SUYR – «QŪRMETTI KENŞI»
Qaraǧandy qalasyn aralasaŋyz, erterekte qoiylǧany men keiın ornatylǧany bar bırtalai eskertkıştı köresız. El tarihy men sol tarihqa qatysty tūlǧalary märmär, qola, tıptı plastik arqyly türlı pışınde, aluan keskınde aldan şyǧady. Öndırıstı qalaǧa ǧana tän peizaj ışınde suyr da jür.
Qazaq dalasynyŋ qaq ortasyndaǧy qara qazandai Qaraǧandyŋyzda tūrǧan, eŋbek etken jazarmandar qatarynanbyz. Aqyn Jūmeken Näjımedenovtıŋ jas kezınde osynda kömır qazǧanyn, Kamal Smaiylov, Şerhan Mūrtaza, Aqseleu Seidımbek jäne basqa qalamgerlerdıŋ osynda jastar gazetınıŋ tılşısı bolyp qyzmet atqarǧanyn märtebe sanaitynbyz. Ol kısıler bärın qoparyp jazyp ketse de, qalǧan-qūtqanynyŋ özınen künıne bır bettık maqala şyǧatyn. Aqqoşqarov, Adam Jüsıpov bastaǧan azamattarynan «Begazynyŋ bır tasyna» deiın tügendep ketkenbız. Saryarqadaǧy jegen nan, ışken suymyzdy adal aqtaǧandai küide jüretınbız. Söitsek, basty taqyryp, tıptı keiıpker deuge bolar, qalam qarauylyna ılıkpeptı. Ättegen-ai!
Ony keiın de eskermes edık, tarihty zertteuşıler mūraǧattarda qopa-qorys bolyp jatqan qalyŋ qūjattar arasynan tauyp, qaita jariia etken myna bır derek bolmasa: «Resei imperatorlyq ken barlau basqarmasynyŋ arnaiy şeşımımen Qaraǧandy kömır kenın tabuşy Apaq Baijanovqa jyl saiyn bır qadaq şai, bes qadaq qant, üş pūt ūn jäne 40 rubl berılıp tūrsyn».
Qaraǧandynyŋ kömır qatparlarynda jatqan qazynany sol kezdegı aqşaǧa şaǧyp eseptegende, qazaq jıgıtıne berıletın syiaqy mūhittan tamǧan tamşydai şyǧar. Bärıbır eskerusız qaldyrmaǧan. Jäne bır jolǧy emes, Apaq qanşa ömır sürse, sonşa jyl alyp tūrmaq. Ras, ony qanşa jyl alǧany pysyqtalmaǧan eken, qazaqtar qaşan qaǧazǧa mūqiiat bolǧan. Jomarttyq pen ädıldıktı qatar aŋǧartqan osy tarihi şeşımdı bılgen soŋ oqys sūraq oiǧa tüssın: Apaqtyŋ kömır kenın aşuyna sebep bolǧan suyr şe?
İmperatorlyq ken barlau basqarmasy ony eskermeptı. Sodan berı eskerusız baiǧūsqa tek erıkkender men jelıkkender, arasynda reseilık qazaq prodiuserı Bari Alibasov ta bar, 2011 jyly kömırlı qalada «Gde-gde? V Karagande!» degen eskertkış ornatqanda sonyŋ bır müsını bolu qūrmetı tiıptı. Astana, Mäskeu, Qaraǧandy baǧyttary körsetılgen baǧanany älde köterıp tūr, älde soǧan süienıp tūr. Qasyndaǧy qisaiǧan-misaiǧan ekı adamǧa qaraǧanda aŋ da bolsa, tūrysy tık. Suyr üşın qazaq dalasyndaǧy jalǧyz qūrmet – osy. Al onyŋ eŋbegı Qaraǧandynyŋ qatparly qazynasynyŋ şetın jer betıne şyǧarumen şektelmegen.
Saryarqanyŋ şyǧys şetın ädıptep jatqan Şyŋǧystaudan 1952 jyly Töleuhan degen kısı suyr ın qazǧanda jer astynan şyǧaryp tastaǧan bır zatty tauyp alǧan. Jaltyrap jatuy tegın emes, tūtas kümısten soǧylǧan būiym eken. Qapysyz şeber qolynan şyqqan sändık zatta qolyna qaru ūstap, iyǧyna qoramsaq asynǧan, astyna arystandy auyzdyqtap mıngen belbeulı adam beinelengen. Almatydaǧy Täuelsızdık syntasynyŋ eŋ üstındegı müsındı ärkım bıledı. Soǧan arqau bolǧan ideianyŋ tüp qazyǧy zamanynda töŋırektı tügel bilegen ūlystan jetken jaŋaǧy jädıgerde jatqanyn paiymdaisyz.
Kümıs zatty Tökeŋ jyldar ötken soŋ suretşı balasyna beredı. Balasy Quanyşbek ony özı oqityn Novosıbır qalasynyŋ ǧalymdaryna körsetıptı. Teksergende kümıstıŋ 825-ınşı synama ekenı anyqtalady. Keiıngı öndırıstıŋ özınde mūndai taza qūima aluǧa qol jete bermeidı. Quanyşbekten būl zatty körgen aqyn-jurnalist Merǧali İbraev maqala jazady. Odan joǧaryda atyn atap ketken aǧamyz Aqseleu Seidımbek kıtabyna qosady. Berıde moŋǧoldyŋ bır saiasatşysy qūima jaiyndaǧy maqalany suretımen qosa «Ardyn-erh» degen gazetke jariialatady. Ony körgen Ulan-Batordaǧy Şyŋǧys handy zertteu ǧylymi ortalyǧyndaǧylar «mynau – Şyŋǧys hannyŋ paizasy» dep şu ete tüsedı. Paiza – hannyŋ öz jauşylaryna beretın belgısı. Myna zamanda MAİ qyzmetkerlerı kezekşılıkke şyqqanda keudesıne nömırlı jeton taǧady ǧoi, tura sondai belgı. Demek, «jeton» ornyna «paiza» desek, baiyrǧy söz suyrdyŋ ınınen şyqqan älgı asyl zattai jarqyrap keter me?!
Öz däuırınde paizany körsetken adamǧa qaharly qahannyŋ bilıgı jetetın jerdıŋ bärınde jasauyldar jol aşyp, bahadürler bar qūrmetın jasaidy. Mınetın aty daiyn, tartylatyn tabaǧy äzır, tüsetın üiı tıgulı. Jaugerşılık zamanda osy üşeuınen basqa qu janyŋyzǧa ne kerek? Sondai quatty zatty, apyr-ai, qai jauşy tüsırıp aldy eken özı?!
Keşıkpei moŋǧol ǧalymdary Quanyşbek Töleuhanūlyna deldal attandyrypty. Qandai baǧasyna bolsyn satyp almaqqa! Satyldy ma, satylmady ma – kümıs zattyŋ odan arǧy ızı bızge belgısız, al suyr ınınen tabylǧan jerge Quanyşbek bastaǧan azamattar belgı qoiǧan. Märmär tasqa kümıs paizanyŋ köşırmesın ornatyp, sosyn «El kübırın tau estidı, tau kübırın Täŋır estidı» degen jäne basqa naqyl sözderdı qaşapty. Ätteŋ, köne qazynany qaita jer üstıne şyǧaryp tastaǧan suyrǧa qatysty eşteŋe joq. Eŋ bolmasa, «suyrdyŋ şaŋqylyn Şyŋǧys han estidı» dei salsa, ädılettı bolar ma edı» degenbız osy habardy oqyǧan kezde.
Şyŋǧystauǧa eskertkış ornatuşylar jer astynda kömılıp jatqan paizany aldyŋǧy tört tyrnaqty aiaqtarymen tyrmalap şyǧarǧan şaǧyn aŋdy eskermese de, jer qazuşylar jaiynda dastan jazǧan aqyn Järken Bödeşūly ony attap ötpeptı:
Köktem saiyn kögıldır suyr, körtyşqan
Küibeŋ qaǧyp ın qazar.
Mūnyŋ özı bır bazar.
In auzynan jaltyldap laǧyl
şyǧyp qalady,
Taŋǧaldyrǧan älemdı saharanyŋ
tanaby.
Aqynnyŋ «Qanyştyŋ kartasy» atty dastanyn oqyp otyryp, bas şaiqadyq. Järken älgı paiza turaly aqparatty bılse de, bılmese de, sony jazyp otyrǧandai. Negızı, būl tuyndynyŋ keiıpkerı – qazaqtyŋ bırtuar ǧalymy Qanyş Sätbaev. Aqynnyŋ myna şumaqta aitaiyn degenı – ǧalymnyŋ jer astynda qandai ken jatqanyn suyr men tyşqan ın qazǧanda şyǧaryp tastaityn topyraqtan-aq anyqtai alatyny. Ötkende, Kanadada bır aŋşynyŋ būlandy közdep atqanda, oǧy älgınıŋ tasasynda tūrǧan, aŋşy ony bar-au dep oilamaǧan ekınşı būlandy qosa jyqqany turaly oqyp edık. Mynau sonyŋ aqyndyqtaǧy kerı eken.
Qazaq dalasynyŋ qai qiyryn şarlasaŋyz da suyrdyŋ ınıne jolyǧasyz. Eŋ köbı – eş talassyz, Tarbaǧatai taularynda. Babalar ūrpaqqa qaldyryp ketken dalanyŋ şyǧys tarabyndaǧy ülken tau. Qoinauy aŋ men qūsqa, aǧaş pen şöpke toly. Bır tūsta qazaqtar tosyn şabuyldan «Aqtaban şūbyryndyǧa, Alqaqol sūlamaǧa» ūşyrap, amalsyz tastap ketken. Ūlt tarihy men dästürın jetık bılgen Jaǧda Babalyqūly aqsaqal būl tırkestıŋ dūrysy «Alqaqol sūlama» deitın. Arada jyldar ötken soŋ es jiyp, soǧysyp jürıp alyp taudyŋ aumaǧyn qalmaqtan qaitaryp alǧan. Deregı bar. Bögenbai batyrdyŋ ömırden ötkenın Abylai hanǧa estırtu üşın Būqar jyraudyŋ aitqan tolǧauy:
Asu salǧan tas būzyp,
Tarbaǧatai belınen.
El qondyrǧan qos tıgıp,
Borly degen kölınen.
Qalmaqty şapqan şulatyp
Aqşäulınıŋ örınen.
Qonys qylǧan naimanǧa
Bärın quyp jerınen,
Batyryŋ öttı Bögenbai.
Aqşäulı – Tarbaǧataidyŋ jeke şyǧyp tūrǧan şoqysy. Aiagöz men Ürjardyŋ arasynda. Negızı, ekı tau eken, kördık. Qoŋyrşäulı men Aqşäulı. Etegınde sovet kezınde Znamenka degen auyl boldy. Berıde auyl Aqşäulı atyn qaita alsa kerek. Tolǧaudaǧy Borly kölın Bökeihanovtyŋ zerttegenı turaly Resei jaǧyrapiialyq qoǧamy Batys Sıbır bölımşesınıŋ mälımetı bar.
Tek, «aitpasa – sözdıŋ atasy öletın» jaǧdai: Tarbaǧatai qalqa bolyp tūrǧan ekı oblys, alty audan, qanşama auylda Qabanbaiǧa eskertkış qoiylyp, köşe berılgenımen, Bögenbaiǧa qatysty ondai qūrmettı köre almaisyz. Orystyŋ Pojarskiiı men Mininı eskertkış bolyp Qyzyl alaŋda qatar tūr. Al bızde? Bögenbei – Ereimentauda, Qabanbai – Tarbaǧataida, ekı batyr qalmaqty qatar qumaǧandai, tıze qosyp bırge jortpaǧandai. Būl bölek zapyran edı, qaiteiık, suyrǧa qosa aqtarylyp kettı. Sonymen, jüz on jyldyq soǧys nätijesınde has batyrlardyŋ bılek bırıktıruımen būl tau qazaqqa qaita qonys boldy. Al suyrǧa baiaǧydan qūtty meken edı.
«Tarbaǧatai» moŋǧol-halqa tılınen audarǧanda «suyrly tau» degendı bıldıredı. «Tarbaǧan» – suyr da, «tai» – tau. Bızdıŋ tılımızden de alystyǧy joq. Siraqtary qysqa, denesı ebedeisız maqūlyqty arǧy babalarymyz «tarbaq» dep däl sipattap, sodan «tarbaq aŋ» degen tırkes jasauy qisynǧa siiady. Jaŋaǧy «būlan» nemese «jylan», «qūlan», «tarpaŋ», «qabylan», «arystan», «arlan» siiaqty taǧylardyŋ atauy ekı sözdıŋ bırıguınen qalyptasqanyn eskersek, «tarbaǧan» da sol qatardan tabylmai ma?!
Bıraq ejelgı «tarbaǧan» halqa men oirattyŋ qanjyǧasyna «bailanyp», keiıngı qazaq älgı aŋdy «suyr» dep atauǧa köşıptı. Tübı ortaq tatar da solai aitady. Tatarstannyŋ Bügılme audanynda Azantau, Şilıtau, Qylyştau ataularymen qatar Suyrtau degen jer aty saqtalǧan. Tarbaǧataimen salystyruǧa kelmes şaǧyn töbe bolsa da, suyrǧa meken şyǧar. Jer aty, qai halyqta bolsyn, tegın qoiylmaidy.
Sonymen, Syrbai Mäulenov jyrlaǧandai:
Jalaŋaiaq jarysqan,
Ainalanyŋ tal bärı.
Aidalada – alysta,
Tarbaǧatai taulary.
Balalyq şaǧymyz osy taudyŋ bökterınde ötkendıkten, terısı sarǧyş, jony qoŋyr, qūiryǧy qara, tūrqy şaǧyn, aiaǧy byrtyq, aldyŋǧy tısterı şyǧyŋqy, dauysy şaŋqyldaǧan aşy aŋdy san ret körıp, oǧan qatysty nebır äŋgımelerdı estıdık. Qai betkeige qaramaŋyz, tügel suyrdyŋ ını. Ony borpyldyq nemese mülde tasty jerden qazbaidy. Borpyldaqqa qazsa, topyraq üstıne susyp, eŋbegı eş bolmaq. Qatty jerden qazsa, jūmysy önbei, özı it-qūsqa jem bolmaq.
Suyrdyŋ ının osy zamanǧy jaily päterge teŋeu kerek. Bırınşıden, qūrǧaq. Ekınşıden, jyly. Üşınşıden, därethanasy bölek. Keide ūzyndyǧy 10 metrden asatyn dälız jer astyn qualap baryp, biık bölmege ūlasady. Onda suyr qystaidy. Bır özı emes, bükıl äuletımen. Būl bölme şöp qoimasymen jalǧasady. Joq, suyrlar jer astynda qys boiy şöp jep şyqpaidy. Olar aiazdy alty aidy ūiqymen ötkızedı. Şöp ūiqyǧa keter aldynda tösenış jasauǧa kerek. Ädette ınnıŋ ekınşı auzy bolady. Ol jyrtqyş aŋ, adamdar bır jaǧyn qazyp, suyrdy ızdegende ekınşı jaqtan sytylyp ketu üşın.
2011 jyly ülken aǧamyz Amangeldıge erıp Tarbaǧataidyŋ Qyzyltas atty şoqysynyŋ qoinauyndaǧy Moldajar qystauynan özı siiaqty fermerlerdıŋ auyly sanalatyn, memlekettık mektebı men poştasy, jekemenşıktıŋ dükenderı bar Üştöbe auylyn betke aldyq. Bır qyrqada jol şetı astaŋ-kesteŋ bolypty. Bırer kün būryn Moldajarǧa ötkende ondai qoparylǧan eşteŋe baiqalmaǧan. Kölıkten tüsken aǧamyz: «E-e, suyrdyŋ ının aiu qazǧan eken», – dedı.
Keiın ǧylymi eŋbekten taptyq, aiu suyrdyŋ bır ǧana şyǧar auzy bar ının qoparady eken. «Qinalǧan Jambyl jerı osy» demekşı, suyrdyŋ qalai sorlaǧanyn qaraŋyz. Suyrdyŋ ınınde bır tesık baryn aiu neden bıledı? Lebınen. Eger ınnıŋ ekı auzy bolsa, oǧan auanyŋ kırıp jatqany sezıledı. Almatynyŋ endı ıske qosylǧan metrosynda tūrsaŋyz, kelgen-ketken poiyzben bırge jeldıŋ lebı baiqalmai ma, mynau da sol siiaqty. Eşqandai aua qozǧalysy bolmasa ınnıŋ auzyn iıskegen aiu özıne tamaq tauyp alary anyq. Aiu men qasqyrdy azuy men tyrnaǧynan būryn, tūmsyǧy asyraidy.
Jaz ailarynda jyrtqyş aŋdardyŋ tamaǧy boluy – Tarbaǧataidaǧy suyrdyŋ taǧdyry desek te, odan azaiyp ketpegen. Tabiǧi tepe-teŋdıktı būzǧan – aiu men qasqyr emes, qylyǧy odan qorqynyşty Sovet saiasaty. Sol tūsta Aŋşylar qoǧamnyŋ kuälıgı bary da, kuälıksız-aq myltyq şoşaityp jürgenı de suyrdy atty. Öitkenı elde baskiım qat edı. Būrynǧy qazaqtyŋ tülkı, qasqyr, qarsaq, sıleusın, mälın terısınen tıgetın tymaǧy sosializmge jaqpady. Bız 4-5 klasta oqyp jürgende Talǧatbek Uälihanov degen qart mūǧalım jas kezınde orys mektebıne oquǧa kelgenınde basyndaǧy tymaǧyn basqalar mazaqtaitynyn eske alatyn. Mūhtar Maǧauinnıŋ ǧūmyrnamalyq «Men» romanynda respublika nasihatyn bilegen partiia hatşysy jas avtordyŋ kıtabyndaǧy tülkı tymaq kiıp tüsken suretıne qalai şüilıkkenı turaly aitylady.
Sonymen, qazaqtyŋ tymaǧy sovettık şeŋberden şyǧaryldy. Onymen qoimai janat, kämşat, qūnai, qūndyz, küzen, būlǧyn, susar terısınen döŋgelenıp tıgıletın börıkten de aiyrdy. Bıraq qaqaǧan aiazda halyqtyŋ bas kiımsız jüre almasy anyq. Bärınıŋ ornyn qūlaǧy qaiyrmaly qūlaqşyn (Tarbaǧatai jaqta «malaqai» deidı) auystyrdy. Ol üşın qūndyz, ondatra, suyr syndy tyşqandardyŋ, qoiannyŋ terısı kerek. Qūndyzy qymbat. Ony kigen adamnyŋ lauazymy – ne oblystyq partiia komitetınıŋ hatşysy, ne professor. Ondatra – ekınşı satyda, orta buyndaǧy basşylar men mamandardyŋ basynda jüredı. Qalǧan halyqqa jaraityny – suyrdyŋ terısı.
Myŋdaǧan jyldar Tarbaǧataidy erkın jailap, tauǧa öz atyn bergen; malmen, arqarmen, elıkpen qatar jaiylǧan; abailamaǧany qasqyrdyŋ tısınde, bürkıttıŋ tyrnaǧynda ketetını bolmasa, köldeneŋ şyǧynǧa ūşyramaǧan suyrǧa zaual keldı. Bala kezımızde Odaqtyŋ aŋşy orystary tauda jaz boiy jatyp, jüzdegen terını kerıp, keptırıp äketetın. Ol – zaŋdysy. Zaŋsyzy – auyl-auyldyŋ myltyqtysy. Olardyŋ da jazǧy oljasy şaş etekten. Är audanda malaqai tıgetın sehtar, mamandar jetkılıktı. Ekı baskiımge jetetın terı ötkızseŋız, bıreuın tegın tıgıp beredı.
Suyrdyŋ terısı «bır jylǧa şydaityn» qoiannan jaqsy, kemı tört-bes qys kiıs beredı, bıraq tügı qyrqylmai, qūlpyryp tūratyn qūndyzdai qaidan bolsyn?! Sol tūsta ony qūndyzǧa ūqsatyp qaraǧa boiau önerı şyqty. Şäkerım Qūdaiberdıūlynyŋ «Boiauly suyr» öleŋı bar. Älbette, Sovet kezınde Şäkerım şyǧarmalary qapasta jatty. Bız berıde, Sovetıŋız kelmeske ketıp, qazaq qana emes, dalanyŋ suyry erkın tynys alǧan şaqta oqydyq.
Bır suyr adasypty ottap jürıp,
Kez boldy bır auylǧa köp qaŋǧyryp.
İt qualap tyqqan soŋ iesız üige,
Boiau toly şelekke kettı kırıp.
Osylai bastalatyn oqiǧaly öleŋ. Suyr özınıŋ boialyp şyqqanyn erekşe qasietke balap, basqalarǧa «men endı tauys boldym» dep jar salady.
«Tauys» deŋder menı endı, suyr demei,
Qorqyŋdar, rūqsatsyz şöp te jemei.
Jünım – asyl, senderden türım – bölek,
Nemene men suyrdyŋ patşasy emei!
Şırkın, Şäkerım, qalai şeber keltırgen! Basqa suyrlar mūny «patşamyz» dep moiyndap jatqanda, ın tübındegı kärı suyr keledı: «Men tauysty körıp edım, onyŋ qanaty bolatyn, ūşa alatyn», – deidı. «Nesı bar, men de ūşamyn», – dep tastan sekırgen suyr aǧyn suǧa kümp etıp, batyp öledı. Mysal öleŋderdıŋ eŋ soŋynda halyqqa qaratyp aitylǧan bır şumaq jüredı. Būl – klassikalyq ülgı. Abaida – solai, Ahmette – solai. Endeşe, Şäkerım de:
Jıgıtter, būl suyrdy qylma mazaq,
Osydan estılerıŋ bolady az-aq.
Boiaudy da «baǧym» dep kün ötkızıp,
Qol jetpeske ūmtylǧan köp qoi qazaq.
Öleŋde suyrdyŋ qazaqqa ökpesı joq. Eskertkışte bolmasa. Eskertkış demekşı, Qaraǧandydan köp būryn Reseidıŋ Krasnokamensk qalasynda suyrǧa monument qoiylypty. Mūnda 1939-1956 jyldar arasynda SSSR Ministrler Keŋesınıŋ arnaiy qaulysymen jyl saiyn tau-tastaǧy ınderge u qūiylǧan. Oǧan «osy öŋırden oba şyǧuy mümkın, ony suyr taratady» degen dolbar sebep bolypty. Aqyry 1956 jyly suyrdyŋ oba taratqyş emes ekenı tüpkılıktı anyqtalyp, «raqymşylyq» jasalǧan. Berıde Reseidıŋ ǧalymdary eksperiment retınde ūiqydaǧy suyrǧa oba jūqtyrmaq bolǧan edı, odan eş nätije şyqpaǧan!
Ätteŋ, dalaǧa sebılgen udyŋ zärı «raqymşylyqtan» keiıngı ondaǧan jyldar boiy qaitpaǧan eken. Söitıp, ǧalymdardyŋ esebınşe, şirek ǧasyrda millionnan astam suyr qyrylǧan. İä, suyr üşın de Sovet zamany asa qolaisyz, zūlmatqa toly bolypty. Özımen ketsın! Mynau – sonyŋ bodauyna ärı biolog, ärı säuletşı Aleksandr Pilnikov qoiǧan monument. Bızdıŋ Qaraǧandydaǧy jol körsetkıştı qūşaqtaǧan sebepsız suyrǧa qaraǧanda qisyny bar-au.
SUYR – «QŪRMETTI ELŞI»
Venadan bastalǧan jol jolauşyny şarşatpaidy. Taqtaidai tegıstıgı men oqtai tüzulıgı, qatarynyŋ köptıgı men qauıpsızdıgı, joldan näpaqa ızdegen poliseilerdıŋ joqtyǧy öz aldyna, ekı jaqtaǧy tabiǧattyŋ tamaşa körınısterı köz suaryp otyrady. Europaǧa ǧana tän peizajdyŋ ışınde suyr da jür.
Äsırese, Avstriia astanasynan attanyp, eldıŋ ırı qalasy – Zalsburgke, odan İtaliianyŋ Adriat teŋızı jaǧalauyndaǧy Venesiiaǧa deiın barǧanşa Alpı taularynyŋ şyǧys qaptalynyŋ nebır ädemı jerlerın köresız. Bıraq tabiǧatqa süisıngısı kelgen adam üşın küre jol qolaily emes. Ala būltty aspan astyndaǧy biık jartas, onyŋ betımen qyz būrymyndai qūlaǧan sarqyrama, keide – jasyl aǧaştar, keide – taqyr töbeler, bırde – şalǧyndy keŋ qoinau, bırde – tastaqty tar şatqal aiaq astynan közden ǧaiyp bolyp, jasandy jaryq janǧan tunnelge kıresız. Ondaǧy injenerlık tapqyrlyqtarǧa taŋdai qaǧyp bolǧanyŋyzşa, jasyl älem qaita jarq etedı. Tek aldaǧy taudyŋ sūlbasy manaǧydan basqa. Bärı Şyǧys Alpı bolǧanymen bır biıgı ekınşısın qaitalamaidy.
Qazaqta «tesken tau ötıp kettıŋ be» deitın söz bar. Bızdegı sözdıŋ qai zamannan qalǧanyn qaidam, al Europaŋyzda taudy tesıp jol salu orta ǧasyrlardan qolǧa alynǧan. Şamasy, aldymen aŋdardyŋ, äsırese suyrdyŋ ın qazǧanyn körgen soŋ, oilansa kerek. HH ǧasyr soŋynda tunnel qazu şaryqtau şegıne jettı. Vena men Venesiia arasynda şamasy qyryqtan astam tesken taudan öttık, bılem. Onyŋ jiyrma şaqtysynyŋ ūzyndyǧy şaqyrymnan asady. Jalpy, Avstriianyŋ eŋ ūzyn tunnelı 14 şaqyrym desedı. Äzırge bızdıŋ Almatynyŋ metrosynan bır jarym ese artyq.
Taulardy tesıp jol ötkızu – uaqytty, janarmaidy ünemdetedı. Ekınşı jaǧynan, sol taulardaǧy jan-januardyŋ tynyşyn ketırmeidı. Vena men Zalsburg arasyndaǧy alapta myŋ-myŋdaǧan suyr jazda qamsyz jaiylyp, qysta mūŋsyz ūiyqtaidy.
İä, suyrdyŋ Europadaǧy «Tarbaǧataiy» – Alpı. Ǧylymi tılde «Alpı suyry» dep atalǧan türı tūraqty mekendeidı. Zertteuşılerdıŋ aituynşa, kökşulan tüsı men qoltoqpaqtai tūrqy Amerikada qalǧan ejelgı tuystarymen bırdei. Nansaŋyz da, nanbasaŋyz da rasy – osy, Aziia men Europaǧa suyr Amerikadan kelgen. Amerikanyŋ alyp januaryna ainalǧan bizonnyŋ ol qūrylyqqa Aziiadan barǧanyn, sol bizondy soŋynan quyp jaŋa qūrlyqqa jetken aŋşylardyŋ ūrpaǧy berıde ündıs atanǧanyn bılemız. Suyrlar bolsa, kerısınşe köşken. Älbette, arǧy-bergı köştı mümkın etken jaǧyrapiialyq jaǧdaidyŋ yqylym zaman būryn Aziia men Amerika qara jer arqyly jalǧasyp tūrǧandyǧy. Keiın jıŋışke moinaq su astyna batyp, bailanys üzıledı. Odan berıde ekı jaqtyŋ aŋdaryn adamdar keme, qaiyq, ūşaqpen tasyp jür.
Suyr Amerikadan Europa taularyna deiın öz aiaǧymen kelse, adamdar «ondatra» degen tyşqandy kememen jetkızdı. Suyrdyŋ Euraziia keŋıstıgındegı jalǧyz jerlesı – osy ondatra. Bırı – mūndaǧy qara jerge, ekınşısı – kök suǧa bauyr basyp kettı. Suyrdyŋ Amerikadan qaşan kelgenı ǧalymdarǧa ǧana belgılı bolsa, ondatranyŋ tarihy oŋai: Europaǧa 1905 jyly äkelınıp, Praga tübıne jıberılgen. Otyz jylda Europanyŋ barlyq elderıne taraidy. Sovet Odaǧy 1928 jyly Amerikadan bırneşe jūbyn satyp alǧan. Ol jiyrma jylda käsıpşılık jasaityn deŋgeige bır-aq şyqqan. Söitıp, 50-jyldardan bastap aŋşylarǧa ondatra atuǧa rūqsat etıldı. Kezınde äkelıngen ärbır ondatra endı 73 myŋǧa köbeigenı anyqtaldy. Öte ösımtal aŋ. «Tyşqan jorǧalamaidy» delınetın Sovet Odaǧynyŋ şekarasynan ötıp – Qytaiǧa, odan Qytaidy köktep, Korei tübegıne jetkenı – bölek jyr.
Jol-jönekei aita ketelık, sol 50-jyldary Sovet Odaǧynda Bükılodaqtyq januarlar şikızaty men terısı ǧylymi-zertteu instituty bolǧan. Onyŋ bır filialy Almatyda edı. Keiın ony Aŋşylyq pen aŋ şaruaşylyǧy ǧylymi-zertteu instituty dep özgertken. Sol institut mamandarynyŋ mälımetınşe, 1935-1987 jyldar arasynda 120 million ondatra terısı daiyndalǧan. Älgı orta buyn mamandaryn baskiımge jarytqany osydan aŋǧarylady. Qazaqstanda käsıptık ondatra ösıru oşaqtaryn qūrǧany üşın üş bırdei ǧalymǧa Stalindık syilyq berılgen. 1958 jyly kooperasiia salasynda aŋ ösırıp atatyn şaruaşylyqtar qūryldy. Tarbaǧataida ailap jatyp suyr atatyndar sonyŋ aŋşylary bolǧany sözsız.
Ondatranyŋ «jerlesı» – suyrdyŋ ösımtaldyǧy ondai emes. Būlar yqylym zaman būryn kelıp, myltyq şyqpai tūrǧanda köbeiıp alǧanymen ǧana tür retınde saqtalyp tūr. Ärı Batys Europaǧa barǧandary jaqsy qorǧauǧa alynǧan. Avtobannan tau-tauǧa tarmaqtalatyn şaǧyn joldaryna «Abailaŋyz, suyrlar» degen belgını jiı qoiypty. Tarbaǧataidaǧy küre joldarda ondaidy eşkım öŋı tūrmaq, tüsınde körmes-au… Europada onyŋ üstıne zertteuge qöŋıl bölıngen. Sonau 1859 jyly «Tabiǧi ǧylymdar habarşysy» jurnalynyŋ №10 sanynda «Alpı suyrlary» atty maqala jaryq körgen. Onda suyrdyŋ elge belgılı jazǧy tırşılıgı emes, qysqy ūiqysy jan-jaqty zerttelgen.
Suyrdyŋ alǧaşqy suretı odan ertede 1572 jyly salynǧan. Köptegen mūrajailarda onyŋ bas süiegınen baqaiyna deiın saqtalǧan. Fransiianyŋ Lion universitetınde suyrdy tekseretın arnaiy zerthana bar. Onyŋ professory Raimond Ramius suyr äuletınıŋ 20 million jyldan berı ömır sürıp jatqanyn aitady. Bır million jyl būryn Soltüstık Amerikadan Aziiaǧa ötedı. Onda Jer betınde zıl, qylyş tıstı jolbarys, jündes mūiıztūmsyq atalatyn januarlar bolǧan. Bärı keiın qūrydy. Adam kınälı emes, tabiǧattyŋ synyna şydamady. Anda-mūnda zıldıŋ, iaǧni mamonttyŋ süiegı, tıptı mürdesı tabylsa, Jer jüzı bır şulap qalady. Al suyr sodan berı aman-sau. Qaita örısı keŋeigen. Aziianyŋ jaqqany sonşa, salmaǧy ata-babasynan üş esedei auyrlap, on kelıge deiın tartatyn boldy. Bırneşe türge tarmaqtaldy. «Dala suyry», «Altai suyry», «kökşulan suyr», «qaratöbel suyr» atalatyn atalarǧa bölınıp kettı. Bärınıŋ babasy – Amerika suyrynan aumaityn ūrpaǧy Alpıde ǧana saqtaldy. Ǧajap emes pe, eŋ alys aimaqqa ketken ūrpaǧy eŋ alǧaşqy atasynan aumaidy!
Europanyŋ suyry Alpı, Perinei, Karpat, Tatra taularynyŋ biıkterın mekendeidı. Töskeiden tömen tüspeidı. Demek, asa jyly jer jaqpaidy. Atamekenı Soltüstık Amerikadaǧy siiaqty qoŋyrsalqyndy ūnatady. Jer betın mūz qūrsaulaǧan kezeŋnen aman qalǧan aŋ üşın suyqtan görı ystyq qauıptı şyǧar. Ǧalamdyq jylynu üderısı būl aŋǧa jaŋa qater äkeluı ǧajap emes.
Aitpaqşy, «Mūz kezeŋı» atty multfilmde täuır beinelengen zıl, qylyş tıstı jolbarys, jündes müiıztūmsyq jäne basqalary jete almaǧan bergı däuırge «suyr nege jettı» desek, oǧan qysqy ūiqy sebep bolsa kerek. Aŋdar suyq ärı tamaqsyz kezeŋdı ınde jatyp ötkızuge bırden emes, bırtındep beiımdelgen. Qysqy ūiqynyŋ da türı köp eken. Aiu men borsyqtıkı – şynynda, ūiqy. Qater tönse, qarny qatty aşsa, oianyp ketedı. Suyrdyŋ ūiqysy qazaqtyŋ:
Esıl tasyp barady jardan asyp,
Qar jauady jaŋbyrmen aralasyp.
«Şam söndırıp baraiyn» degen basym
Ūiyqtap ölıp qalyppyn qara basyp, – deitın qara öleŋındegı däl törtınşı tarmaqtaǧydai. Bıletınder «qysta kırpı de osylai ölıp ūiyqtaidy» desedı.
Qar jauyp, suyq tüserden būryn suyr ınge jatyp qalady. Sodan qaityp kün közınde şuaq paida bolǧanşa kemınde 6-7 aidy ūiqymen ötkızedı. Qazaqta jäne mynadai eskı öleŋ bar:
Qara jerge qar jauyp,
Qardy körgen bır mūrat!
Qara jerden qar ketıp,
Jerdı körgen bır mūrat!
Būl – adamǧa qatysty aitylǧan arman. Suyrǧa qysqy qardy köru eş mūrat emes. Esesıne qary ketken qara jerdı köru naǧyz baqyt bolar. Jaz boiy jaiylyp, armansyz semıredı. Sol maiy qysqy ūiqy kezınde denege när berıp tūrady. Dene qimylsyz, jylylyǧy 10 gradustan aspaidy. Minutyna ekı-üş ret qana tynys alady. Jürek soǧysy minutyna 220-dan 30-deiın, iaǧni jetı ese azaiady. Bır ǧajaby, qany ūiyp qalmaidy. Eŋ keremetı, suyr ındegı qysqy ūiqyǧa jatar aldynda aǧzasyn barlyq ziiankesterden tazalaidy. Ǧylym osynyŋ qandai jolmen jüzege asatynyn bıle almai-aq qoidy. Ony bılse, adamzat üşın keremet jaŋalyq aşylmaq.
Suyrdy, sözdıŋ tura maǧynasynda, «ındetıp» zerttegen ǧalymdar myna qyzyqqa da nazar audartady. Ärbır jiyrma kün saiyn bır täulıkke oianady eken. Onda jatqandaǧydan köpteu quat jūmsalady. Ara-tūra oianǧany denenıŋ qūrys-tūrysyn bır jazyp qoiu üşın şyǧar. Söitıp, qysty ınde «ölı men tırı arasynda» ötkızıp, köktemgı şuaqqa şyqqan suyrdyŋ denesı älı maily bolady. Kök jetılgenşe ärı qarai aryqtai tüsedı. Sosyn şyqqan şöpke jaiylyp, qyzǧan künge şuaqtap, qaitadan denege mai jinauǧa kırısedı. Onyŋ tırlıgın qasqyr, bürkıt, älde adam bölıp jıbermese, jiyrma jylǧa deiın jasaidy.
Būl aŋnyŋ tarihi otany – Amerika Qūrama Ştattarynda Suyr künı ötkızıletını mälım. Pensilvaniia ştatynyŋ Panksatoni qalasynda «Fil» dep atalatyn suyrdyŋ ınnen şyǧu sätın baqylauǧa myŋ-myŋdaǧan turister jinalady. Eger Fil ınnen şyqqan kezde özınıŋ köleŋkesıne qaramasa, köktem erte bastalady. Köleŋkesıne qarap qoisa, qystyŋ aiaǧy sozylady. Qazaqta kerısınşe aŋnyŋ ınge jatar kezın baqylaityn. Eger tamyzdyŋ soŋy men qyrküiektıŋ basynda künı boiy tynbai jaiylsa, qys ūzaqqa sozylmaq. Erte men keşte jaiylyp, kündız şuaqtap ne köleŋkelep jatsa, onda aldaǧy qys mal men janǧa jaily ötedı. Inın qalyŋ qymtap japsa, ol qysta qatty aiaz tūrady.
Jarnamaǧa janyn salyp, sol arqyly qara tastan mai syǧatyn amerikalyqtar suyrdyŋ ınnen şyǧar sätın aqşa tüsetın şouǧa ainaldyrǧany mälım. Fildı köruge kelgender suyrdyŋ suretı bar kiımderdı, kıtaptardy, oiynşyqtar men ydys-aiaqtardy jappai satyp alady. Multfilmnıŋ kırısı taǧy bar. Pülışten jasalǧan oiynşyq suyrdyŋ neşe türın bız Avstriia Alpısınde körgenbız. On toǧyzynşy ǧasyrda mūnda fleita tartyp, suyr jetektegen masqarampazdar jürgen. Olar halyq jinalǧan jerge baryp, aqşaǧa bilet alǧyzatyn. Suyr qandai bilettı şyǧaryp berse, taǧdyry sondai bolmaq.
Şoudy qyzyqtauşylar – öz aldyna, älemnıŋ suyrtanuşy ǧalymdary kongress ötkızıp tūrady. Būl jaǧynan baǧy bar eken. Zertteuşılerdıŋ halyqaralyq keŋesterı Ukrainada, Fransiiada, Şveisariiada, Monǧoliiada, Reseide bırneşe ret ötkızılgen. Soŋǧy basqosu Reseidıŋ Kuzbass öŋırıŋde ötıptı. Būǧan Resei Tabiǧattanu akademiiasynyŋ akademigı Aleksandr Poliakov mūryndyq bolypty. Būl jaqty suyrdyŋ 20 myŋ jyl būryn paida bolǧan jas türı mekendeidı. Ony Tom universitetınıŋ professory, osy türdı qorǧauşylardyŋ bırı Nikolai Kaşenkonyŋ qūrmetıne «Kaşenko suyry» dep ataidy. Bükılreseilık teriologiia qoǧamy suyrlardy zertteu komissiiasynyŋ töraǧasy Oleg Brandlerdıŋ anyqtauynşa, basqa suyrlarda 38 hromosoma bolsa, Kaşenko suyrynda 36 hromosoma bar! Osynyŋ bärı suyrdyŋ qanşalyqty egjei-tegjeilı zerttelgenın aŋǧartady.
Suyrdyŋ bır astanasy – Tarbaǧatai bızde bolǧanmen, multfilm tüsırıp, oiynşyq şyǧaru tūrmaq, Qazaqstannyŋ älgındei halyqaralyq kongress şaqyrǧany turaly estımeppız. Esesıne, el ışınde suyr jönınde äŋgıme jeterlık. Ony qazırgı ǧalymdar elemese de, būrynǧy danalar nazardan qaǧys qaldyrmapty.
Mäselen, ataqty Mäşhür Jüsıp bır aq suyrdy ünemı baqylap jürgen. Otyzynşy jyly basqa jaqtan aŋ aulap kelgen jıgıtterge «aq suyrǧa timeseŋder boldy, körşım edı» dep eskertedı. Aq suyrdyŋ ını Mäşekeŋnıŋ közı tırısınde saldyrtyp qoiǧan kümbezınıŋ ırgesınde eken. Aŋşylardy qara basqanda, qūrǧan tūzaqtaryna aq suyr tüsıp, ölıp qalypty. Sonda nazalanǧan Mäşekeŋ älgı eldıŋ söz tüsıner aqsaqalyna bır auyz hat jazyp jıbergen. Ūzamai bır ata el «suyr jegen Qozǧan» atanady. «Aq suyrdy aulaǧan aŋşy ūzaq ömır sürse de, ūrpaqsyz ötıptı» degendı Mäşekeŋnıŋ nemeresı Süiındık Köbeevtıŋ estelıgınen oqydyq.
Suyr jönındegı äŋgımenıŋ qyzyǧyn Moŋǧoliiaǧa ekı märte barǧanda estıdık. Aitpaqşy, būl taraptaǧy halyqaralyq jiyndar ortasynda mındettı türde Moŋǧoliia ǧalymdary jüredı. Özderınde san ret kongress ötkızgen. Būl eldıŋ Şyŋǧys hannan keiıngı ekınşı taqyryby, maqtanyşy suyr deuge bolar. Söitıp, ol Qahannyŋ paiza ūstap ketken habarşysyndai talaidyŋ basyn qosuǧa sebep bolyp jür. HHI ǧasyrda!
SUYR – «QŪRMETTI EMŞI»
Ulan-Bator şaharynyŋ şetındegı qūrmettı qonaqtar üşın salynǧan mekenge deiın jol tau bökterlep ketedı. Az ǧana jer jürgenıŋızben bükıl eldıŋ keŋ, şeksız bolmysyn baiqaisyz. Aziiaǧa ǧana tän peizajdyŋ ışınde suyr da jür.
Moŋǧoliia astanasynyŋ şetındegı aulasyna kiız üi tıgılgen kottedjderden keiın bülınbegen tabiǧat bastalady. Basynda balqaraǧai, samyrsyn ösken taudyŋ etegı toly suyrdyŋ ını. Biıkten tüsken būǧy, döŋgelenıp tūra qalǧan jylqy, toŋqaŋdap qaşyp bara jatqan suyr közge tanys. Moŋǧol aqyndary ony talai jyrlaǧan şyǧar, ätteŋ, ädebietımen tanys emespız, oiymyzǧa özımızdıŋ Mūqaǧali oralsyn:
Bır tynbaidy şegırtkenıŋ şyryly,
Jel qozǧaǧan aq şilerdıŋ sybyry.
Bärı tanys: kısınegen qūlyny,
In auzynda şaŋqyldaǧan suyry.
Türkınıŋ tüp mekenı bolǧan maŋ dala – endı ırgeles Moŋǧoliia. Myna aŋ mūnda «tarbaǧan» dep atalady. Körşı el kezınde on altynşy respublika siiaqty kün keştı. Sovet Odaǧy moŋǧoldyŋ maly men kenın ozbyrlyqtan opyryp, Mäskeudıŋ tolmas, toimas «kömeiıne» tyqpalady. Söz jüzınde «azat el» delınse de, basqasy bylai tūrsyn, tarbaǧan terısın ötkızu jönındegı tapsyrmany oryndauǧa mäjbür boldy.
Täueldı tūstyŋ derekterı mynadai: SSSR-ǧa jyl saiyn 2,5 million terı jöneltılgen. Berıde moŋǧol arasynan şyqqan «jaŋa bailardyŋ» bastapqy kapitaly da tarbaǧan terısı bolǧan. Ol eldegı 21 aimaqtyŋ 18-ın mekendeidı. Gobi şölınen basqa tau aŋǧarlarynan, oily-töbelı alqaptardan bır jaqqa qarai üiılgen topyraqty, sol üimenıŋ şetınde üŋıreiıp jatqan ındı köruge bolady. Suyrdyŋ ını – ädette, üş türlı. Qysta ūiyqtaityn negızgı ındı joǧaryda sipattap kettık. Odan basqa tösenışke şöp jinaityn qoimasy men «därethanasy» joq jazǧy ın qazady. Onda ystyqta köleŋkelep jatady. Ülken däretke ınnıŋ syrtynan bır jerdı taŋdaidy. Üşınşısı – qaşqanda bas sauǧalatyn jaidaq ın. Baspana jaǧynan da tarbaǧan-suyrdyŋ ömır salty köşpelı halyqtyŋ tırşılıgın eske salady-au!
Jalpy, «suyrdy adamnan azǧan» degen sözdı atalarymyzdan talai estıdık. Aldyŋǧy ekı aiaǧy aiaqtan görı qolǧa ūqsaidy. Şoşaiyp tūryp sonymen dändı ügıtıp, auzyna sala qoiady. Keibır aŋşylar qaşar jerı qalmaǧan suyrdyŋ betın basyp, kädımgıdei jylaitynyn aitatyn. Jūptasqanyn körıp qalǧandardyŋ «pätşaǧarlar adamnan aumaidy» degenın estıdık. Ärı erkegı erte köktemde ūrǧaşy suyrdy özı qystaǧan ınnen emes, basqa körşı «taipadan» taŋdaidy. Qazaqtyŋ «jetı atasyn» saqtamasa da, soǧan juyqtaidy.
Bıraq qandai jaǧdaida adamnan azǧanyn qazaq ışınde eşkım aita qoimaityn. Moŋǧol jerınde būl turaly aŋyz saqtalǧan eken. Alǧaş Şoqannyŋ dosy Potanin jazyp alǧan. Berıde türlı nūsqada san ret qaita hatqa tüsken. Halqa, oirat, saha, tuva, haqas halyqtary tegıs bıledı. Jelısı mynadai: Mergendıgı asqan aŋşy masattanyp, aqyry Jaratuşymen bästesken. Jer betındegı aŋdy qoimaǧan soŋ oǧan qarlyǧaşty jıbergen. Aŋşy jebesı onyŋ qūiryǧynan ǧana tiıp, ekıge bölıp tüsedı. Bäste «jeŋıldıŋ» degen Jaratuşy aŋşyny tarbaǧanǧa ainaldyryp, jer astyna tüsıredı. Qarlyǧaşqa atqan oqtan qūtyla almaǧany üşın «aiyrqūiryq bolyp qalasyŋ» deidı.
Sodan berı moŋǧoldar tarbaǧanǧa sadaq jebesın kezegen emes. Inge tütın salady, qaqpan, tūzaq qūrady, itpen alady. Myltyq şyqqaly berı atatyn bolǧan. «Myltyqtyŋ oǧy – sadaqtyŋ jebesı emes».
Älbette, suyr atu jeŋıl-jelpı äreketke jatpaidy. Ony ne körınbegen atady, ne erınbegen atady. Būl – öte saq jäne ūiymşyl aŋ. Jaiylyp jürgende bıreuı mındettı türde qarauylǧa tūrady. Aspannan bastap ainalany şolady. Qandai bolsyn qauıp baiqalsa, yŋqittap dabyl qaǧady. Sol sät barlyq suyr jaiyludy, qyzdyrynudy tastap, dereu ınge bas sauǧalauǧa kırısedı jäne ärqaisysy dabyl belgısın qaitalaidy. Söitıp, tūtas aŋǧardyŋ suyry äp-sätte tyǧylyp ülgeredı.
Qysqa aiaqtarymen, semız denesımen alysqa jügıre almaityn bolǧan soŋ ınnıŋ ainalasyna jaiylady. Onyŋ esesıne közı öte qyraǧy. Ädette qarauyl suyr ınnen şyǧa sala ainaladaǧy oba, tas, tobylǧy, qaraǧan, qazyq, taǧy basqa erbiıp tūrǧannyŋ bärın belgılep alady. Sonyŋ älgılerdı ainala tügendep tūrady. Eger äldebır şoqiǧan joq bolyp ketse nemese jaŋadan paida bolsa, attanǧa basady. Közı ötkır boluymen qatar öte saq, qūlaǧy sybdyrdy bır şaqyrymnan estıp qoiady. Osy qasietterı de ony köşpelı halyqqa jaqyndata tüsedı.
Sonşama saq tarbaǧannyŋ äuestıgıne ne daua! Osy tūsyn moŋǧol aŋşylary tap basqan. Būl syrdy bıletınder üşın körınbei de, erınbei de aŋdyp jatudyŋ eş qajetı joq. Üstıne taza aq kiım, basyna salpaŋdaǧan qūlaqtary bar aq börık kiıp, betınde közge oiǧan tesıktı aq jamylǧysy, qolynda ekı aq jelpuışı bar aŋşy tarbaǧanǧa qarai jüredı. Kez kelgen qaraiǧannan qauıptenıp, bırden qaşatyn aŋ mynaǧan aŋ-taŋ bolyp qaraidy. Sonda aq kiımdı aŋşy qūlaqty sekeŋdetıp, jelpuıştı jelpıp jaqyndai beredı. Bırazdan soŋ qorqudyŋ ornyna qyzyqqa batqan aŋ bırge bilei bastaidy. Bıttı. Janyna kelgen aŋşy oǧan jalǧyz oqty jalyndyrady ne keltekpen ūryp alady.
Moŋǧoldar baiaǧydan tarbaǧannyŋ etın jeidı. Ony pısırudıŋ bırneşe ädısı bar. Mäselen, terısın sypyrmai bauyrynan ǧana jaryp, ışek-qarnyn tazalap alyp tastaidy. Otqa qyzyp tūrǧan tastardy ışıne tyǧyp, syrtyn aǧaşpen bürıp bıteidı. Sosyn şoqqa ainaldyryp qaqtaidy. Tarbaǧannyŋ jünı üitılıp, terısı doptai domalanyp, byrysady. Būl taǧamnyŋ aty – «bodeg».
Ekınşı türı – «horhog». Onda terısın sypyryp, ışek-qarnyn laqtyrady. Qalaiy qūtyǧa otqa qyzǧan tas pen taza ettı kezegımen qatarlap tastap otyrady. Tolǧan kezde auzyn myqtap jauyp, qūtyny tepkılep domalatady. Bızge Baiölkenıŋ qazaqtary osy ädıspen qoidyŋ etın de pısırıp bergen edı.
Tarbaǧandy jerge kömıp pısıretın de täsıl bar. Tılersekten keletın şūqyr qazyp, oǧan şöptıŋ saǧdary men otqa qyzǧan tasty salady. Taǧy saǧdar, taǧy tas. Sosyn üstıne soiylǧan suyrdyŋ etın tastaidy. Taǧy qu şöp, taǧy ystyq tas. Eŋ betın külmen kömıp qoiady. Baiqasaq, osynyŋ bärı – dalada, ydys joq jerde ısteuge oŋai aŋşy men malşynyŋ taǧamdary.
Tarbaǧannyŋ bauyryn ǧana alyp öz maiyna quyrsa, «jalbaq» degen taǧam şyǧady. Jalbaqty eşqaşan äielder men balalarǧa bermeidı. Aŋşylar oŋaşada pısırıp, özderı jeidı. Būl taǧamdy erkektık quatty küşeitetın därıge balaidy. Äserı «Viagrany» jolǧa qaldyryp, būǧynyŋ müiızı men kiıktıŋ tekesınıŋ şybyǧynan eş kem emes» desedı.
Qazaqtar būl aŋnyŋ etın köp jei bermeidı. Erterekte mülde aulamaǧan. Oǧan Qazaqstan, Moŋǧoliia men Qytai şekaralary tüiısken öŋırınde tuyp, bala kezınde suyrdy körıp ösken Halifa Altaidyŋ «Tarih» atty öleŋın mysalǧa keltıremız:
Baqqany – qoi men tüie, siyr, jylqy,
Tüzeler aman bolsa, oiyn-külkı.
Aŋ aulap, bürkıt salyp saiat jasap,
Qualap soqqandary – qasqyr, tülkı.
Jaryqtyqtyŋ jazǧany – şyndyq, qazaqtardyŋ aŋşylyq qūmary, negızınen, qasqyr men tülkıge auǧan. Sebebı, suyrly jazda onsyz da el ışınde qyzyq köp, saiat qar tüse bastalady. Ol kezde suyr jatyp qalady. Jeuge mal etı jetkılıktı bolǧandyqtan, ūsaq aŋdy azyq dep te sanamaǧan. Suyr – köbınese jailaudaǧy balalardyŋ ermegı. Aitpaqşy, onyŋ mal şaruaşylyǧyna janamalai sebı tigen. Köktemde suyr şyqqan soŋ it-qūs köbınese sony azyq etıp, maldy toruyldaudy qoiady. Qazaqtar küzet pen közeuden qolyn bosatyp, bır erkındık alady. Esesıne, suyrdy it-qūsqa basy bütın qaldyrǧan.
Ǧylymi tūrǧydan suyrdyŋ etı taza bolatyny dausyz. Jarty jyldyq ūiqyǧa jatar aldynda aǧzadaǧy bakteriialardy adalap tastaitynyn aittyq. Eşqaşan ölekse, jändık, qoŋyz jemeidı. Suatqa barmaidy. Demek, boiynda eş mikrob bolmaidy. Osyǧan orai moŋǧoldar taǧy bır aŋyz şyǧaryp alǧan. Maŋaidaǧy barlyq aŋ jinalyp, kımnıŋ taza ekenın jönınde talasqan desedı. Sonda tarbaǧan: «Eŋ taza aŋ menmın. Öitkenı aiaq astyndaǧy sudy emes, şöptegı tūnyq şyqty ǧana ışemın. Mal baspaǧan şöptı jeimın. Şöp quraǧanda ony jemei, jatyp qalamyn», – dep bärın jeŋıp ketıptı-mys.
Aŋyz – öz aldyna, suyrdyŋ etı amindı qyşqyldarǧa toly. Būl jaǧynan balyqpen teŋdesedı. Demek, teŋız-mūhittan alysta jatqan, balyq aulaudy käsıp körmei dalada jüretın halyqqa tarbaǧandy jeu aiyp emes, tabiǧi türdegı qajettılık bolyp şyǧady.
Maiy – mülde qazynalar qoimasy. Onymen türlı aurulardy emdegen. Üsıgen jerdı mailaidy. Suyqta üsıp qalmau üşın aldyn ala betı-qolǧa jaǧady. Jötelgende, suyq tigende ışedı. Özı qysqy aiazda toŋazymai, sūiyq küide tūrady. Bır ǧajaby, temır nemese şyny ydysta saqtalmaidy. Ondai ydystyŋ eş tesıgı bolmasa da, arasyna sıŋıp ketedı. Sondyqtan sarymai siiaqty siyrdyŋ qarynyna salady. Aŋşylar qysqy aiazǧa toŋbau üşın jazda tarbaǧannyŋ maiyn jaqsylap jeidı.
Moŋǧol arasynda estıgen myna bır derek qart aŋşynyŋ aqylymen jas aŋşynyŋ ökpedegı qūrtyn qalai tüsırgenı turaly. «Tarbaǧannyŋ maiyn alyp, – deptı qart, – oǧan kemınde üş-tört ötın qūiasyŋ. Sosyn tarbaǧan jaqsy jeitın kök güldıŋ tamyryn qosasyŋ. Ol güldıŋ kültesı ūsaq, bıraq tamyry barmaqtai bolady jäne öte aşy. Jalasaŋ, tılıŋdı tyzyldatady. Qospany bırneşe kün tūndyryp, taŋerteŋ tamaqtyŋ aldynda jäne keşke ūiqyǧa jatar aldynda bır qasyqtan ışesıŋ».
Osy aqyldy tyŋdaǧan auru aŋşy bärın ısteidı. Sosyn… «Bırınşı qasyqtan soŋ öte jaman boldym. Bükıl ışek-qarnym auzymnan şyǧyp keterdei loqsydym. Söitıp, qūsyp, säl tynyştaldym. Keşke ışken soŋ taǧy qūstym. Işten ırıŋ köterılıp, sasyq iısı özımdı tūnşyqtyrdy. Erteŋınde taŋerteŋ üşınşı ret ışkenımde ärqaisysy jaŋǧaqtai bolatyn, ortalarynda tesıgı bar üş kesek närse qūstym. Öŋeşımnen berı zorǧa öttı. Keşke törtınşı ret ışkenımde jaranyŋ ūiyǧan qanyn qūstym. Sodan keiın aurudan qūlan-taza aiyǧyp, attai şauyp kettım».
Būl – aŋyz emes, naqty oqiǧa.
Taǧy bır naqty mysaldy «köşpelı ömırdıŋ akademigı» atanyp ötken Jaǧda aqsaqaldan estıgenbız. 1945 jyly jazda Üş aimaq köterılısı kezınde bır jıgıt jaraly bolady. Oǧan auyldan emşı şaqyrtady. Emşı oq tigen jıgıtke jany aşityn azamattardyŋ eŋ mergenın Maily tauyndaǧy qalyŋ suyr arasyna attandyrǧan. Oǧan: «Bır suyrdy aiaǧynan atyp jaraqatta, – dep eskertedı. – Ol süiretılıp ınge kıredı. Azdan soŋ tap sol jerden basqa suyr şaŋqyldap şyǧuy kerek. Ony atuyŋa bolmaidy. Bıraq aŋdyp otyr. Ol dalany kezıp ketıp, bırazdan soŋ ınge qaita oralady. Osy kezde bır oqpen sespei qatyrasyŋ. Dereu ınnıŋ auzyna baryp, älgı äkelgen üş-tört tal şöptı alasyŋ». Tapsyrma – osy. Mergen tastai etıp oryndap, şöptı jetkızdı. Emşı ony jıgıttıŋ jarasyna taŋyp, bırer künde aiaǧynan tık tūrǧyzypty.
Osydan keiın «suyr – emşı» degen üşınşı taqyrypşany bız «suyr – kenşı» men «suyr – elşıge» ūiqas üşın almaǧanymyzdy aŋǧararsyz, qadırmendı oqyrman.
Qainar Oljai,
Qazaqstan – Avstriia – Moŋǧoliia,
«Ana tılı».
