Türı bar dombyranyŋ büktemelı,
Kım ony jol jürgende jük köredı.
Janynan tastamaidy tüzde küişı,
Törıne üide ılıp kütken elı («Qara öleŋ», A. «Jalyn» 1997).
Qūmarbek Qapsemetūly qolönerge tūtastai ömırın baǧyştaǧan adam. Ol ünemı ızdenıs üstınde jüredı. Türkiiadan elım dep emırenıp kelgen azamat aldaǧy bolaşaǧyn tek qazaq jerımen ǧana bailanystyrady. «Özge elde sūltan bolǧanşa, öz elınde ūltan bol» degen naqyldy jadyna tüiıp ösken şeber qolöner qūpiiasymen bölıstı.
– Şeberlık önerdıŋ tabaldyryǧyn qalai attadyŋyz?
– Men Türkiianyŋ Nide qalasyndaǧy Altai qazaq auylynda düniege keldım. Balalyq şaǧym sol auylda öttı. Mektep jasyna kelgenımde Stambul qalasyna köşıp kettık. Keiın Stambul tehnikalyq universitetındegı türık muzykasy konservatoriiasynyŋ muzykalyq aspap jasau bölımşesın bıtırıp şyqtym. Būl konservatoriiada türıktıŋ muzykalyq aspaptaryn jäne gitara, skripka tärızdı europalyq aspaptaryn da jasap üirendım. Halqymyzdyŋ ūlttyq saz aspaptaryn eŋ alǧaş Bolat Sarybaevtyŋ «Qazaqtyŋ muzykalyq aspaptary» degen kıtabynan kördım. Būl menıŋ ışımdegı otynşyldyq sezımımdı oiatty. «Qazaqtyŋ keremettei saz aspaptaryn nege özıme jasap körmeske?» degen oi tudy…
– Tūŋǧyş ret dombyra jasaǧan sätıŋızdı esıŋızge alyŋyzşy…
– Üiımızge Jarmūhammed degen küişı aǧamyz qonaq bolyp tüsken edı. Ol kısı «bır dombyra tauyp kel» dep jūmsady. Men körşımızdıŋ dombyrasyn aparǧan edım, bıraq ol «būl – qazaqtyŋ emes, türıktıŋ dombyrasy» dep jaratpady. Aqyry ızdep jürıp bır üiden dombyra taptym. Dombyramen äuelgı tanystyǧym osylai bastaldy. Älgı dombyrany üige jetkızgenşe jürekke jyly qoŋyr ünın süisıne tyndap, qos şegıne tynyştyq bermedım. Jolda kele jatyp dombyranyŋ ölşemderın jıppen ölşep aldym. Erteŋınde peşke jaǧatyn otyndy alyp, onyŋ bır bölşegınıŋ otrasyn oiyp, moiyn saldym. Äuelgı jasaǧan dombyram osy edı. Ol kezde men älı 16-17 jastaǧy bozbalamyn.
– Ūstaz mektebınen öttıŋız be?
– Bızde dombyraǧa baulityn mektep bolǧan joq. Qolyna dombyra alyp jürgen aqsaqaldardyŋ än-küiıne qūlaq türıp östık. Sol qariialardyŋ bırı – Mūstafa Öztürıktıŋ äkesı Käben qajy edı. Men ol kısıden «Qara jorǧa» bi küiın üirengen bolatynmyn.
– Özıŋızdıŋ qolöner şeberı ǧana emes, änşılık qyryŋyzdyŋ da bar ekenınen habardarmyz…
– «Äu» demeitın qazaq bar ma? Men än aitamyn. Bıraq, änşı emespın. Jas kezımnen bastap, ata-anamyzdan, aqsaqaldardan estıgen jäne küitabaqtarda oinalatyn halyq änderın öz şama-şarqymşa aityp jürdım. Türkı tıldes halyqtardyŋ muzykasyn oinaityn ansamblderde qazaq änderın oryndauy edım. Stambuldaǧy qazaq qoǧamynyŋ şaŋyraǧynda ünemı än önerımen eŋbek sıŋırdım.
– Elge oraluǧa qandai jaǧdai türtkı boldy? Qazaqstanǧa tübegeilı at basyn qaşan būrdyŋyz?
– «Özge elde sūltan bolǧanşa, öz elınde ūltan bol» deidı atam qazaq. Äiteuır tübı bır elge oralu nietım bar edı. Bıraq, tūrmys-tırşılık mūrşa bermedı. Nide universitetınıŋ körkem önerpazdyq bölımşesınde qyzmet ettım. Köne türık önerı – «ebru sanaty» pänınen därıs berdım. Sonymen qatar, sol joǧary oqu orynnyŋ muzka fakultetındegı studentterdıŋ skripka jäne taǧy basqa aspaptaryn jöndeu jūmystarymen ainalystym. Talantty küişı Aigül Ülkenbaeva Türkiiadan kelıp oqyp jürgen bır studentten oida-joqta men jasaǧan dombyrany körıp ūnatady. Artynşa Aigül Ülkenbaeva maǧan bırneşe dombyraǧa tapsyrys berdı. Osydan keiın elge oralyp, öner salasynda eŋbek etudı oiladym. 2008 jyldyŋ aiaǧyna qarai Qazaqstanǧa bırjolata köşıp keldım. Sol tūsta Jolaman Qūjymanov esımdı dästürlı änşı aǧamyzdyŋ köp kömegı tidı. Ol kısıge alǧysym şeksız. Sondai bır aqköŋıl, jany taza adam. Qolynan keler jaqsylyǧyn aiap qalǧanyn körgen emespın. Jolaman aǧanyŋ änşılık önerı de bır töbe. Osy künı Almatydaǧy önerpazdarmen tyǧyz bailanysta jūmys ıstep jürgen jaiymyz bar.
– «Ebru sanaty» dep atalatyn qandai öner?
– Būl önerdıŋ tarihy Būqara qalasynan (IX-X ǧ.ǧ.) bastau alady. «Ebru» degen söz – «sudyŋ jüzı» degen maǧyna beredı. Ol – topyraqtan jasalǧan boiaulardy qoiulatylǧan sudyŋ betıne qylqalammen tamşylatyp, bızdıŋ ūşymenen oiu-örnekter salu önerı.
– Türkiia men qazaqstandyq şeberlerınıŋ jūmys ısteu ädıs-täsılderınde aiyrmaşalyq bar ma?
– Äu basta men tek Türkiiada üirengen ädısterımdı paidalanuşy edım. Keiıngı kezde bırge jūmys ıstep jürgen bauyrym ärı şäkırtım Aihat Atantaevtan Qazaqstandaǧy şeberlık täsılderdı da qoldana bastadym. Mysaly, Türkiiadaǧy täsıl boiynşa dombyranyŋ şanaǧy ortadan bastap qūralsa, osy jerdegı täsılde şetınen bastap qūralady.
– Sızdı keibır kısıler «Qūmarbek» dep atasa, qaisybır aǧalarymyz «Ömır» dep atap jatady. Bır adamnyŋ basynda ekı esımnıŋ bolǧany ma?
– Negızınde qūjat boiynşa aty-jönım – Ömär Qiia. Äkemnıŋ azan şaqyryp qoiǧan esımı – Qūmarbek. Şekara asyp kele jatqanymda jol-jönekei bır aqsaqalmen ūzaq äŋgıme-düken qūrǧan edım. Qariia «elge barǧanda Qūmarbek degen qazaqşa esımıŋdı qoldaŋ» dep bata berdı. Sondyqtan elge oralǧannan keiın Qūmarbek degen esımımdı qoldanyp jürdım. Bıraq, būrynnan tanys dostarym menı älı künge «Ömır Qiia» dep tanidy.
– El ışınde dombyraǧa qatysty aŋyz äŋgıme köp-aq. Elıtıp äketetın osyndai äŋgımeler sızdıŋ de bala qiialyŋyzǧa talai äser etken bolar?
– Ol kezde bızdıŋ auylymyzda dombyra oinaityn eşkım joq bolatyn. Aqsaqaldardan, äjelerden «dombyrany qaitsek üirenemız?» dep sūrauşy edık. Sonda bır qart «Toǧyz joldyŋ torabynda küi oinasaŋ, şeberlıgın artady» dep keŋes berdı. Sosyn jol boiyna baryp, bılgenımızşe küi şertıp kördık. Odan soŋ bır äjemız «dombyrany jetı tün qūşaqtap jatsaŋ, sonda ǧana jaqsy küişı bolsyŋ» dep ümıttendırıp qoidy. Dombyrany jetı tün qūşaqtap jattym, ne özgerdı, bılmeimın? Bıraq, bügın oilasam būl sözderdıŋ maǧynasy – qaida jürseŋ de qolyŋnan tastamai, tün ūiqyda qūşaqtap jatatyndai dombyraǧa barynşa adal bolu, önerge degen şeksız süiıspenşılıkpen ömır süru eken.
– Soŋǧy kezde «dombyra men qobyz – jyn-şaitan şaqyratyn qūral» dep baibalam salyp jürgender töbe körsetıp qaluda…
– Är adamnyŋ ışkı älemınde körkem önerge degen qūştarlyq bolady. Eger de adamdar būl qūştarlyqty qanaǧattandyrmasa, olardyŋ ışkı älemınde qara piǧyl, yzaqorlyq tärızdı qasietter oryn alady. Osyndai jaǧymsyz qasietterden boiyn aulaq ūstau üşın adamzat ışkı düniesın önerden qūr qaldyrmau kerek. Öner – adam janyŋ baiytady… Äuelden bylyqqa belşeden batqan jan dombyra men qobyzsyz-aq jyn-şaitanǧa jaqyn bolady. Jüregı önermen nūrlanǧan adam ünemı jany jaqsylyqqa qūmartyp, jyn-şaitannan alys jüredı. Qazaqtyŋ qasiettı qara dombyrasy ızgılıkke qyzmet etedı.
– Saz aspaptaryŋyzǧa qandai materialdar paidalanasyz?
– Är halyqtyŋ ūlttyq aspaptaryna öz topyraǧynda öngen aǧaştary qoldanylǧany jön. Sondyqtan, bızge negızınen Qazaqstanda ösetın aǧaştardan saz aspaptaryn jasaǧan dūrys bolady. Özım Türkiiada ösken, 15-20 jyl kepken aǧaştardy qajetıme jaratamyn. Ol üieŋkı aǧaştary osynda da ösedı. Şeberler üşın aǧaştyŋ äbden kepkendıgı maŋyzdy. Öz aǧaştarymnyŋ oidaǧydai kepkendıgıne senımdımın. Sūranysqa orai Afrika elderınen jetkızıletın aǧaştardan da dombyra şaba beremız.
Äŋgımelesken Arman ÄUBÄKIR
Aigül ÜLKENBAEVA, küişı:
– Men Türkiiadan kelgen Sedat degen şäkırtım arqyly alǧaş ret Qūmarbektıŋ dombyrasyn kördım. Dombyrasy özgeşe eken. Qazaqstandyq şeberlerdıŋ düniesıne mülde ūqsamaidy. Sosyn ainalamdaǧy önerpazdarǧa Qūmarbektıŋ dombyralaryn aityp jüretın boldym. Keiın ony Qazaqstanǧa şaqyrtyp aldym. Osy künı Qūmarbektı köpşılık jaqsy tanidy. Dobyra ünı jaqsy şyǧu üşın materialdardyŋ sapasy, şeberdıŋ ūstalyǧy, oryndauşynyŋ şeberlıgı qazet-aq. Qūmarbek dombyra jasau barysynda sapaly materialdar paidalanady. Saz aspaptaryn jasau tehnologiiasy da erekşe. Ol ünemı ızdenıs üstınde jüredı. Maǧan sol qasietı ūnaidy. Öz tarapymnan bügıngı zamanda şapşaŋ jūmys ıstei bıludıŋ de qajettılıgın esketke ketkendı jön dep oilaimyn. Sony da igere alsa, dūrys bolar edı. Köptegen dombyralardyŋ pernelerı dūrys ılınbei jatady. Qūmarbek pernelerdıŋ orynyn däl tauyp ıledı. Şeberlıgı de bır basyna jetedı. Qazır ol qazaq elınde jemıstı eŋbek etıp jür.
