«Qazaly köterılısı» keibır derekterde «Asan köterılısı» dep atalyp jür. 1930 jyly qys-köktem ailarynda et jäne şikızat daiyndau nauqandarynda Qyzylorda okrugınde ärtürlı asyrasılteuşılıkterdıŋ oryn aluy osy narazylyqtyŋ örşuıne negız boldy. Bırneşe qaitara salynǧan astyq salyǧyn jinau, adamdardy qorlau, olardyŋ namysyna tiiu asa dörekılıkpen jüzege asyryldy. Osyndai jaǧdaiǧa qarsylyq retınde Aral jäne Qazaly audandarynan 3000-ǧa juyq adam küreske şyqty.
Būlardyŋ köpşılıgı Syrdariianyŋ sol jaǧalauyn mekendegen Asan ruynyŋ azamattary edı. Auyzekı äŋgımelerde būl köterılıstıŋ «Asandar köterılısı» dep aitylatyny sondyqtan. OGPU būl mäselege bailanysty 1930 jyldyŋ 20 qaraşasynda tergeu jūmystaryn jürgızgen eken. Ol mälımetterden bıletınımız – būl qylmystyq ıs boiynşa 16 adam jauapqa tartylǧan. Olardyŋ ışınde İımbetov Äbdıhalyq, Edılqaraev Qalymbet, Ömırbekov Mūstafa, Qūrekeev Pırımbet, Mämbeteev Nasyr, Nūrymbetov Aryzhan, Taŋatarov Aijarqyn, Qaraqūlov Äbdıraman, Qonysov Jūbanǧan, Asanov Därmen, Qaldybaev Boşai, Qaldybaev Aŋsat, Maşaqov Jaqan, Doşmanov Niiazymbet, Jaqypov Süienışälı jäne Izımbetov Äli bar. Būl atalǧandar, ärine, köterılıste erekşe belsendılık körsetken jäne onyŋ ūiymdastyruşy tobyna engen belsendıler edı.
Tarihi derekterge qarasaq, köterılıs 22-şı auylda bastalǧan. 1930 jyly tamyz aiynyŋ soŋǧy künderınde OGPU qyzmetkerlerı astyq salyǧyn töleuden bas tartqan osy auyldyŋ azamattary D.Asanovty, J.Tıleubaevty, A.Qaldybaevty jäne B.Tıleulievtı tūtqynǧa alǧan. Azamattaryn qamauǧa bergısı kelmegen auyl tūrǧyndary kelesı künı-aq qarsylyq küşpen tūtqyndaǧylardy bosatyp alǧan. Köp keşıkpei būl auylǧa 19, 20, 21, 23, 25 auyldardyŋ da jäne Qazalyǧa körşıles Aral audanynyŋ keibır auyldary da qosylyp, tolquǧa qatysqan adamdardyŋ qatary 1000-ǧa juyqtaǧan. Köterılısşıler özderınıŋ ortalarynan han sailap, oǧan 22-şı auyldyŋ tūrǧyny İmanmaqsym Orynbetovtı (OGPU derekterınde – Syrymbetov) ūsynǧan.
Qazaly köterılısın bırşama tereŋ zerttegen tarihşy N.Baiqadamov özınıŋ eŋbegınde mynandai qūjatty alǧa tartady. Auylşaruaşylyq önımderın daiyndau nauqanyndaǧy qatelıkterdı jäne asyrasılteuşılıktı retteu üşın joǧarydan Qazaq Ölkelık komitetınen Särsekov degen kelgen. Būl uäkıldıŋ mälımdemesınde mynandai joldar bar:
«Bırınşıden, josparlar är kedeidıŋ, batyraqtyŋ otbasyna da salynyp, bes kün ışınde salyqty tölep tūruǧa tiıs bolǧan. Qamaudan, tärkıleuden qoryqqan qazaq şarualary itterdı, esekterdı, tüielerdı soiyp, süiekterın ötkızgen. Kei jerlerde siyrlardyŋ müiızın qyrquǧa mäjbür etken. Ekınşıden, ötkızılgen önımder üşın 1 tiyn da tölenbegen».
Dınmen küres kezınde de partiia ökılderı solaqai saiasatymen taǧy da közge tüstı. Meşıtter tartyp alynyp, tūqym saqtaityn qoimalarǧa, keŋsege, adam qamaityn abaqtyǧa ainaldyryldy. Qazaly, Qarmaqşy audandarynda syrtqa köşken bai otbasylarynyŋ salyǧyn elde qalǧan kedeiler men ortaşalardyŋ moinyna salady. Ol üşın belsendıler köp oilanyp jatpady. Mysaly, Qazaly audanynyŋ auyl şaruaşylyǧy bölımınıŋ meŋgeruşısı Qainarbaev dınge senuşılerge arnaiy salyq saludy engızdı. Sol audannyŋ 19-şy auylynyŋ tūrǧyny Jälekenıŋ ekı atyna jäne bır siyryna 112 pūt astyq salyǧyn saldy. Sebebı, ol kısı el arasynda sopy degen atpen tanylǧan eken.
Osy siiaqty, jaǧdailar qarapaiym halyqty «kommunister joiylsyn», «dın bostandyǧy berılsın», «dındı qorǧaiyq» degen ūrandarmen bas köteruge itermeledı. Qoldaǧy bar derekterge qaraǧanda, köterılıske qatysuşylar auyldardy aralap jürgen ökılderge özderınıŋ aşu-yzalaryn, narazylyqtaryn aiqyn bıldıre bastaǧan. Mysaly, Altyaryq eldı mekenınde joǧarydan belgılengen 23 000 pūt astyq ötkızu josparyna qarsy jergılıktı tūrǧyndar jinalys jasap, aşyqtan-aşyq qarsylyq bıldırgen. Olar astyq ötkızuge şaqyrǧan auyldyq keŋestıŋ töraǧasy Moldabaevtyŋ söz söileuıne mümkınşılık bermegen jäne astyq jinauşy ökılderge taiaq ala ūmtylyp, jinalysta arnaiy hattama jasap, auyldyq keŋestıŋ atynan mör bastyryp, şeşım qabyldaǧan.
Osyndai jinalysty Qazaly milisiiasynyŋ bastyǧy Qaiypov Nūrmaqan bastaǧan uäkılder toby Qaraaryq degen jerde ötkızuge talpynǧan. Asanov Därmen, Qaldybaev Boşai bastaǧan halyq jinalysqa kelmei qoiǧan. Narazylyq bıldıruşı halyq 11 tamyzda 22-auyldyŋ Qasqa dep atalatyn eldı mekenınde Aqjan Aqmambetovtıŋ üiınde jinalyp, qalyptasqan jaǧdaidy talqylaǧan.
Endı ökımetke qarsy köterılu qajet degen toqtamǧa kelıp, jinalysta mynandai şeşım qabyldaǧan: bırınşıden, keŋes ükımetınıŋ astyq daiyndau şaralaryna qarsy jūrtşylyqty ūiymdastyru qajet, ekınşıden, qalyŋ būqarany Keŋes ükımetınıŋ halyqty jūtatatynyna, dındı joiatynyna sendırıp, olardy ügıt-nasihatpen bır tudyŋ astyna jinau kerek. Osyǧan bailanysty Äbdıhalyq İımbetov, Nasyr Mämetev bastaǧan bırqatar azamattar jaqyn körşı auyldar arasynda ügıt jürgızudı qolǧa alǧan.
Ärine, jergılıktı basşylardyŋ barlyǧy bırdei nadan, topas bolǧan joq. Olardyŋ arasynda da jaǧdaidy tüsınuge tyrysqan azamattar boldy. Mysaly, 22-şı auyldyŋ partiia ūiymynyŋ hatşysy Äli Izımbetov köterılısşılerge qosylyp, 22-auyldaǧy narazylyqqa qatysqan. Jergılıktı partiia ūiymynyŋ hatşysy mūndai äreketke nege barǧanyn tergeu kezınde bergen jauaby aiqyndap tūr. Oǧan qaraǧanda, 6 tamyzda Qazaly qalasynan 22-şı auylǧa audandyq atqaru komitetınıŋ tapsyrmasymen milisiia bastyǧy Qaiypov uäkıl bolyp kelıp, jergılıktı partiia jäne komsomol müşelerın qatystyra otyryp, şaǧyn jinalys ötkızgen. Būl jinalysta osy audannan belgılengen astyq josparymen jergılıktı aktivtı tanystyryp, endı ony oryndaudy talap etken. Būl josparda şarualar ükımetke 23 myŋ pūt astyqty ötkızu keregı aşyq jazylǧan edı. Būl şeşımge auyldyq partiia ūiymynyŋ hatşysy Izımbetov Äli aşyqtan-aşyq qarsy bolǧan. Onyŋ tergeude bergen jauabynda mynandai joldar bar eken: «Üstımızdegı jyly audannan berılgen 23 myŋ pūt astyqty daiyndau josparyn oryndauǧa bızde mülde mümkındık bolǧan joq.
Öitkenı su tapşylyǧyna bailanysty köp jerlerde egın şyqpai qaldy. Sol sebeptı men mūndai josparmen halyq aldyna şyǧuǧa bolmaitynyn Qaiypovqa eskerttım. Bıraq menıŋ ūsynysymdy Qaiypov qabyldamady».
Qaiypov özınıŋ ügıt-nasihatyn basqa eldı mekenderde de jürgızse kerek. 8 tamyzda ol Altyaryq degen jerde 300-dei şaruany jinap, jinalys ötkızıp, astyq daiyndau josparyn oryndau qajettıgın atap körsetedı. Jergılıktı jerden söz alǧandar: «Ükımetke ötkızetın ondai astyq bızde joq», – dep, aşyqtan-aşyq özderınıŋ narazylyqtaryn bıldıredı. Janjaldyŋ mūnan ärı qarai qalai örşıgenın naqty derekterden baiqai alamyz. «Alaş» tarihi-zertteu ortalyǧynan jaryq körgen ru-taipalar tarihynyŋ 13-tomynda osy köterılıs turaly bylai jazylǧan:
«Memleket kedei şarualar tūrmysyna, hal-jaǧdailaryna dūrys köŋıl audarmaidy. Kerısınşe, jürek jalǧap otyrǧan astyǧymyzdyŋ soŋǧy dänıne şeiın sypyryp alǧysy keledı. Bız osy uaqytqa deiın mūnyŋ bärıne könıp keldık, endıgı jerde el bolyp, halyq bolyp ärı qarai tırşılık etetın bolsaq, bırıgıp keŋes ükımetınen qorǧanuymyz kerek».
Jinalǧan jūrt būl aitylǧan sözderge tügeldei qosylyp, özderınıŋ kelısımın, rizaşylyǧyn bıldırıp, otyrǧan oryndarynan tūryp, dauys kötere bastaǧan. Osydan keiın-aq ötıp jatqan jinalystyŋ sänı ketıp,soŋy u-şuǧa ainalǧan. Şarualardyŋ keibıreulerı bar päle osylardan dep, auyldyq keŋestıŋ töraǧasy men belsendılerıne: «Sender audanǧa egıstık jaiy turaly dūrys mälımet bermegensıŋder, sol sebepten bızge olar ıske aspaityn jospar berıp otyr», – dep, narazylyqtaryn bıldırgen. U-şudyŋ aiaǧy ūryp-soǧuǧa deiın barǧan. Bıraq Asanov Därmen men basqa auyldyŋ adamdary ūrys-kerıstı toqtatyp, auyldyq keŋestıŋ hatşysy Qojamūratov Nysaǧa № 22-auyldyŋ tūrǧyndary atynan audannan jıberılgen astyq daiyndau josparynyŋ ıske aspaityny jönınde akt jasatyp, onyŋ köşırmesın Qaiypov arqyly audandyq atqaru komitetıne joldaǧan. Kelesı künı auyldyq keŋestıŋ mäjılısı şaqyrylyp, onda da astyq daiyndau jospary qaralǧan. Mäjılıs müşelerı halyq jaǧyna şyǧyp, būl jospardy bekıtpegen. Qabyldanǧan şeşımdı sol künı audanǧa habarlaǧan.
Arada 4-5 kün ötken soŋ Qyzylorda qalasynan OGPU qyzmetkerlerı Chekalin, Yqsanov jäne basqalary kelıp, myŋ qaraly şaruany jinap, astyq daiyndau nauqanynyŋ män-jaiyn tüsındırgen. Bıraq jinalǧandar jospardy taǧy da qoldamaǧan. Jinalys bıtken soŋ, OGPU qyzmetkerlerı auyldyŋ belsendılerımen aqyldasa otyryp, «eldı būzyp jürgen» Asanov Därmen, Tleubaev Jūmaş, Qaldybaev Aŋsat jäne Tıleuliev Baqy dep körsetıp, tūtqynǧa alǧan. Alaida 200-ge tarta auyl adamy olardyŋ soŋyna tüsıp, tūtqyndardy küşpen bosatyp alǧan.
Osy oqiǧadan keiın keŋes ökımetınıŋ küşteu saiasatynan qauıptengen 22-şı auyldyŋ azamattary öz betterımen qorǧanu üşın ūiymdasa bastaǧan. Olar körşı auyldarǧa arnaiy adamdar jıberıp, «Alty aryq», «Maqpal», «Maidaköl» degen jerlerde bırneşe jinalys ötkızıp, Keŋes ökımetınıŋ şaralaryn aiyptap, oǧan qarsy köterılıske şyǧu turaly şeşım qabyldaidy. Köterılısşılerdıŋ eŋ soŋǧy jinalysy 2 qyrküiekte «Hanşüŋgıl» degen jerde bolyp, onda bız joǧaryda atap körsetken Orynbetov İmanmaqsymdy han sailaǧan. Hanǧa uäzır retınde (tergeu qūjattarynda ekınşı han dep atalǧan) İımbetov Äbdıhalyq sailandy. Olardyŋ basqaruymen 2-4 qyrküiek künderı 3000-ǧa juyq adam jazalauşy otriadpen soǧysqan. Köterılısşıler qamşy, qarapaiym taiaq jäne şoqpar tärızdı qarularmen qarulanǧan. Sondyqtan da jazalauşy otriad köterılıstı az ǧana uaqyt ışınde talqandady.
Köterılıs basşylarynyŋ ışınen İmanqasym Orynbetov, hanǧa uäzır bolǧan Äbdıhalyq İımbetov turaly arnaiy derekter saqtalyp qalǧan. Äbdıhalyq 37 jasqa kelgen, bai atanǧanymen, şyn mänınde, 4 ırı qarasy jäne ülken tamy bar qatardaǧy şarua edı. İmanmaqsymnyŋ dındar ekendıgın eskerıp, zertteuşıler köterılıstıŋ negızgı ūiymdastyruşysy jäne basşysy osy Äbdıhalyq İımbetov bolsa kerek dep topşylaidy. Būǧan sebep mūraǧat qūjattarynda İımbetovtıŋ atynyŋ jiı kezdesuı bolsa kerek.
Osy şaiqastarda jergılıktı köterılısşılerdıŋ 40 adamnan aiyrylǧany, 14 adamnyŋ jaralanǧany OGPU derekterınde körsetılgen. Būl, ärine, az şyǧyn emes. Han sailanǧan İmanmaqsym osy ūrysta qaza tapty. Mūnan keiıngı jazalau şaralary asa qatal boldy. Köterılıske qatysqan 98 adam tūtqyndalyp, 31 adamǧa ızdeu salyndy. 1931 jyldyŋ basynda OGPU üştıgınıŋ şeşımımen 9 adam atu jazasyna kesıldı. Būlar 1931 jyly 4 mamyrda Qyzylorda qalasynda atylǧan. 28 adam 2 jyldan 10 jylǧa deiıngı merzımge lagerge aidalyp, 16 adam jer audaryldy. Köterılıske qatysqandardyŋ köpşılıgı jazadan qaşyp, Qaraqalpaqstanǧa, Özbekstanǧa jäne t.b. jerlerge aua köşıp kettı.
Zertteuşılerdıŋ keiıngı jyldardaǧy sot qūjattarymen tanysuy tergeu ısınıŋ kezınde şala jäne nemkettı jürgızılgenın anyqtap berdı. Şyn mänınde, köterılıske qatysqandar asyǧys jinalǧan tızım boiynşa jazalanǧan. Qylmystyq ısterdı jürgızu kodeksı öreskel būrmalanyp, qamauǧa alynǧan adamdarǧa prokurordan sanksiia alynbaǧan. Tergeu orys tılınde jürgızılgen, audarmaşy ıske qatyspaǧan. Jauap alu hattamalarynda sauatsyz, qarapaiym şarua adamdarynyŋ qoly ornyna, siiaǧa basqan barmaqtarynyŋ ızı ǧana bar. Tergeudı tergeuşı emes, operativtık qyzmetkerler jürgızgen. Sonymen bırge jauapqa tartylǧan adamdardyŋ kınälary naqty däleldermen körsetılmegen.
Ardaq BERKIMBAI
