Zertteuşı ǧalym V.V. Radlovty «Alty jasar baladan alpystaǧy aqsaqalǧa deiın öleŋ aitpaityn, dombyra tartpaityn qazaqty körmedım… Qazaq – önerlı, änşı, aqyn halyq» — degızıp taŋqaldyrǧan qazaqtyŋ dästürlı önerınıŋ bügıngı jai-küiı jaiynda QR mädeniet qairatkerı, Qūrmanǧazy atyndaǧy qazaq ūlttyq konservatoriiasy Halyq änı kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy Ardaq İsataevamen äŋgımelesken edık.
– Qazırgı taŋda dästürlı änderdıŋ därıpteluı qai deŋgeide?
– Dästürlı ännıŋ tūǧyry qaşan da biık boluy kerek! Ol – mazmūnymen de, berer närımen de, sänımen de äldeqaida joǧary, qūndy dünie. Qazaqtyŋ qazaq ekenın tanytatyn da osy dästürlı önerı – dästürlı änı, küiı, jyry. Şet elderde estrada änımen senıŋ qazaq ekenıŋdı eşkım tani almaidy, onymen taŋqaldyra almaisyŋ. Al dästürlı än aldymen ūltyŋdy, ūlttyq bolmysyŋdy körsetedı, äigıleidı. Şeteldıkter osyǧan qyzyǧady. Ännıŋ qūdıretı osynda. Sol üşın de ekınıŋ bırıne būiyra bermeitın būl önerdı balaŋdy aialaǧandai aialap, qamqor bolyp, qūrmetpen qarau kerek. Al qazırde onyŋ deŋgeiı joǧary dep aita almaimyn, ortaşa. Ärine, ökınıştı! Ükımettık konsertter men şet elderge şyqqanda ǧana dästürlı än oryndauşylary eske tüsedı, onyŋ özınde de ary ketse ekı-üş änşını şaqyrtady. Halyq ta «Myna jerde dästürlı än oryndalyp jatyr eken-au! Bızdıŋ – qazaqtyŋ önerı ǧoi» dep ızdemeidı. Būl nasihattaluynyŋ naşar bolǧanynan, jarnamanyŋ joqtyǧy men ükımet tarapynan qoldaudyŋ bolmauynan. Qarap otyrsam, ūiǧyr teatry bar eken, kärıs, orys, nemıs teatrlary bar eken. Sonda olar öz dästürımen susyndap otyr. Al qazaqta Abai atyndaǧy qazaq memlekettık akademiialyq opera jäne balet teatry bar, bıraq onda qazaq operasy oryndalmaidy eken, tıptı alyp tastady dep aituǧa da bolady. Kezınde Jüsıpbek Elebekov, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Qali Baijanov, Manarbek Erjanovtar «Aiman-Şolpa», «Qyz Jıbek», «Qozy Körpeş-Baian Sūlu», «Ertarǧynda» qazırgıdei europa tūrǧyda, dauysyn soǧan salyp oryndaǧan joq, olar qazaq operasyn kädımgı qazaqi dauystarymen aitty, tyŋdauşysy boldy. Qazır sol qazaq operasyna da, dästürlı ännıŋ konsertıne de halyq jinalmaidy. Dästürımızdı özımız tani almai otyrǧanda özgege ony qalai tanyta alamyz?! Sondyqtan da dästürlı önerdıŋ bır oşaǧy bolu kerek dep oilaimyn. Qūdaiǧa şükır, konservatoriiada ondai Halyq änı bölımı bar, bıraq bızge ülken zal kerek, el ondai ortalyqtyŋ bar ekenınen habardar boluy qajet. Sonda ǧana halyq: «Dästürlı önerdı därıptep jürgenderdıŋ – änşı, küişı, jyrşy, bişılerdıŋ oşaǧy ǧoi. Baryp küidıŋ kümbırın, ännıŋ düldülın tyŋdap keleiık» dep ızdep kelıp, ūlttyq önerımızben susyndap jürer edı. Sonda ǧana dästürlı öner öz tūǧyryna jaiǧasyp, tuyn jelbırete alady. Qazır Qazaqstan telearnasynda berılıp jürgen «Segız qyrly» dästürlı änımızdı bıraz tanytyp keledı, oǧan täube. Bıraq jalǧyz baǧdarlamamen ony öz biıgıne kötere almaimyz. Elımızde qanşa arna bolsa – meilı telearna, meilı radio onda mındettı türde qazaqtyŋ änı men küiı jyrlanatyn, sony därıpteitın kem degende bır baǧdarlama boluy şart dep esepteimın. Mysaly, Qazaqstan arnasyna kärıstıŋ de, nemıs, ūiǧyrdyŋ da baǧdarlamasyn kırgızıp qoiǧan. Sol siiaqty, tıptı odan joǧary etıp qazaqtyŋ önerın nasihattasyn. Osyndai naqty baǧdarlama qolǧa alynbai, eşqaşan dästürlı öner öz därejesınde bola almaidy. «Oryndauşylar joq» dep aryz aitady. Oryndauşylar bar! Jetedı! Tek olarǧa qoldau qajet!
– Konservatoriianyŋ dästürlı än bölımın tämamdaǧan jastar jūmysqa qaida barady?
– «Qazaq konsert» bolsyn, «Gülder» ansamblı, filarmoniia, basqasy bolsyn – bärınıŋ de qūramy tolyq, özderınıŋ ekı-üş änşısı bar, basqa adam almaidy. Bıtırgen jastar qaida bararlaryn da bılmeidı. Sondyqtan, bärı demeimın, keibıreuı estradaǧa bır-ekı änın jazyp alady da toi «qualaidy». Olardyŋ da qarny toq, köilegı kök bolu kerek qoi. Al jūmysqa ornalasatyn auyldarda klubtardy atymen tappaisyz.
Mysaly, bükıl Europa jūrtyn taŋqaldyrǧan ataqty Ämıre atamyz, danyşpan Abai atamyz şyqqan Semeide bolyp qaittym jaqynda. Sondaǧy saz kolledjınde halyq änı bölımı biyl ǧana aşylyp otyr. Būl – ne degen sūmdyq?! Osy jyly konservatoriiany tämamdaǧan mamandardy sol jaqqa jıberdık.
Tarazda halyq änı kafedrasy atymen joq. Būl – ükımet tarapynan eş qoldaudyŋ joq ekenınıŋ bır aiǧaǧy. Eger änımız-jyrymyz qūrityn bolsa, tılımız-dınımız ketetın bolsa, bız dübärä halyqqa ainalamyz. Sondyqtan da estradaǧa qalai köŋıl bölınıp jatsa, dästürlı änge de solai köŋıl bölınuı kerek. Bız öz elımızde jetımnıŋ küiın keşpeuımız kerek. Bır ökınıştısı, qazır halyq ekı topqa bölıngen. Bırı – ziialy qauym, bırı – qara halyq. Qara halyqqa tek tamaşa men toidyŋ sekırıp bileitın änı bolsa bolǧany. Olar önerge qyzyqpaidy. Al önerge jaqyn adamdar, qūdaiǧa şükır, ızdep jürıp tyŋdaidy.
– Dästürlı änge jastardyŋ qyzyǧuşylyǧy qanşalyqty?
– Ökınışke qarai, joǧary dep aita almaimyn.
– Gastroldık saparlarǧa jiı şyǧasyz, şet elderde qazaqtyŋ dästürlı önerıne qalai qaraidy eken, qabyldauy qalai?
– Qyzyǧuşylyǧy öte joǧary deŋgeide. Köbıne leksiia-konsertter beremız, master-klastar ötkızemız. Sonda neşe türlı sūraqtaryn qoiyp, qyzyǧuşylyq tanytyp jatady. Konsertterge 4-5 ai būryn biletterın satyp alyp, aldyn-ala şyǧarylǧan diskterden änıŋmen tanysyp alady, odan bölek sahnaǧa şyǧar aldynda Qazaqstan turaly, oryndaǧaly tūrǧan şyǧarmaŋ turaly 5-10 minut maǧlūmat berıledı. Sonda aitqan änıŋdı erekşe yntamen tyŋdaidy, qabyldauy da joǧary. Būl endı özımızdıŋ bergen konsertterde, al ükımettıkte ondai keremetke qol jetkıze almaisyŋ. Ükımettık konsertterde tek şet elde emes, osy Qazaqstanda da bızdıŋ blogqa bar bolǧany on-aq minuttai ǧana bölınedı. Al ol uaqytta bır ändı bastan-aiaq dūrystap oryndai almaisyŋ. Endı berılıp aita bergende uaqyt ta bıtıp qalady, bır şumaq pen qaiyrmasyn qaiyryp, şyǧyp ketesıŋ. Jylt etıp şyǧyp, jylt etıp joq bolasyŋ. Ne aityp, ne qoiǧanyŋdy halyq ta, özıŋ de tüsınbei qalasyŋ. Būl önerdı tūnşyqtyrudyŋ, qūrtudyŋ ailasy ma sonda?! Qarap otyrsam, bar bolǧany ekı jarym än oryndalady eken. Sol jerge bes adamdy şaqyryp, jarty ännen aitqyzǧanşa, ekeuın ǧana şaqyrtyp, ekı ändı bastan-aiaq aiyzyn qandyra oryndatpai ma eken?! Osyǧan qanyŋ qaraiady.
– «Segız qyrly» baǧdarlamasynda qazylar alqasynyŋ bır müşesısız…
– İä, qazylar alqasynda bastapqyda Arqa mektebı boiynşa Qairat Baibosynov aǧamyz otyrdy. Ol kısı Astanaǧa auysyp ketkennen soŋ, «Sen de Arqa än mektebınıŋ bır ūşyn ūstap jürgen adamsyŋ ǧoi. Endı qazylar alqasynyŋ qūramyna Qairat aǧaŋnyŋ ornyna sen kel», – dep Saǧatbek Qaliev aǧamyz qolqa salǧannan keiın, mıne, qazylar alqasynyŋ qūramynda otyrmyn.
– Baǧdarlama qatysuşylarynyŋ oryndauşylyq şeberı turaly ne aita alasyz?
– Ol bıraz synnan ötıp, sūryptalyp, taŋdalyp şyǧyp jatqan balalar ǧoi. Sondyqtan, ärine, şeberlıkterı de joq emes. Degenmen öz mektebınen basqa mektepterdıŋ änderın oryndaǧanda kışkene kıbırtıktep qalyp jatatyndary da bar. Keide, kerısınşe, basqa mekteptıŋ änderın özınıkınen de joǧary oryndap jatatyn balalar bolady. Jalpy alǧanda, balalardyŋ qarymy jaman emes. Qanşama el tyŋdap jatqan soŋ, «Dästürlı änıŋnıŋ syiqy osy ma?» degızbeu üşın balalar bar janyn salyp oryndap jatyr dep aita alamyn.
– Dästürlı än oryndauşylary toiǧa qanşalyqty jiı şaqyrylady?
– «Dästürlı än oryndauşylary toiǧa da şaqyrylmaidy» desem, artyq aitqandyq emes. Öz basym toiǧa qaşan barǧanym esımde joq. 60-70 jasqa tolyp jatqan tanystar mereitoilaryna şaqyryp jatatyn. Onda da barasyŋ, bır änıŋdı aitasyŋ, sūrasa, ekınşısın aitasyŋ, sosyn qaitasyŋ! Estrada änşılerı baryp 5-6 änın oryndap, eldıŋ bärın arqa-jarqa qylyp biletıp ketedı. Tiısınşe aqşasyn da solai alady, al dästürlı ändı oryndap jürgen qazaqi balalar kışkene tartynşaqtau keletın siiaqty, «maǧan bälenşe ber» dep te aita almaidy. Bergenıne qanaǧattanyp, kete barady. Al şyn mänınde, menıŋ oiymşa, naǧyz eŋbek osy dästürlı änşılerlerdıkı. Estrada änşılerınıkı eŋbek emes demeimın, degenmen, şyny kerek, olar bır jazyp alǧan änderın bere beredı. Dästürlı änşılerdıŋ oryndaǧan düniesı är toida är türlı şyrqalady. Eger senıŋ bar jaǧdaiyŋ jaqsy bolsa, bärı qolpaştap, sondai jaqsy küi tudyryp tūrsa, än şyn köŋılden şyǧady. Änşınıŋ küiı bolmasa, änı qaidan jaqsy şyqsyn?! Qarap otyrsam, qazır änşılerdıŋ köbı üisız-küisız qaŋǧyp jür. Osyǧan orai aityp jürgen änderı de mäz emes.
Sūhbattasqan
Qūralai MŪRATQYZY
