«Jıgıtke jetpıs öner de az». Kezınde «Körşınıŋ qyzymen» köŋılımızdı eleŋ etkızıp, «Syǧan serenadasy» sekıldı syrly ändermen tyŋdarmandy baurap alǧan, qazaq estradasynda özındık jolmen ız salyp kele jatqan änşı Toqtar Serıkovtıŋ köpşılıkke beimälım ädemı ädetımen (hobbiımen) bügın sızderdı tanystyrmaqpyz.
Jetı qazynanyŋ bırıne baǧalanatyn jüirık attyŋ qazaq halqynyŋ ömırınde alatyn orny erekşe. «Jylqynyŋ sütı şeker, etı bal, iısı jūpar, terısı kiım, mınseŋ tūlpar » dep Dosbol bi sipattaǧanyndai, tarihtyŋ köne qatparlarynan bızge mälım, arysy aŋyz-dastandardaǧy Qobylandynyŋ Taiburyly, Alpamystyŋ Baişūbarynan bastap, keşegı serı Aqannyŋ bır ǧana Qūlagerı sol uaqyttaǧy qazaqtardyŋ qanşalyqty jylqymen janynyŋ egız, ündes bolǧanynyŋ aiqyndaityndai. Joǧarydaǧy sözderden soŋ, men aitpai jatyp, qandai ädetke Toqtardyŋ jany jaqyn ekenın de bılıp ülgergen bolarsyzdar. İä, Toqtardyŋ atqūmar qasietın, qūmarlyǧymen qatar qolda asyl tūqymdy jylqylar baptaitynyn estıp, men de atymnyŋ basyn Toqtar Serıkovtıŋ säigülıkterıŋ ūstaityn ipodromyna būrdym. Ädettegı sūhbat aludan osy jolǧy sūhbattyŋ jönı de, orny da erekşe boldy.
Bügıngıdei temır tūlparsyz bır adym aiaq baspaityn, jasandy düniege boi aldyryp, üirenıp ketken köpşılıkten, äsırese qala jamaǧatynan qazaqy iıstı sirek sezıne alasyz. Ärine, köpke topyraq şaşuǧa bolmas. Sol sirek statistikanyŋ deŋgeiın bır adym bolsyn joǧarylatuǧa bügıngı taqyrybymyzdyŋ bas keiıpkerı Toqtardyŋ naǧyz qazaqy ädetı septıgın tigızer degen oidamyn. Jüirık atqa qūmarlyǧyŋ, jäne ejelden kele jatqan jylqy baptau käsıbımen ainalysuyŋ, bäigelerge at qosyp, babalar dästürıŋ jalǧastyruyŋ, özı aitpaqşy «qanyna sıŋgen» qasiet dep paiymdaidy. Būl ıspen ainalysqanyna, iaǧni asyl tūqymdy attardy baptau käsıbıŋ qolyna alǧanyna tört jyldyŋ jüzınen asyp barady. Jetken jetıstık te, asqan asular da az emes. Jalpaq jūrtqa taŋdai qaqtyryp, tanyla bastaǧan, äsırese aǧylşyn tektes Aqbaqai tūlpary, osy jyly ǧana tört bırdei bas bäigenı qanjyǧasyna bailaǧan eken. Odan qalmai, Qasqaldaq ta özıŋ türlı dodalarda däleldep keledı. Sol attardyŋ qūlaǧynda oinap jürgen, barlyq bäigelerde özı şabatyn on bes jastaǧy Aibek Danenovty körıp, Toqtar aǧadan alǧaş qaşan at jarysqa qatysqanyn sūrasam, onyŋ özı qyzyq tarihy bar oqiǧa bolyp şyqty. Tuǧan jerı, Aiagöz audany, Köksala auylynda bırınşı synypqa endı barǧan jyly bolsa kerek. Bır künı körşı üidegı Aman esımdı kısı Toqtarǧa atyma bäigede sen şauyp berseŋ qaitedı dep ötınedı. Bala Toqtar quana kelıskenımen, üidegılerı būryn-soŋdy jarysqa qatysqan joqsyŋ, älı kışkentaisyŋ dep, tıptı raiynan qaitpaitynyŋ körgennen keiın kietın etıgıne deiın tyǧyp tastaidy. Däl erteŋ jarys degende, ne ıstedı deisız ǧoi?! Jalaŋ aiaq sol künı baryp, äiteuır ülkendeu bolsa da bıreudıŋ etıgıŋ kiıp, aqyry atymen märege bırınşı kelse kerek. Sodan berı aǧasy, Toqtardyŋ erjetkenın tüsınıp, qaita özı atqa şabuǧa baulyp, odan keiın de talai bäigelerden des bermei ketkenın, etıksız baryp osylai bäige alǧan kezderımızde bolǧan dep, külımdep esıŋe aldy. Taǧy bır eskere ketetın qyzyq jait, ekı jastaǧy kışkentai ūly Bekoljas , osy bastan atqa ne ǧajaby bar, qatty qūmar körınedı. Är kelgen saiyn, ol da özınşe jylqyny jalynan sipap, äzırge qolynan kelmese de, jai jetektegenge könbei, öz erkımen şapqysy keledı eken. Būdan jalǧasyp kele jatqan ūrpaqtar ündestıgıŋ baiqauǧa bolatyndai. Öz auylynda da äkesı Qadyrdyŋ qolynda baptalyp jatqan, bäigenıŋ basynda, jorǧalardyŋ aldynda jüretın jüirık säigülıkter bar eken. «Mūhammed paiǧambardyŋ hadisınde aitylǧandai: « Äkesı közı tırısınde, bar dünienı balasy menşıkteuge bolmaidy. Bar qūrmet te, dünie de äkege» degendei, menıŋ osy tırlıgımnıŋ qaisynda bolmasyn, bastauynda äkem tūrady, bärıŋ de sol kısımen aqyldasyp bıraq şeşımge kelemın» dep özınıŋ oiyŋ bır bıldırıp qoidy. Aǧylşyn tektes, asyl tūqymdy, kezınde şet elden arnaiy aldyrylǧan būl säigülıkterge tūraqty, arnaiy kütım qajettılıgı aitpasa da tüsınıktı. Alǧaş täuekel dep, osy ıske bel şeşıp kırıskende attardy ūstauǧa ipodromnan oryn tauyp bergen, özınıŋ kışkentai kezınen bırge ösken dosy Begaidar Nūrlanovtyŋ esımıŋ erekşe ıltipatpen atap öttı. Sebebı, Toqtar ekeuınıŋ mınez, qylyqtarynan bölek bet-älpetterı de bır-bırıne öte ūqsas eken. Tıptı, balalyq şaqtarynda ol ekeuın, qos äulettıŋ adamdary jiı şatystyrǧan kezderı de bolyp tūrypty. Al, osy jylqylarǧa ünemı yqtiiattylyqpen qarap, qadaǧalaityn, olardy kütıp baptaityn Rinat Ädılqasov, Aman Qūsaiynov, Däulet Baikenjiev sekıldı naǧyz qany tūlpardai tulaǧan qazaqtyŋ jıgıtterıŋ körıp, bır arqalanyp qaldym. Qazırgıdei, basqasyŋ aitpaǧanda, at tügılı, jabaǧyǧa mıne almaityn jastarymyz köbeiıp bara jatqanynda, būl jıgıtterdıŋ jas ūrpaqqa ülgı bolary anyq.
Osy oraida, belgılı jazuşy Asqar Süleimenov jaily jazylǧan estelık «Parasat padişasy» kıtabynda, ol kısınıŋ jylqyǧa qūmar bolǧany sonşalyq, bölmesınde, jūmys ornynda bolsyn ärtürlı säigülıkterdıŋ suretı ılınıp tūratyny esıme tüsıp, «Toqtardyŋ Asqar aǧadai ädetı joq pa ?» dep saual qoiǧanymda, «Men ärbır jarystaǧy attardy suretke tüsırıp, beinetaspaǧa basyp saqtap qoiamyn. Bolaşaqta, bälkım, şaǧyn jylqyǧa bailanysty, üiımnen bolsa da mūrajai aşu oiymda bar » dep jauap berdı.
«Men üşın, äsırese qys ailarynda auylǧa baryp, asau taidy üiretkennen alatyn adrenalinen artyq rahatty körmedım. Tüsıne bılgen adamǧa, jylqy boiǧa özgeşe quat beretın, erekşe jaratylǧan januar ǧoi, ärbır qazaqta tūlpardyŋ asaulyǧy da, şabandylyq, tözımdılıgı de bolsa qūba-qūba qūp bolar edı » deidı. Jäne Toqtar säigülıkterden bölek, käduılgı taza qazaqy töbetter men jarmaqūlaq, şaşaqqūlaq sekıldı tazylardyŋ tūqymyŋ qolda asyraitynynan da habardar ettı. Auylyndaǧy alty töbet, üş tazysy qasqyr almasa da, tülkı, qoiandarǧa auyzdary mailanyp jürgenı, keşegı atalarymyzdyŋ aŋǧa tazy salu käsıbınıŋ älı künge joǧalmaǧanynyŋ belgısındei. Jaqynda, qyzyq bolǧanda öz üiınen ūialas ekı tazysynyŋ bıreuıŋ, kım alǧany belgısız, ūrlap alyp ketıptı. Osy jönınde Toqtar bylai deidı: «Bekoljasymnyŋ tılı synsyŋ dep, esımderıŋ Dara jäne Qara dep qoiǧan ekı tazymnyŋ, Qarasy qoldy bolyp otyr. Bar tılerım, tabylmasa da, tek tazy qadırıŋ tüsıner adamnyŋ qolyna tüsse deimın. Bolaşaqta odan myqty tazy şyǧatynyna senem. Ol endı alǧan adamǧa bailanysty. Bälkım, däl qazır osy gazettı oqyp otyrǧanda bolar. Ondai jaǧdaida qosarym, ömırdıŋ özı tarazy. Uaqyty kelgende bır jaǧada jolyǧyp ta qalarmyz» dep ,osy sözderıŋ taqyrypqa arnaiy qosyp şyǧaryluyŋ ötındı.
Sonymen, tek änşı retınde ǧana sahnada körıp jürgen Toqtardyŋ, säigülıkke äues ädemı bır ädetımen habardar boldyŋyzdar. «Auru qalsa da, ädet qalmaidyny» jaqsy maǧynasynda qoldansaq, ärbır qazaq jıgıtınıŋ boiyna osyndai ädettıŋ sıŋıskenın tıler edım. Aidynsyz aqqu, qūraqsyz būlaq, künsız aspan tūl siiaqtanatynyndai, tūlparmen qaşannan jany bırge ündesken qazaǧymnyŋ erteŋgı bolaşaǧynyŋ jauapkerşılıgı bızdıŋ moinymyzda. Bügıngı öskeleŋ ūrpaqqa ülken ümıt jügıŋ artqan babalar senımıŋ aqtau ärbırımızdıŋ paryzymyz.
Asqarbek QAZANǦAP,
«Ana tılı».
