Halyqtyŋ muzykalyq mūrasynyŋ ülken bır parasy – dästürlı halyq änderı. Halyq änderınıŋ jürekke keŋdık, oiǧa örıs, sezımdı näzık etetın qasietı men qūdıretı eş närsemen şendestıruge kelmes. Eskıden kele jatqan estı änderdıŋ taǧylymdyq mazmūnymen qosa, astarlap aitylatyn oi, tūspaldap jetkızetın tılek, emeurınmen bıldıretın eskertu, jalpy, ökpe, naz, bazyna, qaljyŋ kei şaqta äzılmen örılıp, oinaqylana tögılgenımen, ädepten ozyp, arnasynan auyp ketetın jaqtary da bar. Bügıngı mädeniet ölşemımen alǧanda, bız üşın būl degenıŋız – baryp tūrǧan anaiylyq, sypaiylyqpen syiysa almaityn dörekılık. Ärine, sypaiylyq degen – mädeniettılıktıŋ eŋ basty belgısı, qorşaǧan ortasyna süikımdı etetın qasiet, al ersı, anaiy närse adamnyŋ jirenışı men tüsınbestıgın tuǧyzady. Mädeniettıŋ europalyq jüiesıne köşkelı berı bız bıryŋǧai sypaiylyqty ǧana nasihattai bastadyq ta, būrynnan bar närsenı qajet etpeitın boldyq. Söitıp auyzdan auyzǧa tarap, eş jerde tarşylyq körmei aitylǧan änder endıgı jerde qūlaqqa türpıdei tietın bolyp, belgılı bır ortanyŋ köŋıl köterer «jabyq» jaǧdaiynda aityluǧa köştı. Bıraq bügıngı qaǧazdyŋ betı kötermeitın erot joldar zamanynda halyq änderınıŋ şumaqtary men qaiyrmasynda qysylmai-qymtyrylmai-aq kün keşken. Bügıngı künı bızge bet şymşytatyn būl änder bırjola ūmytyldy desek te bolǧandai. Al endı osy dūrys pa, būrys pa? Belgılı jyrşy, folklor men önertanu taqyrybyn qauzap jürgen ǧalym-qalamger Berık JÜSIPOVTI «jabyq» taqyrypty «jyrlatuǧa» şaqyrdyq.
– 1950 jyldary qazaqtyŋ «sottalǧan» 500-ge tarta änınıŋ mätını qaita jazyldy. Būǧan ne sebep boldy? Öitkenı ūlttyq sipatty, batyrlarymyzdy ūlyqtaǧan, eldıktı, erlıktı aitqan örşıl ruh keŋestık ideologiiamen üilesım taba almady. Qoldan kelse, qazır sol olqylyqty qaita qalpyna keltırıp, köptegen änderdıŋ baiyrǧy sözderın qaitaryp beru kerek. Jalpy qazaqtyŋ tūrmys-tırşılıgınde, kündelıktı ömır-saltynda, mädenietınde bügıngı közqarasta «anaiylyq» dep qabyldanyp jürgen sözder qalypty, käduılgı närse siiaqty aityla beretın. Soŋǧy bır ǧasyrda sonyŋ bärı qasiettı halyq änderınen sylyp alynyp tastaldy.
Mädeniet degen – tyiym-salttardyŋ jiyntyǧy, qoldan qūiylatyn qalyp. Al bız sol tyiym-salttardyŋ jiyntyǧyn kımderdıŋ ömır saltyna, qai halyqtyŋ mädeniet ūstynyna qarap jasadyq? Ärine, Europa men orysqa qarap jasadyq. Sol damyǧan Europanyŋ özı bügınde qazır qoldan qūiylǧan qalyptan, jasandy mädenietten qajyp, şarşai bastady. Alystan jetken än men küidı aitpaǧanda, kündelıktı tırşılıgımızde şekten şyqqan «sypaiylyqtan» özge tügılı, özımız de şarşai bastadyq .
Osydan bır ǧasyr būryn ǧana aqsaqal-qarasaqaldarymyzdyŋ ortasynda aitylǧan sol ändı halyq jap-jaqsy tyŋdap edı ǧoi. Aqsaqaldar alqa-qotan otyryp qūlaq qūryşyn qandyra özderı tyŋdaityn än – bır töbe, qyz-kelınşekter men keiuana äjeler jinalyp tyŋdaityn än – bır arna, jastar tyŋdaityn än – bır basqa. Qazaq änı tyŋdauşynyŋ jasyna, jynysyna, otyrys erekşelıgıne qarai da şyrqalatyn. Sondyqtan anaiy änderdıŋ özı bır zamanda belgılı bır därejede ūlt mädenietıne öz älınşe qyzmet jasady. Olar özdıgınen joiylyp ketken joq, olardy joiu turaly saiasat boldy. Bıraq Jaratqannyŋ aralasuymen bolǧan jaratyndyda artyq närse bolmaitynyn eşkım eskergen joq. Bügın köz jasymyzdy köl etıp: «Änımızdı eşkım tyŋdamaidy, küige eşkım qūlaq türmeidı, jat bop kettık», – dep şaǧynatyn ädet şyǧardyq. Al endı sol änderımızdı halyq qanşama ǧasyrlar boiy tyŋdap kelıp, soŋǧy bır ǧasyrda nege tyŋdamai qalypty?
Mümkın, halyq änderı men halyq kompozitorlarynyŋ änderındegı älgındei «tūzdyq» – äŋgıme arqauy, tyŋdauşy men oryndauşy arasynyŋ däneker özegı retınde bır kezderı tylsym qyzmet atqarǧan şyǧar. Sol sebeptı tyŋdauşy da oǧan asa bır qūmarlyqpen qūlaq türgen bolar?!Ūly as-toilarda sauyn aityp änşı şaqyrylǧany belgılı. Ol at arytyp kelıp, topqa kırdı. Sodan äŋgıme aitylyp, önerdıŋ jai-küiı jaimalana bastady delık. Bozbala men boijetkennıŋ köŋılın qytyqtaityn änder aitty. Sodan soŋ qyz-kelınşektıŋ köŋılıne jaǧatyn än bastady. Qyza kele qariialarǧa ūnaityn fälsapalyq nasihatyn jyrlady. Mūŋ men şerge toly änderımen keiuanalardyŋ köŋılın bosatty… Alaida osynyŋ arasynda tyŋdauşysynyŋ qajetıne orai bır serpıltıp tastaityn älgındei «anaiy» joldary bar änderın de ūmytpai şyrqap, ūiyǧan köŋıldı bır serpıltıp qoiatyn. Osynyŋ bärın änmen ädemı öre otyryp, ärbır tyŋdauşyny öz tabiǧatyna jaqyndatyp, mülde basqa älemge şyǧandatyp alatyn da, nasihaty men fälsapasyna qaita alyp keletın. Mädeniet degen tūtas bır aǧza desek, sonyŋ bır müşesı retınde erot änder de ömır süre beruı tiıs edı. Tändegı artyq rudiment, iaǧni «qaldyq» dep tanylǧandyqtan özındık damu tarihy bar mädenietımız de qyryqqan serkedei tym «sypaiy» düniege ainalyp sala berdı. «Artyq-auys» dünielerınen tazartylǧany sondai, aqyry än tyŋdalmaityn därejege jettı. Bügıngı sahna törınde şyrqalyp jürgen tüzelgen, küzelgen, sylynǧan, sözı qaita jazylǧan änder biık talǧam-talaptarǧa jauap bermeidı. Al tyŋdauşy bolsa, ruhani äserge bölene otyryp, ännen estetikalyq när aluymen qosa, bır sät tabiǧi toiat tapqysy keledı. Myna bır ännıŋ qai jerı «anaiy» ekenın oqyrmannyŋ özı ajyratsyn. Halyq änı degen ortaq atqa telıngen «Aitjan-ai» degen än bar. «Aitjan-ai» – eşqandai da halyq änı emes, būl – äigılı Qūrmanǧazy küişımen üzeŋgı joldas bolǧan dosy Eşniiaz sal Jöneltıkūlynyŋ änı edı. Ǧarifolla Qūrmanǧaliev oryndaǧan nūsqa «Aitjan» atalady jäne ännıŋ sözı: «Ainalaiyn közıŋnen jautaŋdaǧan, Sendei bolyp düniede jan tumaǧan», – dep bastalady. Än sözınıŋ ärbır ekınşı jolynyŋ kürmeler tūsynda «qalqatai» degen qystyrma sözderı bar. Al halyq arasynda aitylatyn Übısūltan Aiapovtyŋ nūsqasy: «Tap eneŋdı ūraiyn, kärılık-ai, Boidan quat barasyŋ arylyp-ai. Toida tobyq timeitın toqaldarǧa Osy künı qor boldym jalynyp-ai», – dep keledı. Būl da säl-päl sypaiylanǧan türı. Äitpese el arasynda «ūraiyn» degen sözdı tura öz maǧynasynda qoia beretın nūsqalar da da bar. El auzynda aitylyp jürgendei Aitjan – er adamnyŋ aty emes, Aitjan – äiel. Äiel bolǧanda da äigılı Eşniiaz saldyŋ qartaiǧanda, soŋǧy alǧan toqalynyŋ aty. Sol Aitjan aq şelekpen su aluǧa qūdyqtyŋ basyna barsa, suǧa kelgen jeŋgelerımen qaljyŋ jarastyrǧysy kelıp, jyryndy qainylary tūrady eken. Eşniiaz da qaraşa üidıŋ ırgesın türıp qoiyp, jas toqaldyŋ qylyǧyna küiınıp jatady. Aitjan bolsa, qainylarymen qaljyŋ qaǧysyp, şaldyŋ dıŋkesın qūrtady. Işın jalyn şarpyǧan Eşniiaz osy ändı sonda aitqan eken dep aŋyz etedı Syr elınıŋ estı äŋgımesı. Ökınıştısı, erot änderdıŋ endıgı jerde ömır süru mümkındıgı şekteulı. Öitkenı bügıngı tyŋdauşynyŋ da, ännıŋ de tırşılık etu aiasy tym tarylyp kettı. Bügınde būl «taqyryp» mülde jabyq dese de bolady. Al ony jaŋǧyrtamyn dep äreket jasap körgısı kelgen adamnan bızdıŋ qoǧam «aqymaq» jasap beruge dap-daiyn. Bır eskeretın jait: bügıngı künnıŋ jetken biık oi-öresınde erot-anaiylyq pen erot-tabiǧilyq ūǧymyn şatastyryp jürgenımız baiqalady. Demek erot ūǧymynyŋ şyn aty – tabiǧilyq! Adamnan adamnyŋ paida boluy qandai tabiǧilyq bolsa, ötkendegıler erot änderdı jaidaqtamai-aq, jasyrmai-aq, janamalap otyryp- aq tyŋdauşysynyŋ sanasyna jetkıze bılgen ǧoi. Bıraq Europalyq mädeniet, äsıre sypaiy salt-sana örken jaiyp otyrǧan myna bızdıŋ qoǧamda erot änderdı jaŋǧyrtyp, sahnalandyramyn degen adamnyŋ aramter bolary anyq. Şyndyq pen şynaiylyqty tanudan ketken jūrtta būl mümkın närse emes! Auzynan Allasy tüspegen Qūdaişyl aqyn Tūrmaǧambettıŋ: «Qaraǧym, qaryndasym, qyryn jatsaŋ, Aǧaŋa azdy-köptı yrymdatsaŋ. Qylyǧy qyzdan keiın degen qaida? Kempırdıŋ kökıregın syryldatsaŋ…», – dep bastalatyn beipıl jyrlaryn auyldyŋ ülkenderı älı künge deiın bırı ekınşısınen auyzşa köşırıp, jadynda jaŋartyp aityp keledı. Anaiy dep aituǧa nemese tyiym saluǧa betke ūrǧandai badyraiyp körınıp tūrǧan öreskel eşteŋe de baiqalmaidy. Sypaiy aitudyŋ şeber ülgısı men şyŋy osyndai-aq bolar. Barşa erot änder, erot maqal-mätelder, erot jyrlar men aitystar mädeniet degen ūly aǧzanyŋ bır müşesı, mäŋgı ajyramas bır bölşegı ekenın ūmytpaǧanymyz abzal. Sol dünielerdı baiybyna barmai-aq, keregı men qajet emesın ajyratyp almai tūryp, közsız sylyp tastaǧan tūsta bızdıŋ mädenietımızdıŋ tänıne aqau tüstı. Onyŋ ornyn qūrt üŋgi bastady. Öitkenı olar äuelde tūtas jaratylǧan, bırın ekınşısı tolyqtyryp, saqtap tūrǧan egızder bolatyn. Eger alda-jalda osy aqaulyqty qaita qalpyna keltıru qajettıgı tua qalsa, tyŋdauşynyŋ imany kötere me, mädenietı jeter me jäne qoǧam soǧan daiyn ba? degen zaŋdy sūraq qoiylary haq. Bızdıŋ oiymyzşa, barşa öner türlerı siiaqty mūndai änder men jyrlardyŋ da ömır süruge tolyq haqysy bar. Tek onyŋ taralymyn şektep, ärkımnıŋ mädenietı men imany kötergen deŋgeige deiın ǧana nasihattauǧa bolady. Örkenı ösken elderde folklordyŋ būl janry öte az taralymmen kıtaphanalardyŋ sirek kıtaptar bölımınde saqtalyp, zertteuşı ǧalymdar men halyq mūrasyna erekşe qyzyǧuşylyq tanytqan oqyrmanǧa ǧana berıledı. Adamzat balasyna belgılı aqiqat: ömır özgerıp, örkeniet pen mädeniet san ret bürşık jarǧanymen, adam jany töl tabiǧatynan alystaǧysy kelmei, tūma bastauyna tartyla beretındıgı. Bızder, sanasy jetılgen, aqyly kemel, XXI ǧasyr örkenietıne ıleskender, şyn mädeniettı qalai tüsınemız?
Jazyp alǧan – A.HALYQ, «Halyq sözı».
