Abai atyndaǧy QazŪPU-dyŋ sändık qolöner kafedrasynyŋ şeberhanasyna bas sūqtyq. Biyl ǧana bırınşı kursqa tüsken «balmūzdaq» studentter aǧaş jonyp, ūlttyq saz aspaptardyŋ nobaiyn keltırude eken. Jas şeberlerdıŋ «bas sardary» Jolauşy aǧa şeberhana tükpırınde äldebır aǧaşty sürgılep, ony qaita-qaita ölşep-pışıp älekke tüsıp jatyr.
Osy sätte:
Aitqan jaqsy öleŋdı dombyra alyp,
Bır şeberge tiegın jondyralyq.
Şyn köŋılıŋ şynymen bolsa mende,
Bır auyldy bır jerge qondyralyq, – degen el auzynan estıgen qara öleŋ joldary erıksız oiymyzǧa orala kettı. Aǧaştan tüiın tüiıp, bükıl sanaly ǧūmyryn ūlttyq saz aspaptaryn jasaumen qatar, şäkırt tärbiesıne arnaǧan Jolauşy Äbılǧazyūlyn az-kem äŋgımege tarttyq.
– Qaita-qaita qoiylsa da, eşqaşan qūnyn joimaityn bır saual bar. Şeberlık, zergerlık tūqym qualaidy dep jatady. Boiyŋyzdaǧy öner kımnen berıldı? Arǧy ata-babalaryŋyzda şeberlıkpen, zergerlıkpen ainalysqandar bolǧan ba?
– Äkemnıŋ serılıgı, baluandyǧy bar edı. Äitkenmen, naǧaşy jaǧymnyŋ önerpazdyǧy basym tüsetın ıspettı. Qazaq «jıgıttıŋ jaqsy bolmaǧy naǧaşydan» dep jatady ǧoi. Naǧaşy jūrtymda «segız qyrly, bır syrly» Baijūma degen atamyz bolypty. Bırde ol kısı asau burany doiyr qamşymen baudai tüsırıp, basy dauǧa qalypty. Aimaqqa äigılı baidyŋ älgı burasy qamşy tigen jerınen qylyşpen şapqandai qaq aiyrylyp kesılıptı. Mūny körgen baiekeŋ «Baijūma buramdy qylyşpen şauyp tastady» dep bige şaǧymdanady. Bi bolǧan jaidyŋ anyq-qanyǧyna köz jetkızu üşın atamyzǧa terı tösep, qamşylatqan körınedı. Toǧyz qabat ögız terısı qamşy soqqysynan qaq bölınıp, qamşy örımı jerge äjeptäuır kırıp ketken desedı jūrt. Sol Baijūma babamyz äidık şeber de bolypty. Batyrlyǧy, barymtaşyldyǧy taǧy bar eken.
Bala kezımde qolymnan pyşaq tüspeitın. Tün äletınde ūiqy qūşaǧyna ketıp bara jatyp ta bäkımnıŋ sabyn sipalap kırpık ıluşı edım. Mal baqqan qazaqtyŋ balasymyn. Jaz jailauǧa, qys qystauǧa köşıp jüremız.
Adamnyŋ qandai boluy kındık şeşege bailanysty dep beker aitylmasa kerek. Qazaq balanyŋ kındıgın kım bolsa, soǧan kestıre bermegen. Şyr etıp dünie esıgın aşqanymda kındıgımdı Toqan degen apai kesken eken. Ol kısı özınıŋ toqyma jūmysyna oiu-örnektıŋ san aluan türın paidalanuşy edı. Men tek qolöner şeberı ǧana emes, suretşımın. Osy künı oiu-örnekke qatysty jūmystyŋ ainalasynan tabyluym – sol Toqan apaiǧa tartqandyǧymnan bolar.
– Ärbır oiu-örnektıŋ astarynda ülken maǧyna bolatyn körınedı. Būǧan qandai alyp-qosaryŋyz bar?
– Elımızdegı köp şeberler örnek pen oiudy öz ornyna dūrys paidalana bılmeidı. Kiımge salynatyn örnekter bır bölek te, aǧaş būiymdarǧa salynatyn oiular bır basqa. Zergerlık zattarǧa näzık örnekter tüsırılse, aǧaş būiymdarǧa qataŋdau-qataldau oiular salynady. Taǧamdarǧa qatysty ydys-aiaqtarǧa qoşqar müiız oiudy qoldanǧan jön. Ydys-aiaqqa Ai beinesın salu qate. Ondai oiu zirat belgısı retınde jūmsalsa, jarasar edı. Al dombyraǧa salynatyn oiu-örnekter negızınen halyqtyŋ ärtürlı nanym-senımıne bailanysty bolyp keledı.
– «Şäkırtsız ūstaz – tūl» deidı qazaq danalyǧy. Sız kımderdıŋ şäkırtı boldyŋyz?
– Belgılı bır adamnan ūstalyqty oqyp-toqydym dep aita almaimyn. Qanda bar öner bolǧan soŋ ba, ūlttyq aspaptardy jasaudy äp-sätte igerıp-aq kettım. 1985 jyly Şyǧys Qazaqstannan Almatyǧa köşıp keldık. Muzykalyq aspaptardy qaita jasauşy retınde jūmys ıstei bastadym. Qolönermen ainalysatyn jıgıtterdıŋ eŋbekterın körıp, öz şeberlıgımdı şyŋdai tüstım. Abai atyndaǧy QazŪPU-ǧa qolöner boiynşa oquǧa tapsyryp, ony 1993 jyly tämamdap şyqtym.
– Abai atyndaǧy QazŪPU-dyŋ sändık qolöner kafedrasynyŋ ūstazysyz. Professor degen de ataǧyŋyz bar. Şäkırtterıŋız turaly aityp berseŋız…
– Şäkırtterım öte köp. Joǧaryda özıŋ atap ötken kafedrada aǧaşty körkemdep öndeu degen pän boiynşa därıs beremın. Osy öner jolyna adamdar az keledı. Öitkenı bızde talap joǧary. Kez kelgendı bas-közsız oquǧa qabyldai bermeimız. Jyl saiyn 4-5 maman bıtırıp şyǧady. Olar aǧaş, metal, qaiys, müiız, tas būiymdarmen jūmys ısteidı. Bızden alǧaşqy bolyp bıtırgen Erdos Rahymbektı erekşe atap ötuge bolady. Ol qazır Qazaqstandaǧy üzdık şeberlerdıŋ qatarynan tabylady.
– Respublikalyq «Ükılı dombyra», «Dana qobyz» konkurstarynyŋ Gran-Pri syilyǧyn ūtyp alǧan ekensız…
– «Ükılı dombyra» baiqauynyŋ eŋ alǧaşqy jeŋımpazy – Jaqsylyq Ospanov bolsa, kelesı jyly Sūltan Mūsaev jeŋıske jettı. Būdan keiıngı baiqaudyŋ bas jüldesı menıŋ enşıme tiesılı boldy. Menen soŋ Oqanov Narbek jeŋımpaz atandy.
– Qolönerge jastardyŋ qyzyǧuşylyǧy qandai?
– Jalpy qyzyǧuşylyq jaman emes. Būǧan «DEKKO» janry aitarlyqtai yqpal ettı. Dombyrany elektronikaǧa ikemdegen talantty muzykant Jasaral Ensepov bolsa, ony sättı oryndap, halyqqa jetkızgen onyŋ balasy – Asylbek. Dombyrany jastarmen dänekerlegen «MūzART», «Ūlytau» toptarynyŋ jıgıtterıne alǧysym şeksız. Olar qazaqtyŋ qara dombyrasyn älemge paş etude. Şäkırtım Erdos qazır «MūzART-tyŋ» dombyralaryn jasap berıp jür. Osy künı dombyraǧa talǧam ösken. Elımızde ǧylymi negızben jūmys ısteitın şeberler tapşy.
– «Dombyra özınıŋ qoŋyr ünınen aiyrylyp barady» dep dabyl qaǧatyndar da joq emes. Muzykatanuşy ǧalym Jūmageldı Näjımedenov dombyraǧa taǧylatyn leskany qoi nemese eşkı ışegıne auystyru kerektıgın aityp jür. Sız qalai oilaisyz?
– Qoi örgızıp, eşkı baqqan auyldan şyqtyq qoi. Tört-bes kün saiyn bır qoi soiamyz. Qazaqtyŋ qoi ışegın dombyraǧa taqqandyǧy turaly köptegen kıtaptardan oqyp bıldım. Ondai ışektı özım jasap, dombyraǧa taǧyp, tartyp kördım. Ünı sondai keremet! Bıraq, tez üzılıp qalady. Keiınırek jasalu tehnologiiasyn bılıp aldym. Işektı äuelı tūzdy suǧa salyp, bır täulıktei pısıru kerek eken. Sonda ışektıŋ tüsı möp-möldır bolyp özgeredı. Sosyn baryp iırıp, kergıge salynyp sozylady. Işek ekı ese jūqaryp, ekı ese ūzara tüsedı. Osy ädıspen äzırlengen ışektıŋ «ǧūmyry ūzaǧyraq» ekenıne anyq közım jettı. Sol sekıldı mal därıgerlerı jaraqattanǧan terını tıgetın kedgudtyŋ dybysy qoi ışegınıŋ dybysynan kem tüspeitındıgın artynan bıldım. Maldyŋ keptırılgen sıŋırınen de dombyra ışegı jasalady. Mūnyŋ jūmysy qiyn. Alǧaş sıŋırdı keptırıp alyp, aǧaş balǧamen ūrady. Ol adam şaşy ıspettı ūsaq jıpke ainalady. Onyŋ barlyq jaǧynyŋ diametrı bırdei boluy talap etıledı. Oǧan ülken şeberlık, eptılık kerek.
– Qolönerdıŋ qaryştap damuyna qandai kedergıler bar?
– Memleket tarapynan qazaq qolönerşılerıne degen janaşyrlyq atymen joq. Qazaqtyŋ ruhani mūrasyn aişyqtaityn dünielerdı eşkım baǧalamaidy. Qolönerşılerdı tek änşıler men küişıler ǧana ızdeidı. «Öner qūrbandyqty talap etedı» degen söz bar. XVII ǧasyrda ömır sürgen İtaliianyŋ skripka jasauşysy Amatiden Antonio Stradivari 60 jasqa kelgenşe talmai tälım alady. «Ūly şeber» degen atqa laiyq boluy üşın Antonio Stradivari (90-ǧa jetıp düieden ozǧan) özınıŋ bükıl sanaly ǧūmyryn eŋbekke arnaidy. Amatidıŋ kelesı bır şäkırtı Gvarnedidıŋ de maŋdaiǧa jazylǧan taǧdyry sondai.
Elımızdegı ūsta-şeberlerge qoldau körsetılmeidı. Būl bır.
Ekınşıden, şeberlerge jūmysqa qajettı material tabu qiynǧa soǧady. Keibır sapaly materaldar dombyra baǧasynan asyp tüsedı. Ündıstan, Oŋtüstık Amerika, Afrikanyŋ keibır jerlerınde ǧana ösetın qara aǧaştyŋ (zäŋgı aǧaş) oqtaudai bır bölıgı 5 myŋ teŋge tūrady. Jaqsy bır dombyra jasap şyǧu üşın älgındei qara aǧaştyŋ üşeuı qajet. Endeşe, ary qarai özıŋız eseptei bergeisız. Üşınşıden, şeberlerdıŋ basy qosylatyn ortalyq joq. Ärkım bet-betımen jür. Bır-bırın jöndı tanymaidy. Sondyqtan, bäsekelespeidı de. Al eger bäsekelestık össe, sapa da artar edı.
Söz soŋynda qazaqtyŋ ūlttyq aspaptary eşqaşan ölmeitındıgın, öşpeitındıgın aitqym keledı. Saz aspaptarymyz älem halyqtaryn moiyndatyp jatsa, būl onyŋ kemeldengendıgınıŋ, deŋgeiınıŋ şaryqtap köterılgendıgınıŋ belgısı.
Äŋgımelesken Arman ÄUBÄKIR
