Bırde Almatyda itter körmesı ötken edı. Oǧan tıptı Ūlybritaniianyŋ sarapşylary qatysqan bolatyn. Öitkenı körmede baǧy janǧan myqtylar halyqaralyq baiqauǧa joldama alǧan eken. Saiysqa qatysqan itter arasynda — nemıs ovcharkasy, amerikan rotveilerı, fransuz buldogy, orys spanielı — bärı-bärı boldy. Alaida būl körmeden ädettegıdei eşkım de qazaqtyŋ ūlttyq qūndylyqtary — tazy men töbettı köre almady. Sebep — körmege tek halyqaralyq kinologiialyq qauymdastyq moiyndaǧan itter ǧana qatysuǧa qūqyly. Al bızdıŋ qos töl «qazynamyz» da — būl sanattan tys qalǧan…
Tazy men töbet tek halyqaralyq kinologiialyq qauymdastyqtyŋ qūjatynan ǧana qūralaqan qalyp otyrǧan joq. Būl januarlar elımızde sanynyŋ kürt kemıp ketkenıne qaramastan, qoldaudan da, qorǧaudan da tys qalǧan. Atap aitsaq, būlar üi januarlary bolyp esepteletındıkten, qyzyl kıtapqa ene almaidy. Enbegen soŋ, ol memlekettık qorǧauǧa jatqyzylmaidy degen söz. Al bıraq, naqty statistikalyq mälımetı bolmaǧanymen, «Aziia-prestij» kinologiialyq ortalyǧynyŋ mälımdeuınşe, respublikadaǧy tazynyŋ taza tūqymdastary — 300-den artylmasa, töbetter — 30-40-tan da aspaidy eken. Ekınşıden, «Asyl tūqymdy mal şaruaşylyǧy turaly» zaŋ da būl januarlarǧa kömektese almaidy, öitkenı ol — auyl şaruaşylyǧyna qatysy bar januarlarǧa arnalǧan zaŋ. Al būlardan özge tazy men töbettı qorǧauy mümkın deitındei zaŋdy qūjat ta joq.
«Aziia-prestij» kinologiialyq ortalyǧynyŋ aǧa kinology Larisa Li tazy men töbettı saqtap qaludyŋ endıgı qalǧan jalǧyz joly — olardyŋ ūlttyq qūndylyq retınde moiyndap, «Januarlardyŋ ūlttyq türlerı turaly» zaŋ jobasyna özgerısterter engızu bolyp otyrǧanyn aitady.
- Tazy men töbettı qorǧap qaludyŋ tek osy jolyn ǧana körıp otyrmyz. Äitpese, olardyŋ ekeuı de joiylyp ketudıŋ az-aq aldynda tūr. Aitalyq, 1940 jyldary Qazaqstanda 7 myŋdai taza tūqymdy tazy bolǧan bolsa, 2005 jylǧy esep olardyŋ 600-800-ge deiın azaiǧanyn kösrettı. Bügınde — olardyŋ sany 300-dıŋ ainalasynda. Halqymyzdyŋ köşpelı şaruaşylyqtan otyryqşylyqqa köşuı kezınde itke degen qajettılıktıŋ kemıp, tazy men töbetterdıŋ sany azaiyp ketkenın tüsınuge bolady. Alaida memleket qaitadan auyl şaruaşylyǧyna köŋıl bölıp, auyldy örkendetuge bar küştı jūmyldyryp jatqanda, būl tūqymdardyŋ qaitadan köbeiudıŋ ornyna odan ary kemıp bara jatqany jön bolmai otyr. Qoldau bolmaǧan soŋ, ärine, kemi beredı. Qazır töbettıŋ özı emes, ony özge it tūqymdarymen şaǧylystyru arqyly alǧan ūrpaqtary ielerınıŋ kütımın köbırek ielenude. Ras, būl ūrpaqtar iesınıŋ aitqanymen jüredı, sol üşın de it asyrauşylar töbettı emes, odan paida bolǧan alabaidy asyrauǧa qūmar. Al töbet — özınıŋ erkı bar it tūqymy. Ol qasqyrdan qoryqpaidy, al alabai — äldeqaida älsız. Olardyŋ ışınde qasqyrǧa qarsy şyǧatyndary — öte sirek ūşyrasady, — deidı L. Li.
Tazy men töbettı aman alyp qaludyŋ taǧy bır joly bar. Ol — būl januarlarǧa halyqaralyq kinologiialyq qauymdastyqtyŋ qūjatyn äperu. Alaida olardyŋ öz talaptary da bar. Mäselen, ūsynylyp otyrǧan it tūqymynyŋ mūragerlıkpen jalǧasyp kele jatqan özgeşelıgı, basqa itterge ūqsamaityn qasietı ǧylymi dälelmen berıluı tiıs. Sosyn özımızde qazaqy tazy ūstauşylardyŋ ūlttyq kluby boluy qajet, ūsynylǧan it basynyŋ tūqymdyq standartqa säikestıgı boluy kerek, üş atasyna deiın ūialastarymen qosylmaǧan tazylardyŋ tūqymy boluy tiıs dep kete beredı. Ūzyn-sany — 10 şart. Qazaqstan qazırde būl talaptardyŋ jartysyn ǧana oryndap otyr eken. Eŋ qiyny — törtınşı men besınşısı — it basynyŋ tūqymdyq standartqa säikestıgı men üş atasyna deiın ūialastarymen qosylmaǧan tazylardyŋ tūqymy qajet. Al Qazaqstanda tazyǧa standart tek 1984 jyly ǧana jasalǧan. Täuelsızdık alǧaly berı mūndai jaŋa standart joq. Är aimaq — öz aldyna standart bekıtıp alǧan, soǧan sai özınıkın ǧana taza tūqym sanap, özgenı moiyndaǧylary kelmeidı. Al olardyŋ bärınıŋ basyn qosyp, bır mämılege kelgennıŋ özınde, üş atasyna deiın ūialastarymen qosylmaǧan tazylardyŋ tūqymyn şyǧaru üşın kem degende 10 jyl qajet. Al özı bas sany kemıp bara jatqan tazyny däl qazır qorǧauǧa almasa, onyŋ 10 jylǧa jetu-jetpeuı — ekıtalai dünie.
SÖZ SOŊY:
Ūlttyq qūndylyǧymyz tazy «otandastarynan» kömek kütıp jürgende, onyŋ reseilık ūrpaqtaryn körşı el zaŋdastyryp aludyŋ amalyn jasap jatyr. Eger orys aǧaiyndar aldymyzdy orap ketse, tazy — qazaqtyŋ emes, Reseidıŋ itıne ainalyp şyǧa kelmek.
Nūrbolat AMANJOL,
«Aiqyn».
