
- surettegı aspaptyŋ kırme emes, jergılıktı mädeniet körınısı ekendıgın;
- köne ataulardyŋ semantikasy men etimologiiasyna tereŋ boilap, olardyŋ maǧynasyn ǧylymi negızde anyqtau qajet bolady.
Mädeni-etnografiialyq qūbylystarda ūqsas, ündes ataular kezdese beredı. Bıraq olardyŋ semantikalyq maǧynasy är türlı boluy mümkın. «Mäskeu» – mas küieu degen siiaqty lingvistikalyq erkındıkke jol berıp, «iataǧan» (qandai?) – jetıgen (ne?), «qomuz» (şertpelı) – qobyz (ysqyşty) dep öte şyǧatyn bolsaq, Türkiiadaǧy «Kutakiia» şaharyn qalai qazaqşalar edık? San ǧasyrlardy bırer derek, däiek sözdermen köktep ötumen muzykalyq aspaptar tarihy jasalmasa kerek. Ǧylym tılımen aitqanda, būl – baiandau täsılıne (opisatelnyi metod) qūrylǧan empirizm körınısı. Sondyqtan ǧylymi aqiqat retınde qabyldauǧa bolmaidy. Köne qūbylystardyŋ syrtqy kelbetın sanamalap ötu bar da, tereŋıne boilap, qopara zertteu bar: bırı – gorizontaldık, ekınşısı – vertikaldık täsıl. Olar tanym teoriiasynyŋ ekı türlı satysyn qūraidy: bırı – empiristık, ekınşısı – teoriialyq tanym. Olai bolsa, mädeni-etnografiialyq qūbylystardy söz etkende jalpylama baiandau emes, ǧylymnyŋ sol salasyna tän tanymdyq kategoriialarmen söilegen abzal. Aspaptyq muzykamyz stildık tūrǧydan zerttelse de, olardyŋ tüp-tegın anyqtau jaǧy kenje qalyp otyr. Soŋǧy jyldary dombyra aspabyna qatysty zertteuler boldy.
Aitalyq, «dombyra – qoŋyr ündı muzykalyq aspap» dedık. Bıraq būl közge körınıp, qūlaqqa estılıp tūrǧan, iaǧni zertteu obektısınıŋ betınde jatqan qūbylys. Sonda onyŋ jaŋalyǧy, ǧylymi tanymǧa qosar ülesı nede? Eger mäselenı dombyranyŋ «qoŋyr ündı» akustikasyna äkelıp tıreitın bolsaq, mūndai ün Altai halyqtarynyŋ da mädenietınde bar.Jalpy öz basym dombyranyŋ qazaqy bolmysy «qoŋyr ünınde» degen qaǧidanyŋ ǧylymi astaryn körıp tūrǧanym joq. Bügınde muzykalyq aspaptarymyzdyŋ damuy men jetılu joldaryna da jete köŋıl bölınbei keledı. HH ǧasyrdyŋ 30-jyldarynan bastap bır ǧasyrǧa juyq XIX ǧasyrdaǧy qobyz, dombyra küilerın nasihattap kelemız. Sonda HH ǧasyrdaǧy muzyka ülgılerımız qaida? Dina, Sügır mūralarynan basqa būl ǧasyr qazaqtyŋ aspaptyq muzykasyna ne qosty? Stadiialyq mäselelerdıŋ bır salasy – osy. Bızde halyq aspaptaryn klassifikasiialauǧa qatysty pıkırler az bolǧan joq. Olardy aerofon, hordofon, idiofon dep jıktep kelemız. Bıraq älı künge deiın etnografiia talaptary muzykatanu ǧylymynda qoldanylmai otyr. Sol sebeptı muzykalyq aspaptarymyz da qoǧam damuynyŋ türlı kezeŋderıne sai saralanyp, toptastyrylmai keledı. Olarǧa tän ün-äuender de däuırlık-stildık tūrǧydan mejelegene qoiǧan joq. Folklorlyq aspaptardyŋ könelıgı dau tudyrmaidy. Sebebı dybys şyǧaru mümkındıkterı, qūrylymy öte qarapaiym keledı. Olardyŋ ūrmaly jäne ürmelı ülgılerınıŋ arhaikalyq sipaty aiqyn. Būl aspaptarda oryndalǧan yrǧaq pen ün-saryndar damyp, jetılıp, halyqtyŋ estetikalyq talǧamyn köteruge yqpal etetın deŋgeige köterıle qoimaǧan. Al ışektı aspaptarǧa kelgende jaǧdai özgere beredı. Ysqyşty jäne şertpelı bolyp jıkteletın ışektı aspaptar folklorlyq satydan ötıp, halyqtyq, ūlttyq belesterge köterılgen. Jalpy qoǧam sekıldı muzykalyq aspaptar da ünemı qozǧalys, damu, jetılu üstınde bolady. El qajetıne jaraǧan, onyŋ muzykalyq-estetikalyq talǧamyn qanaǧattandyrǧan aspaptar ǧana halyqpen bırge ömır sürıp, qoǧam damuynyŋ kelesı satylaryna köterılıp otyrǧan. Aitalyq, arǧy däuırlerdegı baqsylar qobyzda oryndalǧan köne saryndardy öner emes, täŋırmen bailanys ornatu qūraly retınde ūǧynǧan. Būl – miftık ūǧym, folklorlyq saty. Berı kele baqsy saryndary negızınde şaǧyn aspaptyq muzyka ülgılerı tuǧan. Qorqyt zamanynan bastau alyp, Yqylas jetkızgen köptegen qobyz küilerı sonyŋ aiǧaǧy. Olardyŋ basym körşılıgınıŋ özegın ortaq saryndar qūraidy. Mūndai köne saryndardy türıkmen, äzırbaijan muzykasynan da kezdestıretın bolsaq, būl ūqsastyqtardyŋ syryn zertteu kerek. Ony küilerdıŋ tipologiialyq ūqsastyqtary, kompozisiialyq qūrylymy ǧana emes, arhaikalyq saryndardyŋ genezisınen de ızdegen jön. Işektı aspaptardyŋ qaisysy köne, qaisysy kenje, ysqyşty aspap arhaikalyq qūbylys pa, şertpelı aspap köne me? – degen stadiialyq mäselelerdı qarastyru barysynda olardyŋ muzykalyq repertuary jäne oryndau tehnikasyna da köŋıl bölu qajet. Mysaly, qobyz saryndarymen salystyrǧanda dombyra küilerınıŋ körkemdık älemı özgeşe bolyp keledı: obrazdau qūraldary jetılgen, oryndau tehnikasy ösken, kompozisiialyq qūrylymy kürdelengen, körkemdıgı arta tüsken. Muzykalyq aspaptardyŋ genezisıne kelgende bız ǧylymi tanymdy abstraksiialyq ūǧym-boljamdarmen almastyryp kelemız. El auzynda saqtalǧan aŋyz-äpsanalardy tarihi şyndyq retınde qabyldap, «ışektı aspap keuıp qalǧan qoi ışekterınen tuǧan», «Qorqyt – qobyz atasy» degen pıkır aituşylar da baiqalyp jür. Mūndai paiymdaular ǧylymi tanym körısı bola almaidy. M.Qaşqari sözdıgınen bastap köptegen köne jazbalarda saqtalǧan derekterdı, ärbır muzykalyq aspap ataularynyŋ män-maǧynasyn ǧylymi tūrǧydan saralap, mädeni qūbylystardyŋ genezisı, stadiialyǧy jäne tipologiiasyna qatysty älemdık folklortanu ǧylymynda ornyqqan metodologiialyq taianyştardy jete igermei jatyp, muzykalyq aspaptardyŋ tegı turaly tosyn pıkır sabaqtau qiyn. Köp ışektı muzykalyq aspap turaly pıkır aituşylar qazaq muzykasynyŋ monodiialyq tabiǧatyn eskermeidı. Jetı ışektı muzykalyq aspap – jetıgen nemese üş dauysty dombyra küilerıne qatysty aitylyp jürgen pıkırler de jalǧasyn tappai keledı. Dombyraşy J.Şäkärımovtıŋ arakıdık üş ışektı dombyra turaly pıkır sabaqtap, üş dauysty küi tartuy ondai aspaptyŋ mädeni qoldanysqa enuıne türtkı bola almai jürgenı de şyndyq. Ol üşın, eŋ aldymen, halqymyzdyŋ aspaptyq qorynda üş ışektı muzykalyq aspaptyŋ bolǧandyǧyn, onyŋ nendei qajettılıkten tuǧandyǧyn oryndauşylyq-täjıribelık negızde däleldeu qajet. Mūndai kürdelı mäselede bır oryndauşynyŋ üş dauysty küi tartuy azdyq etedı. Onyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan muzykalyq repertuary, dästürı, bügıngı taŋdaǧy ızı men körınısterı boluy şart. Qazaq halqynyŋ muzykalyq mädenietı köp dauystylyqty bılmegen, özegın syŋar dauysty muzykalyq saryndar qūraǧan öner arnasy. Köne qobyz saryndary men dombyraǧa arnalǧan küilerdıŋ negızgı äuenderı jeke dauysta jürıp, ekınşı ışek qosalqy qyzmet atqarady. Osy belgı L.Tarasova keltırgen üş dauysty dombyra küiınen de oryn alǧan. Dombyraǧa arnalǧan halyq kompozitorlarynyŋ küilerınen ekı dauystylyq jüienı körsek te, tüptep kelgende, būl da köpdauysty muzykalyq faktura bola almaidy. Mūnda da melodizm prinsipı üstemdık etedı. Ondaǧy kvarta-kvintalyq araqatynasqa negızdelgen muzykalyq faktura älı köpdauystylyq deŋgeiıne köterıle qoimaǧan. Eger qazaq qauymynyŋ estetikalyq talǧamyn qos ışektı muzykalyq aspaptar qanaǧattandyryp kelgen bolsa, köp ışektı aspapta qandai qajettılık bar? Bızge jetken küiler qos ışekte erkın oryndalatyn bolsa, aspapqa qosymşa ışek taǧudyŋ qajetı ne? Ony qandai etnografiialyq qūbylys, bolmasa ǧylymi zaŋdylyqpen tüsındırer edık? Osylardy eskere kelgende monodiialyq mädeniet jaǧdaiynda köp ışektı muzykalyq aspap, bolmasa köpdauysty jüienıŋ boluy mümkın be?
Eger köp ışektı aspaptar bolǧan desek, köp dauysty küiler nege joq? Bola qalsa, dästür deŋgeiıne köterılıp, tym bolmasa qazaq dalasynyŋ bır aimaǧyna taraǧan ba? Olar bızge nege jetpegen?Asyly köne saryndar tabiǧatyn muzykalyq aspaptan tys qarastyruǧa bolmaidy. Mūndai közge ūryp tūrǧan qūbylystardyŋ syryn özge halyqtar mädenietımen tüsındıruge bolmaidy. Mäsele bır etnomädeni orta, bır halyqqa tän dästür şeŋberınde qarastyryluǧa tiıs. Sebebı mädeni-etnografiialyq qūbylystar bır ǧana belgısımen daralanbai, öz kezegınde ıştei jıktelıp jatady. Mysaly batystaǧy tökpe küi dästürınıŋ körnektı ökılderı Qūrmanǧazy men Däuletkereidı alaiyq. Olar tökpe küi aimaǧynan şyqsa da, şyǧarmalarynyŋ körkemdık-obrazdyq älemı bölek, özındık qoltaŋbalary aiqyn sezıledı. Şyǧys halyqtaryna tän monodiianyŋ da tolyp jatqan ışkı erekşelıkterı bar. Sol belgılerın anyqtamai jatyp olarǧa ortaq qalpaq kigızu erte. Demek, qazaq muzykasy jaǧdaiynda aspap bır ışektı bolsa, sol aspapta oryndalatyn şyǧarma da jalǧyz dauysty bolmaq. Qos ışektı aspapta – ekı, jetı ışektı jetıgende – köp dauysty küiler oryndalauǧa tiıs. Osy logikalyq qisynǧa jügıner bolsaq, qazaq halqynyŋ aspaptyq muzykasynda geterofoniialyq jüie bolǧan degen pıkırdı quattauǧa tiıs bolamyz. Onsyz köp ışektı aspaptardyŋ täjıribelık qajettılıgın tüsındıru qiyn. Bıraq būl qazaq, odan qaldy şyǧys muzykasynyŋ monodiialyq tabiǧatyna qaişy keletın paiymdau. B.Sarybaev, L.Tarasova, J.Şäkärımov, t.b. aityp kelgen üş jäne jetı ışektı muzykalyq aspaptar tabiǧaty osy talaptardyŋ bırde-bırıne jauap bere almaidy. Demek, üş ışektı dombyra, jetı ışektı jetıgen aspaptary boldy degen pıkırlerdıŋ tarihi-mädeni jäne etnografiialyq negızı olqy. Būl tūsta «patriottyq» sezımge berıludıŋ de qajetı şamaly. Ärbır mädeni qūbylys özınıŋ tarihi bolmysymen tanyluy şart. Al ǧylymi tanym üşın qazaq halqynda muzykalyq repertuary joq köp ışektı muzykalyq aspaptar boldy degen ūstanymnyŋ bererı şamaly. Muzykalyq aspap pen muzykalyq repertuar – egız. Osy bailanysty ūǧynbaiynşa mädeni-etnografiialyq qūbylystardyŋ syryn tüsınu qiyn. Köp dauysty küiler joq jerde köp ışektı muzykalyq aspaptar boldy deudıŋ qisyny şamaly. Muzykalyq repertuary joq aspap ne jasandy, ne ölı aspap. Būl – ǧylymi aksioma, ony ärı qarai ornyqtyru ǧylymi tanymnyŋ aldaǧy mındetterınen sanalady. Paidalanylǧan ädebietter: 1. Sarybaev B. Qazaq halqynyŋ muzykalyq aspaptary. – Almaty: «Jalyn», 1980. 2. Tarasova L. Kazahskie trehgolosnye kiui / Narodnaia muzyka v Kazahstane. – Alma- Ata: «Kazahstan», 1967. – S.196-200. 3. Sarybaev B. Drevnii kazahskii intrument – djetygan / Narodnaia muzyka v Kazahstane. – Alma-Ata: «Kazahstan», 1967. – S.122-126. 4. Qoŋyratbai T.Ä. Qazaq muzykasynyŋ tarihy. QR BǦM bekıtken oqulyq. – Almaty: «Däuır», 2011. - B. 164.
Tynysbek QOŊYRATBAI,
Qazaq memlekettık Qyzdar pedagogikalyq
universitetınıŋ kafedra meŋgeruşısı,
önertanu professory.
«Aqiqat» juraly
