Atam zamanda qolǧa üiretılıp, adamzat balasynyŋ qajetıne jaratqan jylqy tülıgı köşpendılerdıŋ eŋ qasiettı, eŋ qadırlı maly. Köşpendılerdı jylqy malynsyz elestetu mümkın emes. Sondyqtan da köşpendıler men jylqy tülıgı egız ūǧymdai qosarlanyp aitylǧan. Tıptı köşpendıler qauymyn «attylar äuletı» dep te bekerden beker aita salmasa kerek. Öitkenı, ūlanǧaiyr dalanyŋ, ūlan baitaq ölkenıŋ ūly tūrǧyndarynyŋ tynys-tırşılıgı, ömır-salty, öner-bılımı, ädet-ǧūrpy, salt-sanasy, saltanaty, bır sözben aitqanda bükıl mädenietı jylqy tülıgımen tyǧyz bailanysyp jatady.
Osy bır qasiettı tülıktıŋ qazaq halqy üşın orny öte-möte erekşe. Jylqy qazaqtyŋ ūlttyq sana-sezım, ruhani bolmys, tūrmys-salt, ädet-ǧūryp, mädeniet pen önerınıŋ tūtas bır aiyrylmas bölıgıne ainalyp ketken. Jarynan keiıngı jaqsy köretın jan serıgı, qasietı qanyna sıŋgen – januar. Qazaq balasy jylqy tülıgın töresındei köretını sondai qazaq jylqy mınezdı dep, özınıŋ mınez-qūlyq, bıtım-bolmys, jan düniesınıŋ aiqyndauşysyna ainaldyryp alǧan. Demek, qazaq üşın jylqy tektılıktıŋ bırden bır nyşany bolyp sanalady. Būlai özınıŋ jaratylysyna jylqydan ūqsastyq ızdeu – tek qazaqqa ǧana tän qasiet ärı būl – qazaqtyŋ osy tülıkke degen asa joǧarǧy qūrmetınıŋ belgısı. Qazaq at dese ışken asyn jerge qoiady. Jylqynynyŋ dübırıne, külıktıŋ kümbırıne qūlaq qoiyp, eleŋ etpes qazaq balasy sırä joq. Jer betınde jaratylysynan tabany jer iıskemegen bekzat bır halyq bolsa, sol qazaq bolu kerek. Qazaqtyŋ eŋ kedeiınıŋ astynda kem degende bır «kök şolaǧy» bolǧan. Qoişysy qoi torysyn mındı. Osy at – kölıktıŋ arqasynda Alaş balasy Altai men Atyraudyŋ, Arqa men Alataudyŋ arasyn jalǧady. Alyp aumaqqa ielık ettı.
Qazaq jylqy malynyŋ bolmysyndaǧy basqa tülıkterde bolmaityn barşa qasietın jaqsy tanyp, tereŋ zerderlep bılgen. Sonyŋ nätijesınde özınıŋ ömır süru qalpy men bolmysyna qatysty köptegen tūraqty söz tırkesterın jylqy tülıgıne qatysty qalyptastyrǧan. Endı, sonyŋ bır neşeuın eske tüsırsem, degdar jūrtym özgesın özı jetelep äketedı. Mäselen, jūmylǧan jūdyryqtai jiyn jüretın, saiaǧy az, airandai ūiyp, bırlık-berekesı artqan äulettı tory aiǧyrdyŋ üiırındei dep äspettedı. «Küş-qairatyŋ qainap, äl-quatyŋ tasyp tūrǧan jastyq şaǧyŋda el-jer aralap, qyr-syryna qanyq, köptı körıp közındı aş» degen ūǧymdy atyŋ barda jer tany jelıp jürıp, äkeŋ barda el tany erıp jürıp dep maqaldady. Al adamnyŋ köŋılınıŋ keŋdıgın, peiılınıŋ darqandyǧyn, qasyretke qaiyspas, qaiǧyǧa berılmes, qaisar qajyryn er jıgıttıŋ ışıne er toqymdy at siiar dep qaiyrsa, sabyrly da salmaqty, bır auyldyŋ ūitqysy bolyp otyrǧan, jany jailau, bırtoǧa bäibışenı bes bienıŋ sabasyndai dep bereke, qūtqa balady.
Köşpendıler men jylqy balasynynyŋ bırge ösıp, bıte qainasqany sondai olardyŋ tūrmys-saltyna, mädenietı men önerınde öz ara qatysty aitylatyn aforizmder tolyp jatyr. Mysaly, jaŋa tuǧan näreste ūl bala bolsa at ūstar, eger ol qyz bala bolsa at bailar dep beinelep aitady. Al balasy er jetıp, eseiıp, össe at jalyn tartyp mındı dep quanady. Nemese tütegen qalyŋ qoiu tūman, közge türtse körgısız tas qaraŋǧyny at qūlaǧy körınbeidı dep beinelep jetkızgen. Sonymen qatar bırın-bırı qaita körmestei bolyp renjısken ekı jaqty at qūiryǧyn kestı dep bıldırse, arazdasyp baryp tatulasqan jandardy at tızesın qosty dep tabysqanyn aitady. Al kedei-kepşık, tumysynda bır jarymaǧan adamdy auy atqa, auzy aqqa jarymaǧan dep qaǧytyp ötedı.
Tuǧan balasyn tülıktıŋ tölıne teŋeu de köşpendılerdın, äsırese, qazaqqa tän qasiet. Ata-ana balasyn qūlynym, qūlynşaǧym dep qūlpyrta mekırenıp, onyŋ tompaŋ qaǧyp, zyr jügırgen jürısın qūlyndai qūldyraŋdady dep beineledı. Al qazaq balasy bolsa qūlyn bolyp kısınep, tai-qūnan bop tulap, asau bolyp alysyp, at bolyp jarysyp oinap, tarpaŋ bolyp er jetedı.
Qazaq balasynyŋ qolyna tüsken qu şybyqtan bastap, atasynyŋ taiaǧy, tıptı apasynyŋ sabauyna deiın at bolyp ketedı. Qu aǧaşqa jan bıtedı.
Qazaq filosofiiasynda jylqy aiyryqşa oryn alady. Jaratylystyŋ san qyrly qūpiiasyn tanyp bılude, ömır, ölım arasyn bailanystyrarda ünemı jylqy kırısıp otyrady. Dariia tırşılıktıŋ ūly aǧysy toqtausyz. «Ūrpaq almasady, ömır jalǧasady», «bırı mınıp kelmestıŋ kemesıne, bırı kütıp jaǧada tūrǧan» dünie jalǧandy jalǧap, artqy tolqyn keledı. Mūny qazaq at tūiaǧyn tai basar degen aişyqty tırkespen jetkızedı.
Balasynyŋ kısı qataryna qosylyp azamat boluy at jalyn tartyp mınuı men säikesse, auyl-aimaǧyn auzyna qaratyp, artynan el-jūrtyn ertıp elge bas bolǧan azamat atqamıner atanady.
Qazaq üşın lauazym-şennıŋ, mansap-bilıktıŋ de biık şyŋy – attyŋ üstı. Ömır boiy önegelı ısımen ülgı bolyp, şau tartsa da şaldyqpaǧan, halqynyŋ qamyn jegen el aǧasyn at üstınen tüspegen jan deidı.
Qazaq älde kımnıŋ basyna tüsken qaiǧy-mūŋyna ortaqtasyp, köŋıl jūbatyp toqtau aitqanda da beinelep qanaty bütın sūŋqar joq, tūiaǧy bütın tūlpar joq dep, al bügıngı qaiǧynyŋ erteŋ orny tolatynyn arǧymaqtyŋ tūiaǧy tasty bassa ketıler, sazdy bassa jetıler dep jetkızedı.
Ataq sözınıŋ tüp törkınınıŋ özın at, jylqy sözınen jasaǧan basqa jūrtty bılmeimız. Jauǧa şapsa Attan! dep, bır ıske, bır baǧytqa jappai, jūmyla qozǧalsa atqa qondy deitın de bızbız.
Ejelden qalǧan eskı söz – er qanaty – at. Taqymy atqa tigen alaş balasy är uaqytta arqalanyp, aruaqtanyp, qiialyna qanat bıtıp şabyttanyp, quat qosyp qairattanady.
Qazaq halqynyŋ tarlan tarihynyŋ tereŋıne üzdıge üŋılgende de täntı bolatynymyz – babalarymyzdyŋ elın, jerın qorǧap, ata jauymen alysqandyǧy qandy köilek joldasy, arqa-jarqa bolyp, alqa-qotan köşıp, aq tüienıŋ qarny jarylyp saiat-saltanat qūrǧandaǧy qyzyǧy, sänınıŋ körkı kümbırlegen külıkter ekenın köremız. Daŋqyn aspandatqan kemeŋger qolbasşy Kültegınnıŋ Boz aty, Qara qypşaq Qobylandynyŋ Taiburyly, Alpamys batyrdyŋ Baişūbary, Er Tarǧynnyŋ Tarlany jadymyzda jattalyp qaldy. Kök Türıkterdıŋ köne mekenı Han Tauynyŋ (Hentii) qoinauynan köterılıp jer jahannyŋ jartysyn ielenıp, tenızge kelıp tırelıp, «būdan ärı barar jer joq» dep at basyn kerı būrǧan Şyŋǧys hanǧa jäne onyŋ ūrpaqtarynyŋ ūly joryqtarynyŋ tuynyŋ jyǧylmauy da attyŋ küşı edı.
Köşpendılerdıŋ bes qaruy saima-sai salt atty şerıkterı sadaq atu, şoqpar sılteu, naiza salu, qylyştasu, at üstınen audaryp tüsıru syndy äskeri saiysqa at üstınde maşyqtanyp, at qūlaǧynda oinady.
At bäige, kökpar, audarspaq, teŋge ılu, jamby atu, şegen, qyz quu syndy ūlttyq oiyndarymyzdy talai alaman dodaǧa tüsıp äbden maşyqtanǧan säigülıktersız elestetu mümkın de emes. Damyta almai otyrǧanymyz bolmasa at sporty oiyndarynyŋ eŋ köp taralǧan ortasy qazaqtar ışı.
Köşpendılerdıŋ aŋyz-ertegı, aqiyq jyr, aituly dastan, batyrlyq epostarynyŋ basty keiıpkerınıŋ bırı bolyp jylqy jyrlanyp otyrady. Ol elın, jerın jasanǧan jaudan qorǧaǧan batyrlardyŋ astyndaǧy aty ǧana emes, senımdı serıgı retınde suretteledı.
Jylqynyŋ tas qaraŋǧy tünde jarty taryny köretın janarynyŋ ötkırlıgı syndy jaratylys erekşelıkterınıŋ özı bır töbe.
Qazaqtyŋ sän-saltanatynyŋ körkı de – jylqy. Äbzelınıŋ äşekeiı appaq süttei ai nūryna jarqyrap, kümbır-kümbır kümbırlegen külıkter jegılgen küimelı qazaqy arbalarda aqqu moiyn, alma tös qazaq arulary ketıp bara jatty. Alaida, at dese ışken asyn jerge qoiǧan qazaqtan būl künde at dese selt etpeitın qazaqty da tabuǧa bolady. Onyŋ eş äbestıgı de joq. Zaman solai bolǧan, qoǧam yŋǧaiyna qarai solai tärbielenemız. Sondyqtan da bügıngı jas ūrpaqtyŋ keleşegı kemel, tuǧan elın jan-tänımen süietın, jady myqty, janary otty, ruhy biık azamat bolyp er jetuı üşın ūlttyq tälım-tärbie berude jetkınşekterımızdıŋ jylqy tülıgı turaly tanym-tüsınıgın baiytu bügıngı künnıŋ talabyna säikesedı dep bılemız.
Ötken ǧasyrdyŋ basynda «Qara qypşaq Qobylandy» jyry jeke kıtap bolyp basylyp şyǧady. Osy kıtapqa Alaştyŋ asqar azamaty Älihan Bökeihanūly syn jazady. Ä.Bökeihanūly şüu degende kıtaptaǧy attyŋ suretın synǧa alady. Ol bylai deidı: «kıtaptaǧy at orystyŋ tiajelovoz deitın jük atty; şabandyǧy ögızdıŋ säl-aq aldynda; jal-qūiryǧy qūşaq aiǧyr. Jyrdaǧy şyn Taiburyl – azban. Kıtapta suretı salynǧan boz aiǧyrdyŋ bırde-bır müşesı, jylqylyǧynan basqa, Taiburylǧa ūqsamaidy.Suretke qaraŋyz, osy boz aiǧyr qalaişa symdai sozylmaq?» deidı.
Osy joldardy oqyǧannan keiın erıksız oilanyp qalamyz. Eger, Älihan Bökeihanūly bızdıŋ täuelsızdık jyldarymyzda tūrǧyzǧan tūǧyrdaǧy «Taiburyldarymyzdy» körse ne der edı? Bälkım, «qoi mınezdı qūlyndarym-au, ūiatqa qalmai mynalaryŋdy qūlatyŋdar» der me edı üzıldı-kesıldı.
Olai bola qalǧan künde, bız de ūialmai-qyzarmai dau aitatynymyz kädık. Öitkenı bızdıŋ öremızdıŋ jetken jerı osy, önerdıŋ şyŋyna şyrqap şyǧyp alǧan, at qūlaǧynda oinamaǧan bız, sonau jüz jyl būrynǧy kärı şaldyŋ sözıne qūlaq assaq, örkeniettı ǧasyrǧa şegerıp tastamaimyz ba? Zamanyna sai adamy. Sondyqtan, ūialmaimyz. Ūialmaityndyǧymyz, ūlttyq ruhani, mädeni tanymnan müldemge qara üzıp qalǧanymyz, miymyzǧa myŋ aitsaŋyz da kırıp şyqpaidy. Ondai synsymaqty qabyldai alatyn beisauat qabılet joq. Bızdı namyssyz, jıgersız, jyrynsyz dep buynsyz jerge pyşaq salatyn şyǧar. Salsa sala bersın, bızde de namys, bızde de ruh bar. Endı-endı boiymyzǧa, tänımızge jan bıtıp kele jatqany jäne ras. Joǧaltqanymyzdy ızdep şarq ūryp, jūmyr jerdı şyr ainalyp şapqylap, jarǧaq qūlaǧymyz jastyqqa timei jür, baǧzy zamandaǧy babalarymyzdyŋ terlıgı elı-jerı üşın qan maidan, sūrapyl şaiqasta erıse, bızdıŋ pışpegımız solardyn ruhyn ızdeumen erude. At sabyltyp Sankt-Peterburg bardyq, ejelgı Ötüken qoinauynan Kültegennıŋ köktasyn köterıp keldık. Mıne, atyşuly atalarymyzǧa bır-bır eskertkış qoidyq taǧysyn taǧylar.
Oqydyq, toqydyq. Bıraq, toqyǧanmen tüsınbese ol da paidaǧa aspai jatatyn jaǧy taǧy bar. Bız osylai oilaǧan saiyn, kökeiımızge Elbasynyŋ myna bır sözı orala beredı.
«Europasentristerdıŋ jäne olardyŋ soiylyn soqqan keŋestık nasihat pen ǧylymnyŋ köşpelıler tarihyn sanaly türde kemsıtuı, köşpelılerdı beiǧam, jalqau, ynta-jıgersız, jartylai jabaiy tırlık qūruşy halyq etıp körsetuı qazaqtyŋ ūlttyq sana-sezımın küiretıp-qūlatu rol atqarady».
Jylqynyŋ adam boiyna küş, ruh syilaityn ala-böten qasietı bar. Ol – namys, ol – ūlttyq sana-sezım, ol – tektılık ruhy edı. Qazaq üşın būl tıptı de qajet. Osyny jaqsy zerttegen aq, qyzyl tüstı otarşyldar qazaqty jylqydan ajyratpai, onyŋ boiyndaǧy «jylqy mınezge» älı jetpesın bıldı. Söitıp, olar bırden qazaqtyŋ jylqysyna auyz saldy. Mūndai jadyŋdy joiuǧa baǧyttalǧan saiasatqa qarsylyq H1H ǧasyrdyŋ basqy şiregınen bastalǧandy. Qyzyl imperiia aldymen alaştyŋ atyn aldy, artynan eldıŋ basyn aldy. Qazaqtyŋ tabanyn tas, janaryn jas tıldı. Jylqy mınezı jündei tütıldı. Ūlanǧaiyr dalany ūlan asyr küige bölegen tört tülıktıŋ töresı, ardaqty januarlardyŋ sarqyny qaşa-qoraǧa qamaldy. Qaidaǧy bır jabylarmen jamaldy. «Üstınen su tögılmes maida qoŋyrlardyŋ» ornyna düŋkıldek, mınseŋ ışı-bauyryŋdy tüsırer «donchoktar» daida boldy. Al osyndai qūityrqy, jymysqy saitani äreketterge eldıŋ azat oily azamattary qarsylyq körsetpei qalǧan joq. Mäselen, qazan töŋkerısınen keiın malǧa, sonyŋ ışınde jylqyǧa qyr ketkenın Mäşür-Jüsıp Köpeiūlynyŋ 1925 jyly jazǧan «Malsyz dala» öleŋınen anyq baiqauǧa bolady.
Jylqy joq būrynǧydai qostan şyǧar,
Kün qaida jonǧa baryp qystap şyǧar.
Būl türımen tömendep kete berse,
Ärkım-aq özınıkın ūstap şyǧar,– deidı.
Osy zar ary qarai qazaq aqyndarynyŋ öleŋ-jyr, tolǧaularymen jalǧasyp, S.Seifullinnıŋ «Qyzyl at» poemasyna ūlasady. Jylqy tülıgınıŋ toz-tozyn şyǧaryp, atqanyn atyp, satqanyn satyp, jūrtty jappai jaiau qaldyrǧanyn, aqyn aşyna astarlap jazdy. At pen aqyn mūŋdasady. At adamǧa şaǧynady, ökpe-nazyn aitady:
Bılemısıŋ, jüirık sūlu qara aiǧyrdy?
Bılemısıŋ, älgı jalbyr sary aiǧyrdy?
Sūr jorǧa at, süttı mama boz bienı,
Solardy ziian kester qalai qyldy?..
Solardyŋ bırı jauyr, bırı qatpa,
Sūrjorǧa at qazır tulaq, ol endı at pa?– deidı.
Omyrauyna jasy monşaqtap, keşegı sūluynyŋ bügıngı qalın körıp, kökıregı qarys aiyrylady. Aryna teŋep, aimalap qūşyp öbedı. Säken üşın, iaǧni qazaq üşın jylqy – äiel. Būl – Säken Seifullinnıŋ jylqy tülıgıne qyrǧidai tigen aqyry «asyra sılteu bolmasyn, aşa tūiaq qalmasyn» degen näubat, qansyratqan aştyqqa äkelgen tūstaǧy saiasatqa bıldırgen jan aiqaiy, narazylyǧy edı. Al Beiımbet Mailin bolsa qabyrǧasy qarys aiyryla otyryp,
Kerege basy qūr noqta,
Qūlynsyz qaŋyrap tūr noqta.
Sän- saltanat baiaǧy,
Qaldy ädıre bır jaqta,– dep şyryldady.
Qyzyl imperiianyŋ qyrǧyny üdegen üstıne üdei tüstı. Endı qalamdy qolyna Ilias Jansügırov alady. Qapiiada mert bolǧan Qūlagerdei säigülıktıŋ qan josa basyn qūşyp otyryp, adamzat balasynda būryn soŋdy bolmaǧan qūbylys – Aqan Serınınıŋ azaly zaryn arqau ete otyryp, düldül aqyn Ilias «Qūlagerdei» zarly poemasyn ömırge äkeldı.
Qūlager qoş-qoş atym, joldasym-ai,
Men bıldım, tünesemde tūrmasyŋdai.
Tigızbei topyraqqa joǧary ılıp,
Saqtarmyn öle-ölgenşe qu basyŋdi-ai!
Aqan Serı – Ilias. Al Qūlager sol däuırdegı qazaqtyŋ atqa mıner qasqalarynyŋ obrazy dep köruge äpden bolady. Būl zaman tragediiasy edı. Osydan elu jyl ötkennen keiın Qabdeş Jūmadılov «Säigülıkter» povestısın jazdy. Qazaqy jylqynyŋ qalai «asyldanyp» bara jatqanyna araşa ızdegen jazuşynyŋ jan aiqaiy edı būl da.
Bız endı Bökeihanūlynşa oilai almaimyz. Öitkenı, bız üşın, bügıngı zaman ūrpaqtary üşın «er qanaty – at» emes täiırı, ūşaq ne bolmasa maşina. Sondyqtan da bız atqa, jylqyǧa, qala berdı qanyŋa tehnika közımen qaraimyz. Sonda bızde qaidan ūltyq ruhani tüisık bolady. Bızdıŋ tüisık te modernizasiialanǧan. Sol Älihan Bökeihanūly aitqandai «europa jolynda» boluymyz äpden mümkın. Mūndai ekı ūdai pıkırde qaluymyzdyŋ bır ūşy mysqaldai bolsa da boiynda dästürlık tüisıktıŋ tüiırı qanda qalu-qalmauyna kelıp tıreledı.
Jüirık attyŋ sauyryn sipap, ūmasyn uqalap, jylqynyŋ kermek iısın alaqanyna sıŋırıp, aşy terın tatpaǧan, oqyranyp kelıp şapqan aiǧyrdyŋ tegeuırıne tamyr-tamyrynan isınıp, tylsym quaty tūtanabaǧan kısınıŋ at pen aiǧyrdy ajyratuy aityp-aitpai qiyn bolar. Odan «er mūryndy, at erendı» keletın qazaqi tüisıktı talap etu artyq ta şyǧar.
Alaida aqyl oidyŋ tübın tüsıretın kemeŋgerlerımızdıŋ ūltyq tüisıkten anaǧūrlym oqşaulanyp, qol üzdı deuge qalai batylyŋ barady. Sonau Petrborda törtbūryş üidıŋ terezesınen syǧyraiyp otyryp, Altai tauyn meken etken qazaqtardyŋ etıne tüsken jaraqattyŋ tez jazylyp, tüleitındıgın «ömır sürgış (vyjivanie) qabylettılıgınen» ızdep qaŋǧyratyn L.N.Gumilevtıŋ «köregendıgımen» sybailas närse. Sana qanşa jüirık bolǧanymen keide tūrmystyŋ ileuıne tüsıp ketetınınıŋ būl aiqyn körınısı. Bızdıŋ alǧyrlyǧymyzdyŋ da şatqaiaqtaityn tūsy osy. Tua bıtken küş-qairat tektı jauyn körgende terısıne syimai tasyp, talasqanyn talqanǧyp, betteskenın būzyp-jarmai tolas tappaityn, qas jauyn qanjaǧasyna bailamai qahary qaitpaityn, ata qonysyn apai tösımen qorǧaǧan, nar tūlǧasy men aibary aidahardy jasytqan, ajarynan sarabdal aqyl-oi aŋqyǧan nūrsipatyn, atyn estıgende aruaqtanyp, namysymyz nūrlanatyn batyr, erler qaida?
Bızdıŋ jas ūrpaqtarymyzdyŋ ruh alar düniesı Almatydaǧy Täuelsızdık monumentınıŋ qasyndaǧy salpaŋ qūlaq, mäŋgırgen esek-qūlyndar syŋaily bolǧany ma? Olardyŋ «juasyǧan» jylqy tının türtpe. Möŋkıtıp alasyŋ deimız be? «Ūiada nenı körseŋ, ūşqanda sony ılesıŋ» demei me, jas ūrpaq jūlynyp tūrǧan qūlyndy körgenşe, jyǧylǧaly tūrǧan jabyny körıp össın deimız be? Alaida, köptıŋ , qalyŋ būqaranyŋ talaby būl emes!
Zamanymyzdyŋ ılgergı U1-U111 ǧasyrlaryna, türkı tektı halyqtardyŋ tüpkı törkını bolyp keletın Kök türıkter däuırıne moiyn būratyn bolsaq, eŋ äuelı älemge äigılı Orhon eşkerkışterındegı Tonykök, Kültegın qūlpy tastarynan köşırılgen oima jazularǧa toqtaimyz. Bar joǧy 42 jyl ömır sürgen Kültegın babamyz 16 jasynan bastap, qaru-jaraq asynyp, qolbastap, qaǧanatyn qorǧap bükıl ömırın attyŋ jalynda, joryq saparda ötkızedı. Sol bır kezeŋderdegı qan maidan, sūrapyl soǧystarda teŋdesı joq Kültegın qolbasşynyŋ astyna mıngen saigülıkterı talai qyrǧynǧa Kültegınmen bırge kırıp, jeŋıske ortaq bolǧan ataqty Alyp Şalşy men Azman aqtardan «alty ailyq jerdı alty attaǧan, bır töbenıŋ şaŋyn bır töbege qosqan, suǧa salsa batpaityn, otqa salsa janbaityn, jürıste – kölık, jauda – serık özımızdıŋ äigılı Taiburyl, Baişūbarlardy körgendei bolamyz»(Kültegın. Köne türkı jazba eskertkışı.-Almaty: Jalyn, 1986,-14-bet).
Anau Altaidan auǧan qyrǧyz halqynyŋ Ūly Manas jyrynda Köketai hannyŋ astynan arqyraǧan şaǧyrdai boz atty köremız.(Manas.Kirgizskii geroicheskii epos.M, Nauka,1990g). İä, jūmyr jerdıŋ jartysyn jaulaǧan Şyŋǧys qaǧannyŋ qos qyzyly epostyq jyrdyŋ arqauyna ainalǧan. Sol ūly qaǧan ömırınıŋ soŋynda 1226 it jyly Taŋǧytqa joryqqa attanady. Sonda qaǧan teŋbıl şūbaryn mınıp jürdı dep jazlǧan şejırede.(Monǧoldyŋ qūpiia şejıresı. Ölgii,1978,- 196 bet).
Mūnyŋ bärı nege mehnaty köp tasqa oiyp jazyldy. Ol jylqy bolmysyndaǧy adamǧa küş-quat beretın asa qūpiia tylsym qasietıne degen erekşe ıltipattyŋ körnısı dep bılemız. Eger jylqyda ruh şaqyrar, arqa qozdyrar qūdyret bolmasa, onda ol jaibır basqa tülıktermen bırdei belgılenbei, eleusız qala berer edı.
Qazaq tumysynan jylqymen jaǧalasyp, jylqymen jarysyp ösken. Jer jüzınde jylqynyŋ jasyn, mınez-qūlqyn, tür-tüsın, qadyr-qaietın, tüp tūqiianyn özgeden artyq bıletın bır jūrt bolsa, ol – qazaq. Sonyŋ üşın de qazaq tılınde jylqyǧa bailanysty, sonyŋ ışınde tek atqa bailanysty «er qanaty- at; atyŋ barda el tany jelıp jürıp; jylqynyŋ üstı – jel, sütı – em; atty taǧalasaŋ esek aiaǧyn köteredı; tigızbeidı qazanat qamşy, azamat joǧyn bılgızbeidı; at ainalyp qazyǧyn tabar; at tūiaǧyn tai basar; at aunaǧan jerde tük qalar… t.b. tolyp jatqan maqal-mätelder tusa, «at töbelındei; at bauyryna tüsıp; at qūlaǧynda oinau; atqa mıner; attyŋ jalynda…qatarly fazeologiialyq tırkester qalyptasty. At än men küige arqau boldy. «Maŋmaŋker», «Aq baqai», «Sal tory», «Qara jorǧa» syndy änder, «Qūljager», «Tel qoŋyr», «Qos küreŋ», «Kök dönen» siiaqty küiler ömırge keldı.
Halqymyzdyŋ jylqy malyna degen süiıspenşılıgı eş tömendegen emes, ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasyp, damyp, jetılıp, kemeldenıp otyrdy. Sol zaman, däuırıne sai tırşılık-tūrmysyn jylqymen bailanystyrǧan jaŋa qanatty sözder tuyndap otyrdy. Asa talapty, talanty tas jaryp tūrǧan adamǧa teŋeu ızdegende de jylqyǧa kelıp tırelemız. «Talaptyŋ mınıp tūlparyn, tas qiiaǧa örledıŋ» Abai sözı osyǧan dälel. Jäne daryndy men darynsyzdy, jaqsy men jamandy şenestırgende aitylatyn «tūlpardan tūǧyr ozbas şabylsa da,oǧan da ükı tūmar taǧylsa da» degen de Abaidan qalǧan qanatty söz. Albaty ketıp, aram ter bolǧan daraqylyqty «Bäige almaǧan jüirıkten, belı juan bestı artyq» (Şalkiız jyrau) dep tüiredı. Qaljyraǧandy qataityp, şarşaǧandy şyŋap, bosaǧandy berkıntıp erlıkke şaqyratyn jıgerlı sözder Mahanbet auzynan tüidek – tüidegımen tüsıp jatady. «Ereuıl atqa er salmai, erlerdıŋ ısı bıter me?»… Halqymyzdyŋ jylqyǧa degen eren qūrmetınıŋ belgısı ony mäŋgılıkteu – erkertkış müsınderın ornatu bolady. Taldyqorǧan qalasynda jyǧylyp jatqan arǧymaqtyŋ – Qūlakerdıŋ aianyşty halın beineleitın eskertkış bar. Aqan Serınıŋ Alaşqa äigılı bolǧan Qūlagerınıŋ küŋırengen taǧdyryn köz aldyŋyzǧa elestetıp, bas imei ötpeisız būl aradan. Jylqyǧa degen mūndai qūrmet köşpendı basqa jūrttarda da kezdesedı. Moŋǧoliiada «Arvai her» (Bidai ker) degen ataǧy şyqqan attyŋ atynda qala boi köterıp, «Arvai herge» alyp eskertkış ornatqan. Al batys elderı äpsanalarynda adam keudelı, arǧymaq keipınde beinelengen köşpendıler äuletı Aziia törınen attanyp, bükıl älemge ataq daŋqy jaiylsa osy attyŋ arqasy. Atty äskerlerdıŋ almaǧan qamaly, jetpegen jerı bolmady. Aralyq qaşyqtyqtar «kündık jer», «aişylyq jer» dep attyŋ jürısımen esepteldı.
Köşpendılerdıŋ basyna töngen zūlmattar at pen adam arasyn alşaqtanqan däuırlerdı bastan keşırdık. Alaida dünie kezek degen bar emes pe, qanyŋ da bar närse qalaida künderdıŋ bır künınde ainalyp bır tırılıp, tüleitını bolady eken. Qoǧam kürt özgerıp edı, bolmysymyzdaǧy bordai bolyp ügılıp tūrǧan tektılık tüiırşıkterı tünde güldep, qas qaqqanşa şiyrşyq atyp, şiryǧyp şyǧa keldı. Arǧy tamyrynan tamtūmdap bolsa da taramystai tyrmysyp ajyrai qoimaǧan auyl adamdaryn bylai qoiǧanda astynan jeŋıl avtokölıgı tüspegen, aişylyq jerge ūşaqpen baratyn şeneunıkterdıŋ şekpenınde tuyp, şinelınde ösken, syrmaqtan tüspegen yǧai men syǧailarymyz, jaqsy men jaisaŋdarymyz, äsırese qaltasy qalyŋ bailarymyzdyŋ da at-jylqy balasyna aŋsarynyŋ auuy tıptı modaǧa ainalyp, eŋ taŋdauly asyl tūqymdy sägülıkterdı üiır-üiırımen ūstap jatsa nege quanbasqa. Öitkenı jylqyny bılu, jylqyǧa üiır bolu, şamasy kelgenınşe jylqyny tanyp ösu – ūltyq sana-sezımımızdı sergıter, jasyǧan jadymyzdy serpılter, tektılıgımızben tabystyrar taǧylym-tanymdyqtyŋ eŋ quatty qūralynyŋ bırı bolsa kerek. Ömırı futbol oiynyn körmei ösken balaŋyzdy bır ret stadionǧa ertıp baryŋyz, saiystyŋ soŋyna äzer şydap, şarşap qaitady. Ömırı jylqy balasyn körmegen näsılıŋızge bır ret alaman bägı körsetseŋız, myŋ künge ruhani küş alady. Jeldei esıp ana attyŋ üstıne mınıp ketkısı kelıp, elegızıp tūrady. Būl bızdıŋ ūlttyq mentalitetımızdıŋ tuatüp negızınıŋ erekşelıgıne bailanysty.
Baqytbek BÄMIŞŪLY
