«Qazaly kóterilisi» keıbir derekterde «Asan kóterilisi» dep atalyp júr. 1930 jyly qys-kóktem aılarynda et jáne shıkizat daıyndaý naýqandarynda Qyzylorda okrýginde ártúrli asyrasilteýshilikterdiń oryn alýy osy narazylyqtyń órshýine negiz boldy. Birneshe qaıtara salynǵan astyq salyǵyn jınaý, adamdardy qorlaý, olardyń namysyna tııý asa dórekilikpen júzege asyryldy. Osyndaı jaǵdaıǵa qarsylyq retinde Aral jáne Qazaly aýdandarynan 3000-ǵa jýyq adam kúreske shyqty.
Bulardyń kópshiligi Syrdarııanyń sol jaǵalaýyn mekendegen Asan rýynyń azamattary edi. Aýyzeki áńgimelerde bul kóterilistiń «Asandar kóterilisi» dep aıtylatyny sondyqtan. OGPÝ bul máselege baılanysty 1930 jyldyń 20 qarashasynda tergeý jumystaryn júrgizgen eken. Ol málimetterden biletinimiz – bul qylmystyq is boıynsha 16 adam jaýapqa tartylǵan. Olardyń ishinde Iimbetov Ábdihalyq, Edilqaraev Qalymbet, Ómirbekov Mustafa, Qurekeev Pirimbet, Mámbeteev Nasyr, Nurymbetov Aryzhan, Tańatarov Aıjarqyn, Qaraqulov Ábdiraman, Qonysov Jubanǵan, Asanov Dármen, Qaldybaev Boshaı, Qaldybaev Ańsat, Mashaqov Jaqan, Doshmanov Nııazymbet, Jaqypov Súıenisháli jáne Izimbetov Álı bar. Bul atalǵandar, árıne, kóteriliste erekshe belsendilik kórsetken jáne onyń uıymdastyrýshy tobyna engen belsendiler edi.
Tarıhı derekterge qarasaq, kóterilis 22-shi aýylda bastalǵan. 1930 jyly tamyz aıynyń sońǵy kúnderinde OGPÝ qyzmetkerleri astyq salyǵyn tóleýden bas tartqan osy aýyldyń azamattary D.Asanovty, J.Tileýbaevty, A.Qaldybaevty jáne B.Tileýlıevti tutqynǵa alǵan. Azamattaryn qamaýǵa bergisi kelmegen aýyl turǵyndary kelesi kúni-aq qarsylyq kúshpen tutqyndaǵylardy bosatyp alǵan. Kóp keshikpeı bul aýylǵa 19, 20, 21, 23, 25 aýyldardyń da jáne Qazalyǵa kórshiles Aral aýdanynyń keıbir aýyldary da qosylyp, tolqýǵa qatysqan adamdardyń qatary 1000-ǵa jýyqtaǵan. Kóterilisshiler ózderiniń ortalarynan han saılap, oǵan 22-shi aýyldyń turǵyny Imanmaqsym Orynbetovti (OGPÝ derekterinde – Syrymbetov) usynǵan.
Qazaly kóterilisin birshama tereń zerttegen tarıhshy N.Baıqadamov óziniń eńbeginde mynandaı qujatty alǵa tartady. Aýylsharýashylyq ónimderin daıyndaý naýqanyndaǵy qatelikterdi jáne asyrasilteýshilikti retteý úshin joǵarydan Qazaq Ólkelik komıtetinen Sársekov degen kelgen. Bul ýákildiń málimdemesinde mynandaı joldar bar:
«Birinshiden, josparlar ár kedeıdiń, batyraqtyń otbasyna da salynyp, bes kún ishinde salyqty tólep turýǵa tıis bolǵan. Qamaýdan, tárkileýden qoryqqan qazaq sharýalary ıtterdi, esekterdi, túıelerdi soıyp, súıekterin ótkizgen. Keı jerlerde sıyrlardyń múıizin qyrqýǵa májbúr etken. Ekinshiden, ótkizilgen ónimder úshin 1 tıyn da tólenbegen».
Dinmen kúres kezinde de partııa ókilderi solaqaı saıasatymen taǵy da kózge tústi. Meshitter tartyp alynyp, tuqym saqtaıtyn qoımalarǵa, keńsege, adam qamaıtyn abaqtyǵa aınaldyryldy. Qazaly, Qarmaqshy aýdandarynda syrtqa kóshken baı otbasylarynyń salyǵyn elde qalǵan kedeıler men ortashalardyń moınyna salady. Ol úshin belsendiler kóp oılanyp jatpady. Mysaly, Qazaly aýdanynyń aýyl sharýashylyǵy bóliminiń meńgerýshisi Qaınarbaev dinge senýshilerge arnaıy salyq salýdy engizdi. Sol aýdannyń 19-shy aýylynyń turǵyny Jálekeniń eki atyna jáne bir sıyryna 112 put astyq salyǵyn saldy. Sebebi, ol kisi el arasynda sopy degen atpen tanylǵan eken.
Osy sııaqty, jaǵdaılar qarapaıym halyqty «kommýnıster joıylsyn», «din bostandyǵy berilsin», «dindi qorǵaıyq» degen urandarmen bas kóterýge ıtermeledi. Qoldaǵy bar derekterge qaraǵanda, kóteriliske qatysýshylar aýyldardy aralap júrgen ókilderge ózderiniń ashý-yzalaryn, narazylyqtaryn aıqyn bildire bastaǵan. Mysaly, Altyaryq eldi mekeninde joǵarydan belgilengen 23 000 put astyq ótkizý josparyna qarsy jergilikti turǵyndar jınalys jasap, ashyqtan-ashyq qarsylyq bildirgen. Olar astyq ótkizýge shaqyrǵan aýyldyq keńestiń tóraǵasy Moldabaevtyń sóz sóıleýine múmkinshilik bermegen jáne astyq jınaýshy ókilderge taıaq ala umtylyp, jınalysta arnaıy hattama jasap, aýyldyq keńestiń atynan mór bastyryp, sheshim qabyldaǵan.
Osyndaı jınalysty Qazaly mılıııasynyń bastyǵy Qaıypov Nurmaqan bastaǵan ýákilder toby Qaraaryq degen jerde ótkizýge talpynǵan. Asanov Dármen, Qaldybaev Boshaı bastaǵan halyq jınalysqa kelmeı qoıǵan. Narazylyq bildirýshi halyq 11 tamyzda 22-aýyldyń Qasqa dep atalatyn eldi mekeninde Aqjan Aqmambetovtiń úıinde jınalyp, qalyptasqan jaǵdaıdy talqylaǵan.
Endi ókimetke qarsy kóterilý qajet degen toqtamǵa kelip, jınalysta mynandaı sheshim qabyldaǵan: birinshiden, keńes úkimetiniń astyq daıyndaý sharalaryna qarsy jurtshylyqty uıymdastyrý qajet, ekinshiden, qalyń buqarany Keńes úkimetiniń halyqty jutatatynyna, dindi joıatynyna sendirip, olardy úgit-nasıhatpen bir týdyń astyna jınaý kerek. Osyǵan baılanysty Ábdihalyq Iimbetov, Nasyr Mámetev bastaǵan birqatar azamattar jaqyn kórshi aýyldar arasynda úgit júrgizýdi qolǵa alǵan.
Árıne, jergilikti basshylardyń barlyǵy birdeı nadan, topas bolǵan joq. Olardyń arasynda da jaǵdaıdy túsinýge tyrysqan azamattar boldy. Mysaly, 22-shi aýyldyń partııa uıymynyń hatshysy Álı Izimbetov kóterilisshilerge qosylyp, 22-aýyldaǵy narazylyqqa qatysqan. Jergilikti partııa uıymynyń hatshysy mundaı áreketke nege barǵanyn tergeý kezinde bergen jaýaby aıqyndap tur. Oǵan qaraǵanda, 6 tamyzda Qazaly qalasynan 22-shi aýylǵa aýdandyq atqarý komıtetiniń tapsyrmasymen mılıııa bastyǵy Qaıypov ýákil bolyp kelip, jergilikti partııa jáne komsomol múshelerin qatystyra otyryp, shaǵyn jınalys ótkizgen. Bul jınalysta osy aýdannan belgilengen astyq josparymen jergilikti aktıvti tanystyryp, endi ony oryndaýdy talap etken. Bul josparda sharýalar úkimetke 23 myń put astyqty ótkizý keregi ashyq jazylǵan edi. Bul sheshimge aýyldyq partııa uıymynyń hatshysy Izimbetov Álı ashyqtan-ashyq qarsy bolǵan. Onyń tergeýde bergen jaýabynda mynandaı joldar bar eken: «Ústimizdegi jyly aýdannan berilgen 23 myń put astyqty daıyndaý josparyn oryndaýǵa bizde múlde múmkindik bolǵan joq.
Óıtkeni sý tapshylyǵyna baılanysty kóp jerlerde egin shyqpaı qaldy. Sol sebepti men mundaı josparmen halyq aldyna shyǵýǵa bolmaıtynyn Qaıypovqa eskerttim. Biraq meniń usynysymdy Qaıypov qabyldamady».
Qaıypov óziniń úgit-nasıhatyn basqa eldi mekenderde de júrgizse kerek. 8 tamyzda ol Altyaryq degen jerde 300-deı sharýany jınap, jınalys ótkizip, astyq daıyndaý josparyn oryndaý qajettigin atap kórsetedi. Jergilikti jerden sóz alǵandar: «Úkimetke ótkizetin ondaı astyq bizde joq», – dep, ashyqtan-ashyq ózderiniń narazylyqtaryn bildiredi. Janjaldyń munan ári qaraı qalaı órshigenin naqty derekterden baıqaı alamyz. «Alash» tarıhı-zertteý ortalyǵynan jaryq kórgen rý-taıpalar tarıhynyń 13-tomynda osy kóterilis týraly bylaı jazylǵan:
«Memleket kedeı sharýalar turmysyna, hal-jaǵdaılaryna durys kóńil aýdarmaıdy. Kerisinshe, júrek jalǵap otyrǵan astyǵymyzdyń sońǵy dánine sheıin sypyryp alǵysy keledi. Biz osy ýaqytqa deıin munyń bárine kónip keldik, endigi jerde el bolyp, halyq bolyp ári qaraı tirshilik etetin bolsaq, birigip keńes úkimetinen qorǵanýymyz kerek».
Jınalǵan jurt bul aıtylǵan sózderge túgeldeı qosylyp, ózderiniń kelisimin, rızashylyǵyn bildirip, otyrǵan oryndarynan turyp, daýys kótere bastaǵan. Osydan keıin-aq ótip jatqan jınalystyń sáni ketip,sońy ý-shýǵa aınalǵan. Sharýalardyń keıbireýleri bar pále osylardan dep, aýyldyq keńestiń tóraǵasy men belsendilerine: «Sender aýdanǵa egistik jaıy týraly durys málimet bermegensińder, sol sebepten bizge olar iske aspaıtyn jospar berip otyr», – dep, narazylyqtaryn bildirgen. Ý-shýdyń aıaǵy uryp-soǵýǵa deıin barǵan. Biraq Asanov Dármen men basqa aýyldyń adamdary urys-keristi toqtatyp, aýyldyq keńestiń hatshysy Qojamuratov Nysaǵa № 22-aýyldyń turǵyndary atynan aýdannan jiberilgen astyq daıyndaý josparynyń iske aspaıtyny jóninde akt jasatyp, onyń kóshirmesin Qaıypov arqyly aýdandyq atqarý komıtetine joldaǵan. Kelesi kúni aýyldyq keńestiń májilisi shaqyrylyp, onda da astyq daıyndaý jospary qaralǵan. Májilis músheleri halyq jaǵyna shyǵyp, bul jospardy bekitpegen. Qabyldanǵan sheshimdi sol kúni aýdanǵa habarlaǵan.
Arada 4-5 kún ótken soń Qyzylorda qalasynan OGPÝ qyzmetkerleri Chekalın, Yqsanov jáne basqalary kelip, myń qaraly sharýany jınap, astyq daıyndaý naýqanynyń mán-jaıyn túsindirgen. Biraq jınalǵandar jospardy taǵy da qoldamaǵan. Jınalys bitken soń, OGPÝ qyzmetkerleri aýyldyń belsendilerimen aqyldasa otyryp, «eldi buzyp júrgen» Asanov Dármen, Tleýbaev Jumash, Qaldybaev Ańsat jáne Tileýlıev Baqy dep kórsetip, tutqynǵa alǵan. Alaıda 200-ge tarta aýyl adamy olardyń sońyna túsip, tutqyndardy kúshpen bosatyp alǵan.
Osy oqıǵadan keıin keńes ókimetiniń kúshteý saıasatynan qaýiptengen 22-shi aýyldyń azamattary óz betterimen qorǵaný úshin uıymdasa bastaǵan. Olar kórshi aýyldarǵa arnaıy adamdar jiberip, «Alty aryq», «Maqpal», «Maıdakól» degen jerlerde birneshe jınalys ótkizip, Keńes ókimetiniń sharalaryn aıyptap, oǵan qarsy kóteriliske shyǵý týraly sheshim qabyldaıdy. Kóterilisshilerdiń eń sońǵy jınalysy 2 qyrkúıekte «Hanshúńgil» degen jerde bolyp, onda biz joǵaryda atap kórsetken Orynbetov Imanmaqsymdy han saılaǵan. Hanǵa ýázir retinde (tergeý qujattarynda ekinshi han dep atalǵan) Iimbetov Ábdihalyq saılandy. Olardyń basqarýymen 2-4 qyrkúıek kúnderi 3000-ǵa jýyq adam jazalaýshy otrıadpen soǵysqan. Kóterilisshiler qamshy, qarapaıym taıaq jáne shoqpar tárizdi qarýlarmen qarýlanǵan. Sondyqtan da jazalaýshy otrıad kóterilisti az ǵana ýaqyt ishinde talqandady.
Kóterilis basshylarynyń ishinen Imanqasym Orynbetov, hanǵa ýázir bolǵan Ábdihalyq Iimbetov týraly arnaıy derekter saqtalyp qalǵan. Ábdihalyq 37 jasqa kelgen, baı atanǵanymen, shyn máninde, 4 iri qarasy jáne úlken tamy bar qatardaǵy sharýa edi. Imanmaqsymnyń dindar ekendigin eskerip, zertteýshiler kóterilistiń negizgi uıymdastyrýshysy jáne basshysy osy Ábdihalyq Iimbetov bolsa kerek dep topshylaıdy. Buǵan sebep muraǵat qujattarynda Iimbetovtiń atynyń jıi kezdesýi bolsa kerek.
Osy shaıqastarda jergilikti kóterilisshilerdiń 40 adamnan aıyrylǵany, 14 adamnyń jaralanǵany OGPÝ derekterinde kórsetilgen. Bul, árıne, az shyǵyn emes. Han saılanǵan Imanmaqsym osy urysta qaza tapty. Munan keıingi jazalaý sharalary asa qatal boldy. Kóteriliske qatysqan 98 adam tutqyndalyp, 31 adamǵa izdeý salyndy. 1931 jyldyń basynda OGPÝ úshtiginiń sheshimimen 9 adam atý jazasyna kesildi. Bular 1931 jyly 4 mamyrda Qyzylorda qalasynda atylǵan. 28 adam 2 jyldan 10 jylǵa deıingi merzimge lagerge aıdalyp, 16 adam jer aýdaryldy. Kóteriliske qatysqandardyń kópshiligi jazadan qashyp, Qaraqalpaqstanǵa, Ózbekstanǵa jáne t.b. jerlerge aýa kóship ketti.
Zertteýshilerdiń keıingi jyldardaǵy sot qujattarymen tanysýy tergeý isiniń kezinde shala jáne nemketti júrgizilgenin anyqtap berdi. Shyn máninde, kóteriliske qatysqandar asyǵys jınalǵan tizim boıynsha jazalanǵan. Qylmystyq isterdi júrgizý kodeksi óreskel burmalanyp, qamaýǵa alynǵan adamdarǵa prokýrordan sankııa alynbaǵan. Tergeý orys tilinde júrgizilgen, aýdarmashy iske qatyspaǵan. Jaýap alý hattamalarynda saýatsyz, qarapaıym sharýa adamdarynyń qoly ornyna, sııaǵa basqan barmaqtarynyń izi ǵana bar. Tergeýdi tergeýshi emes, operatıvtik qyzmetkerler júrgizgen. Sonymen birge jaýapqa tartylǵan adamdardyń kinálary naqty dáleldermen kórsetilmegen.
Ardaq BERKIMBAI
