Abaidyŋ köpke mälım «Qansonarda bürkıtşı şyǧady aŋǧa…» dep bastalatyn öleŋınıŋ körkemdık-estetikalyq qasietı oqyrmannyŋ da, abaitanuşylardyŋ da laiyqty baǧasyna ie bolǧan. Tabiǧat pen adamnyŋ ajyramas bütın-bırlıgı mūndai kemel surettelgen jalǧyz öleŋımen ǧana talai aqyn tarihta qalar edı. Tıptı, tabiǧat lirikasy degennen görı körgış, sezgış, oi qorytqyş ūşqyr qiial iesı är adamnyŋ köŋıl küiın tereŋnen tartyp, jalaŋaştai, jarqyrata körsetudıŋ ǧajaiyp ülgısı osyndai. Abaidyŋ özı aitatyndai: «Eskı bişe bos maqaldaǧan» emes, tüzelgen söz, tyŋdauşyny tüzeitın söz.
Tek «ışı ǧana altyn» emes, «syrty da altyn», mazmūny men türı bırın-bırı jaqtap, tolyqtyryp tūrǧan beinelı söz örnegı men tür tūtastyǧy. Aqyndyqtyŋ airyqşa erekşelıgı Abaidyŋ sözımen aitsaq:
Quaty ottai būrqyrap,
Uäzınge ölşep tızılgen.
Jaŋbyrly jaidai syrqyrap,
Kök būlttan üzılgen,
Qairan tıl, qairan söz…
eken. Aqynnyŋ osyndai şabytty şaǧynda tuǧan «Qansonarda bürkıtşı şyǧady aŋǧa…» dep bastalatyn öleŋınıŋ jönı bölek. Nege bölek? Onyŋ jauabyn ızdeu mūratymyz da, maqsūtymyz da emes, eger osy öleŋnıŋ taǧy bır nūsqasy bolmasa. Jäne ol nūsqasy aqynnyŋ közı tırısınde tasqa basylyp, jūrtqa taramasa.
Ol 1897 jyly Qazan qalasynda basylǧan «Kniaz bılän Zaǧipa» qissasynyŋ mätınınen tabylǧan. Anyqtap, köpşılık nazaryna ūsynǧan. Ü.Sübhanberdina, tüsınık bergen professor M.Myrzahmetov[1].
Abaitanu üşın qyzyǧarlyq maŋyzy bar būl būl mätın turaly qandai da pıkır aitu üşın, aldymen, ony qazırgı bızge mälım nūsqasymen[2] salystyra otyryp, aiyrmalaryn taldap şyǧu kerek.
Hissadaǧy nūsqany — Hissada, jinaqtaǧyny — Jinaqta dep aldyq.
Hissada: Bürkıtşı qansonarda şyǧady aŋǧa.
Jinaqta: Qansonarda bürkıtşı şyǧady aŋǧa.
Söz auysulary bar. Äuelı qansonarda kım aŋǧa şyǧady dese, jinaqta:
Qansonarda bürkıtşı şyǧady aŋǧa, -
dep keledı. Aitylar oidyŋ bas-aiaǧy bütın, ekı nūsqada da bırdei. Tek, jinaqta bırden ekspressiia, ekpın qysy-jazy qūs salyp jürgen aŋşy emes, qansonardaǧy bürkıtşınıŋ qimyl-qūbylysy turaly. Ekınşı jol da solai:
Jinaqta: Tastan tülkı tabylar aŋdyǧanǧa,
Hissada: Tabylar tastan tülkı aŋdyǧanǧa.
Üşınşı joldaǧy özgerıs te osy sipatta.
Hissada: Jüirık at, tatu joldas bır ǧanimat,
Jarasar yqşam kiım aŋşy adamǧa
Jinaqta: Jaqsy atpen tatu joldas bır ǧanibet
Yŋǧaily yqşam kiım aŋşy adamǧa
Jinaqtaǧy sözderdıŋ salmaǧy artyǧyraq. Aitalyq, jüirık attyŋ bärı jaqsy atölşemıne tola bermeidı, ekınşıden, yqşam kiımnıŋ aŋşyǧa jarasatyny: jüirık at, tatu joldas, yqşam kiım üşeuınıŋ aŋşy adamǧa ǧanibettıgı jinaqta qosaqtalyp bır-aq berılgen. Jarasar degen sözdıŋ ornyna yqşam kiımnıŋ ärı yŋǧaily boluy üstemelep körsetılgen.
Hissadaǧy: Tabylar salaŋ etıp qaşqan ızı,
Sympaŋ qaǧyp jylǧadan ız alǧanda.
Bürkıtşı tau basynda qaǧuşy oida,
Izınıŋ betın tüzep aŋǧarǧanǧa
Jinaqtaǧy: Salaŋ etıp jolyqsa qaitqan ızı,
Saǧadan sympyŋ qaǧyp ız şalǧanda
Būrkıtşı tau basynda qaǧuşy oida,
Izdıŋ betın tüzetıp aŋdaǧanǧa
«Salaŋ etıp» qaşqan — tülkı. Tülkınıŋ ūzyn qūiryǧy salaŋdap bara jatady,- deidı qazaq. Al, «qaitqan ız» ben «qaşqan ızdıŋ» maǧynasy bırdei emes. «Qaitqan ız» aŋşylar kelmei tūryp, tülkı olardy körmesten būryn salynǧan ız. Edäuır uaqyt alşaqtyǧyn körsetedı. Al, «qaşqan ız» jaŋa ǧana, osy aŋşylardyŋ dabysyn estıp, nemese özderın körıp qalyp, jylystaǧan tülkınıŋ ızı. Reŋkı bölek, maǧynasy bırdei, aiyrmaşylyǧyn körsettık.
Hissada: Sympaŋ qaǧyp jylǧadan ız alǧanda
Jinaqta: Saǧadan sympyŋ qaǧyp ız şalǧanda.
Būl ekı joldyŋ ortaq suretı jedel basyp, atyn sympaŋ qaqtyryp kele jatqan aŋşy jäne onyŋ qar üstınen «ız aluy» nemese «ız şaluy», aiyrmaşylyǧy — «jylǧadan» nemese «saǧadan» ekendıgı. Ekeuı de aŋǧa jasyrynyp keludı körsetedı. «Jylǧa» būǧyp keletın özek, oipaŋ bolsa, «saǧa» qylt etıp, oqysynan, tötesınen şyǧa keletın tūs. Ekeuınde de aŋşynyŋ saq, şapşaŋ qimyly, közınıŋ şalymdylyǧy suretteledı. Demek, būlardyŋ kötergen jügı bırdei, öleŋ tüzılımınde eşqandai kemşılıgı joq. Tek «saǧadan sympyŋ» degen alliterasiia bolmasa. Öleŋde mūndai bolymsyz ǧana elementtıŋ özı poeziialyq sipatty küşeitıp jıberetının osy mysaldan köruge bolady.
Hissada: Izınıŋ betın tüzep aŋǧarǧanǧa.
Jinaqta: Izdıŋ betın tüzetıp aŋdaǧanda.
Bırınşı nūsqadaǧy «ız» tülkınıŋ ızı jäne onyŋ baǧyty ekendıgı aŋşyǧa tüsınıktı bolsa da, kei oqyrman nenıŋ, kımnıŋ ızı dep jaŋylyp qaluy mümkın. Sondyqtan, jinaq-taǧy joldyŋ bas-aiaǧy bütın dep esepteimız.
Hissada: Tartqanda tomaǧasyn qyran bürkıt,
Qaraidy sonda samǧap bır qyrymǧa.
Jinaqta: Tomaǧasyn tartqanda bır qyrymnan,
Qyran qūs közı körıp samǧaǧanda.
Hissadaǧy nūsqanyŋ qai jaǧynan alsa da, jinaq-taǧydan üzdık ekenı kımge de bolsa tüsınıktı. «bır qyrymnan» nemese bürkıttıŋ tomaǧasyn tülkıden şalǧai tūryp tart-qannyŋ özınde, qyran qūs közı körıp, samǧai jöneldı degenge sengıŋ kelse de, mūndai şūbalaŋqy söilemnen görı: Tomaǧasyn tarqannan keiın qyran bürkıt samǧap, ūşa jöneldı de, tömenge qarady desek, ärı yqşam, ärı körkem.
Hissadaǧy: «Tülkı örlep tömen ūşsam qalady» dep,
Qandy köz qaiqaŋ qaǧyp şyqsa aspanǧa.
Jinaqtaǧy: Tömen ūşsam tülkı örlep qūtylar dep,
Qandy köz qaiqaŋ qaǧyp şyqsa aspanǧa.
Jinaqtaǧy bırınşı jol tolyq maǧynaly eken.
Hissadaǧy: Qūtylmasyn bılgen soŋ qūr qaşqanǧa,
Kerılıp, kökke qarap sekıredı.
Būl tülkınıŋ jantalasyp, özınıŋ jauyna qolynan kelgenşe jasaǧan qarsylyq qairaty. Äreket bar.
Jinaqtaǧy: Qūtylmasyn bılgen soŋ qūr qaşqanǧa,
Auzyn aşyp, qoqaqtap, tısın qairap,
O da talas qylady şybyn janǧa.
Tülkı naǧyz qarsylyq qimyl bastaǧan joq, bıraq qauıp tönse, alysyp körmekke daiyn. Osy arada, hissada bar, jinaqta joq:
Aspannan qyran qomdap qūiylǧanda,
degen ädemı joldy körsetken dūrys. Sondai-aq, hissada:
Ekeuı jarq-jūrq etıp alyspai ma,
Şyqqandai jeke batyr qan maidanǧa.
degen jiyntyq maǧynaly arpalys turaly aitylǧan ekı jol jinaqta ekı taǧynyŋ alysuy qimyl-äreket üstınde, dybyspen, tür-tüspen körsetılgenı ūtymdy-aq.
Qanat-qūiryq suyldap, ysqyrady,
Kökten qyran sorǧalap qūiylǧanda.
Jarq-jūrq eıp ekeuı aiqasady,
Jeke batyr şyqqandai qan maidanǧa.
Jinaqta: Qar — appaq, bürkıt — qara, tülkı — qyzyl,
Ūqsaidy hassa sūlu şomylǧanǧa.
Hissada: Bürkıt qara aq qarda, tülkı qyzyl,
Ūqsaidy qyz ben jıgıt jolǧasqanǧa
«Būl üzındıdegı epitetter de… inversiianyŋ zaŋyna süienıp jasalynǧan. …būl jalaŋ epitet, inversiia ǧana emes, ärı şendestıru (antiteza). Surettemek ömır qūbylysyn jainaqy, jarqyn etıp beru üşın aqyn poetik tıldıŋ üş türınıŋ bır jerge basyn qosqan…»[3].
Q.Jūmaliev aitqandai, tüsterdı şendestıru mūnda da bar. Bıraq inversiia osaldaǧan. Jaiylma söilem türınde tüsınıktı. Al, öleŋdık körkemdık quaty jaǧynan jinaqtaǧyǧa ese bermeidı.
Äsırese, nazar audaratynymyz osy ekı üzındıdegı ekınşı joldar, iaǧni:
Ūqsaidy hassa sūlu şomylǧanǧa.
Ūqsaidy qyz ben jıgıt jolǧasqanǧa.
Qaramen berılgen tırkesterdıŋ salmaǧy bırdei emes. Bırınşısındegı: hassa sūludy qyzǧa balap aitsaq, «Qar — appaq… tülkı qyzylǧa siǧyzamyz…». Al, jıgıt iaǧni, «bürkıt qara» qaida qalady? Kemşındıgı körınıp tūr. Äŋgıme tülkı alǧan bürkıttıŋ sūlu qyzǧa tösekte jıgıt jolyqqandai körık-äserı turaly ǧoi. Sondyqtan da jinaqtaǧy mätın:
Appaq et, qyp-qyzyl bet, jap-jalaŋaş…
…Küieuı er, qalyŋdyǧy sūlu bolyp,
Jäne ūqsar tar tösekte jolǧasqanǧa,-
dep keledı ǧoi. Osylai paiymdasaq:
Ūqsaidy hassa sūlu şomylǧanǧa,
degennen görı:
Ūqsaidy qyz ben jıgıt jolǧasqanǧa,-
degenımız tüsınıkke jeŋıl siiaqty-au. Osy pıkırımızdı ärı qarai sabaqtai otyryp, ekı mätındegı bır özgeşelık
Jinaqtaǧy: Appaq et, qyp-qyzyl bet, jap-jalaŋaş,
Qara şaş qyzyl jüzdı jasyrǧanda
degen joldar men
Hissadaǧy: Appaq bet, jalaŋaş et, qūmyrsqa bel,
Bauyryŋa kırıp keter qymtaǧanda,-
degendı salystyryp körsek, bırınşı mysaldaǧy:
Qara şaş qyzyl jüzdı jasyrǧanda
Jai ǧana jyltyraq boiauly suret, bälendei bır mazmūn jügın köterıp tūrmaǧany baiqalady. Bälkım, sūlu qyzdyŋ bei-nesın tolyqtyra tüsuge kerek boldy degennıŋ özınde:
Bauyryŋa kırıp keter qymtaǧanda,-
degen joldyŋ ornyn toltyra almaidy. Būl tolymsyz söilem qazırgı jinaqtarda joq. Ärine, Abai poeziiasynda tura baianda-mai, tūspaldai aitu, tüsınık şylbyryn oqyrmanǧa ūstata salu täsılı jat emestıgın moiyndai tūrsaq ta, būl joldyŋ artyq-şylyǧy körınıp tūr.
Osy joldan keiın tabiǧi qisynymen oidy aiaqtap, mūn-dai sūlu qyzdyŋ:
Aqyl, körık, mınezı bırdei bolsa,
Bozbalanyŋ armany joq jalǧanda,-
degen sözder üilesım tapqan. Jinaqtarda būl joldar joq.
Bürkıtşınıŋ aŋǧa şyqqany, ız keskenı, tapqany, tülkını «qaǧyp» tastan şyǧarǧany, oǧan bürkıttıŋ tüskenı — aŋşylyq-tyŋ ädettegı tızbektı jüiesı desek, aqyn bır sät osynau körınıstı qyzyqtap, sol körınısten ǧajaiyp suret tauyp, şabyt üstınde lirikalyq şegınıs jasady.
Üi taǧysy men tüz taǧysynyŋ adam üşın arpalysqan aiau-ly-aiausyz sätterın aŋqūmarlyq qūştar sezım jeŋıp, aqyn «qy-zyl tülkını» «qara bürkıttıŋ bülk-bülk etkızıp bauyryna däl basqan» körınıstı adam äreketımen balamaly etıp, qiial auany-men naqty keŋıstık pen uaqyttan şyǧyp ketedı. Jüirık şabyt tabiǧat aiasyndaǧy būl körınısten aŋ men aŋ, adam men adam arasyndaǧy qimyl-äreketten äldebır alyp qaşpa assosiasiia tuǧyzady. Aspandaǧan aqyn qalamynan joǧarydaǧy joldar kestelenıp qaǧazǧa qonady. Qas-qaǧymda esın jiyp alǧan aqyn, qaitadan «jerge tüsedı».
Naqty körınıs. Köz aldyŋda taǧy da bürkıt pen tülkı.
Ol suret
Jinaqta: Qūsy da iesıne qorazdanar,
Alpys ekı ailaly tülkı alǧanǧa.
Qissada: Sonda bürkıt toiqaŋdap äsemdener,
Alpys ekı hailaly tülkı alǧanǧa
Ekı nūsqa da kem emes. Bırımen-bırı jarysa, bırın-bırı aşa tüsetın beineleu örnegı.
Jinaqtaǧy: «Üiırımen üş toǧyz» dep jymyŋdap,-
Asty qaramen jazylǧan kösemşe oidy tūiyqtap tastaityndai körınse,
Hissadaǧy: «Üiırımen üş toǧyz» dep jymyŋdasar,
öleŋnıŋ bır ekpındegı tüzılımıne neǧūrlym jarasatyn siiaqty. Mysaly, qylar, batysar, eter keter, äsemdener — jymyŋdasar — keler şaq tūlǧasyndaǧy etıstıkter.
Hissadaǧy nūsqany jinaqtaǧydan asyra baǧalamaǧannyŋ özınde, osyndai jeke söz qoldanystaǧy, teŋeu, boiau erekşelıgı tūrǧysynan auyz tūşytatyn mysaldar az emes eken. Aitalyq,
Hissada: Taudan jua tergendei köp jiylsa,
Qūmaryŋ bır tarqaidy är alǧanda.
Jinaqtaǧy: Taudan jide tergendei ala berse,
Qūmaryŋ bır tarqaidy är qanǧanda,-
degen mätınderdıŋ ekeuınıŋ de özındık qadırı barşylyq.
Bırınşıdegı «taudan jua teru» — «Taudan jide tergennen» görı dälırek. Jide oipaŋnan, tıptı aǧaş arasynyŋ jemısı — tauda bolmasa kerek. Bıraq, «tau juasy» ūǧymǧa aşyq bolǧanymen jideden görı aşy jemıster qataryna jatady.
Qūmaryŋ bır tarqaidy är alǧanda.
«Är alǧandaǧy» bır sättık, şaşyrandy, jeke-jeke qūbylys. Qara sözge köşırsek, «är alǧanda qūmaryŋ bır tarqap qalady».
Al, «Qūmaryŋ bır tarqaidy är alǧanda» — jiyntyq nätije, adamnyŋ ömırınde eleulı ız qaldyratyn jaǧymdy, kürdelı qūbylystardyŋ qisyndy jüiesı. Dälırek aitqanda, «är alǧan saiyn qūmaryŋ bır tarqaidy, qūmaryŋ är qanǧan saiyn bır jasaisyŋ».
Poeziia tılıne täptışteu tän emes, bıraq sondyǧymen öleŋ sözderı tüsınıksız nemese kelte ūǧym küiınde bola beredı, desek, adasqandyq. Sondyqtan, osy ekı qos jolda da bız kütken, ızdep otyrǧan tüsınık jetkılıktı berılgenın aitu — läzım.
Jinaqtaǧy: Sılke kiıp, tymaqty nasybaidy
Bır atasyŋ köŋılıŋ jailanǧanda.
Adamnyŋ qūmarlyq sezımı toiat alyp, qūştarldyǧy tiianaqtalyp, sonyŋ aldyndaǧy alasapyran köŋıl, jürek lüpılı mamyrajai tynym tauyp jailanǧan naǧyz qazaqtyŋ mı-nezı, de salty men sänın köz aldyŋa keltıretın boiauy qanyq, jiyntyq suret osyndai. Būl joldar hissadaǧy nūsqada joq. Olardyŋ esesıne būl joqty basqaşa, keŋ tolǧau, kere körsetıp, qolǧa ūstalu maşyǧyna öteuge talpynys bar.
Qyzyq körem jalǧannan dep oilasaŋ,
Bozbala qaramai şap jyǧylǧanǧa
Kädırı bolmas köp sözdıŋ köp maqtasaŋ,
Suretın bıle almassyŋ köp baqpasaŋ.
Ekı öleŋnıŋ aiaqtaluy ekı türlı. Jäne de hissada bürkıtşımız «bozbala», jinaqta «jıgıt» ekendıgı mälım bolady. Būl arada bız auyspaly maǧynada aityp otyrmyz. Öleŋ — bırınşısınde bozbalaǧa arnalsa, ekınşısınde ony eseitıp, jalpy türde «jıgıtter» dep alynǧan.
Bastaluy, örbuı, şyǧamdap şaryqtauy bırdei şyǧarmanyŋ tüiın-topşysy da bır sarynda, bıraq basqa söilemdermen berılgen. Aiyrmasy — jinaqta bırınşı jaqtan, avtordyŋ öz basynan keşken hal türınde topşylanǧan:
Kökıregı sezımdı, köŋılı oilyǧa,
Bärı de anyq tūrmai ma, oilaǧanda.
Ūqpassyŋ üstırt qarap būlǧaqtasaŋ,
Suretın köre almassyŋ, köp baqpasaŋ.
Köleŋkesı tüsedı kökeiıŋe,
Är sözın bır oilanyp salmaqtasaŋ.
Mūŋy oqysa, jıgıtter, aŋşy oqysyn,
Bıle almassyŋ, qūs salyp däm tatpasaŋ.
Hissada:
Oqysa, būl sözımdı qūsşy oqysyn,
Qūs salyp bıle almaisyŋ däm tatpasaŋ.
Timei me köpılımnen aitqan sözım
Bır ūstap är sözımdı salmaqtasaŋ
Nasihat qyp şyǧardym osy sözdı
Bozbala osyny ūq, söz tappasaŋ.
Aitar oi, onyŋ tüp-qazyǧy tügel. Ülgı-önege, nasihat sipatynda. Aiyrmaşylyqqa nazar salsaq:
Jinaqtaǧy:
Kökıregı sezımdı könılı oilyǧa,
Bärı de anyq tūrmai ma, oilaǧanda,-
degen joldar joq. Retı kelıp tūrǧanda aita ketu kerek, osy ekı jol öleŋdık jaǧynan edäuır aqsap jatqan siiaqty. Äuelı, bırınşı joly — 13 buyn, ekınşı joly — 12 buyn. Oquǧa da, tyŋdauǧa da jeŋıl emes. Oilyǧa, oilaǧanda degen är maǧynaly sözderdıŋ qaitalanuy basynan qūiylyp tüsken öleŋ būlaǧyn sara betınen būryp jıbergendei, kıbırtık äser qal-dyrady.
«Qūsşynyŋ» aŋşy bolyp özgeruınde de ūşqyrlyq baiqalmaidy. Aŋşy köp te, qūsşy — erek öner iesı. Qūs salu qyzyǧyn qūsşydan artyq kım körgen? Hissadaǧy «qūsşyǧa» jaqtas ekenımız sondyqtan.
«Qansonarda bürkıtşı şyǧady aŋǧa» öleŋınıŋ būl nūsqasyn ǧylymi ainalymǧa engızgen M.Myrzahmetovtyŋ eŋbegın atap ötken jön. Körıp otyrmyz, özımızge mälım nūsqalardy tamsana oqyp, taŋdana bergennen görı Abai şyǧarmalarynyŋ türlı nūsqalaryn salystyra zertteu abaitanudyŋ jaŋa örısterın aşady eken.
Būl mätınnıŋ özgeşelıgı turaly M.Myrzahmetovtyŋ pıkırlerı mynadai: «Qissa avtory… körkemdık quaty mol poetikalyq saz örnekterın özınşe «öŋdep», «jaŋa» joldar qospaq bolǧan», «basym köpşılıgı Abai sözıne ūqsamaityn, jıbekke japsyrǧan jamaudai böten söz ekenı körınıp tūr».
Joǧaryda, ekı mätındı baiyptap salystyryp, saralai otyryp, zertteuşı M.Myrzahmetovtyŋ mūndai qatal synyna tolyq kelıse almaitynymyzdy aitqanymyz jön. Ras, Abai biıgıne jetpei jatqan tūstary bar jäne olar äldeneşeu. Bıraq, sonyŋ bärın «hissa avtory «öŋdep» synyn qasaqana būzǧan deu artyqtau. Mūndai kürdelı şyǧarmany tek bıreudıŋ auzynan estıp, däl osyndai deŋgeide jazyp şyǧaru oŋai emes-au. Tıptı «öŋdegen» künnıŋ özınde «hissa avtorynyŋ» aqyndyq, oişyldyq öresı Abaiǧa taiap qalatyndai. Mūny osy zertteudı oqyǧan adam tüsıner.
«Däl osylai» dep kesıp-pışıp aityp tastaǧannan görı «hissa avtorynyŋ» osy öleŋdı qaidan alsa, odan alsyn kıtapqa kırgızuınıŋ özın tarihi maŋyzdy eŋbek demeske bola ma? Osy türınde sol zamanda, qazaq öleŋınıŋ biık parqyn tanytatyn poe-ziia tuyndysy bolǧanyn, talailardyŋ estetikalyq talǧamyn ılgerı jetelegen, zamanynan ozyq, būryn-soŋdy düniege kelmegen tuyndy ekenıne közımız jetıp otyr ǧoi. Būl — bır.
Ekınşıden, Abaidyŋ osy öleŋınıŋ būl da bır nūsqasy, bälkım erterekte jazyp, el arasyna tarap ketken öleŋı boluy mümkın emes pe? Eger, öz şyǧarmasyna aqyn keiın qai-ta oralyp, tolysqan şaǧynda qaita qalam tigızgen bolsa, aqynnyŋ ösu, örkendeu satysynyŋ bır baspaldaǧy retınde tüzetılıp, qazırgı nūsqasyna negız bolǧan variant retınde qabyldasaq şe?
M.Äuezovtıŋ myna jazbalary abaitanuşylardy tyŋ oi-larǧa jeteleidı. Qaraiyq: «…1882 jyly jazylatyn «Qansonardaǧa» qarasaq, Abaidyŋ anyq şeberlengen ırı suretşı jäne realist aqyn bolǧanyn köremız. Būl öleŋ tūŋǧyş tua qalǧan, bırınşı ǧana körkem şyǧarma boluǧa mümkın emes tärızdı. Neǧylsa, bırtalai şyǧarmalar jazyp kelıp, aqyndyǧy şynyǧyp, qalamy töselıp kelıp tudyrǧan şyǧarmaǧa ūqsaidy»[4].
Ärine, Mūqaŋ būl öleŋnıŋ basqa bır, būdan būrynǧy varianty bar demeidı. Onyŋ esesıne Abaidyŋ aqyndyq jolyna barlau jasai kelıp mynadai oi aitqanyn eske alaiyq. Mūqaŋ Abaidyŋ jas şaǧyndaǧy öleŋderınıŋ qorytyndysy eseptı bolǧan «Sap, sap köŋılım» jäne «Taiǧa mındık» degen bır bıtımdes, bır mezgılde tuǧan ekı öleŋnıŋ mazmūny men stil ülgısı sol şaqtyŋ özınde de körkem şeber jyrlar tuǧyzuǧa jetıp qalǧanyn jäne osylarǧa qarap, aqynnyŋ jıgıttık şaǧynda jazǧan şyǧarmalary bır būlar ǧana emes, ekenıne nyq senedı.
«Tek öz önerın är kezeŋde är öleŋmen synap, barlap jürgen aqyn (Abai.-Z.T.) ol kezdıŋ şyǧarmalaryna öz basy tolyq meiırlene almai, ūqypty saqtamaǧan siiaqty. Sol sebeptı osy aluandas äldeneşe şyǧarmalary joǧalyp, keiıngı şaqqa jetpei qalǧan boluy kerek». Abaidyŋ aqyndyq jolynyŋ «…basy — jeŋıl, syrtqary elıkteuden bastalyp, soŋǧy kezeŋı — oiy da, körkı de ösıp, pısıp qalǧan bolaşaq oişyl, synşyl aqynnyŋ ızdenu, ösu kezeŋın körsetedı. Būl şyǧarmalaryna boilai qarap, tanyp, bılıp taldamai, keiıngı öskeleŋ ülken şyǧarmalar beretın klassik Abaidy sol şyǧarmalarynan ǧana bastap tekserıp, tanu, jarym joldan bastaǧandai jartylai tekseru, şalaǧailyq tanu bolar edı»[5].
***
Merzımdı baspasözge Q.Mūhamethanov ūsynǧan «Bürkıt syny»[6] degen öleŋınıŋ ekı nūsqasy da tereŋ zertteudı, onyŋ Abaiǧa tän eken-emestıgın anyqtaudy tıleidı. «Abai» ensiklopediiasynda (401-bet) būl öleŋnıŋ aqynnyŋ töl şyǧarmasy ekenı älı däiektı däleldeudı qajet ekendıgı atap körsetılgen.
Bırınşı — Äsenov Mädi[7] (1879- ö.j.b.) degen mūǧalım tapsyrǧan nūsqasy (Mädi nūsqasyn M. dep alamyz).
Ekınşı — Mäkeev Süleimen jıbergen nūsqa — «Süleimen nūsqasy». Q.Mūhamethanov ta osyndai şartty ataular qoiyp, ekı nūsqany salystyrǧan. (OnyS. dep alamyz).
Mädi nūsqasy — bes şumaq (jiyrma jol), Süleimen nūsqasy — toǧyz şumaq (otyz alty jol) ekendıgı körsetılgen[8].
Q. Mūhamethanov: «Ekı nūsqanyŋ da bastapqy bırınşı şumaǧy bır-bırımen dälme-däl kelıp otyrady. Tek tört qana sözde aiyrma bar. Ol sözderge būl maqalada taldau jasamaimyz»,- deidı. Būl qandai sözder:
1. M: Meljemdı qojyr aiaq, būty taltaq.
S: Meljemdı qojyr taban, būty taltaq.
Būrkıttıŋ, onyŋ ışınde qaruly bürkıttıŋ aiaǧy qojyr-qojyr bolyp keletını belgılı. Būl qoldanysta tabannan görı keŋ maǧynada qoldanylǧan syn esım.
2. M: Kök tūmsyǧy, jūqalau kelse jalpaq,
S: Jūqalau kök tūmsyǧy kelse jalpaq.
Maǧynasy jaǧynan ekı nūsqanyŋ aiyrmasy joq. Bır ǧana ūǧymdy, kök tūmsyqtyŋ sipatyn, ekınşı nūsqada jūqalau anyqtauyşy būryn kelıp, öleŋnıŋ yrǧaǧyn küşeitken.
Būǧan qarap M. nūsqasynyŋ öleŋdık sapasyna mın taǧuǧa bolmaidy. Būl örnektı osy şumaqtyŋ üşınşı jolyndaǧy:
Köz audany qyp-qyzyl, keşkıl maŋdai,-
degen jol jaqtap tūr. Iаǧni, «kök tūmysyǧynyŋ» sipaty men «köz audanynyŋ» sipatynyŋ berılu türı bırdei. Altynşy joldaǧy «jündı basty» dep bastalatyn jol da osy örnektı däl qaitalaidy. Iаǧni 2-4-6 joldardyŋ tüzılımı ainymai keluı, aqyn sanasynyŋ zaŋdylyǧy, özıne ǧana tän stilı ekenın aiǧaqtaidy. Būl tezistı bekıte tüsetın dälelder retınde, osy öleŋdegı är joldyŋ basynda retınmen kelıp otyratyn: «kök tūmsyǧy», «köz audany», «qūiryǧy», «jündı basy», «topşysy», «şalǧysy», «erını» — qandai ekendıgınıŋ belgılerı ret-retımen surettelgenın da aita ketsek, artyq emes.
3. M: Köz audany qyp-qyzyl, keşkıl maŋdai.
S: Köz audany şüŋırek, keşkıl maŋdai.
Köz audany qandai dep sūraq qoiar bolsaq, ärine şüŋırektı qoldaimyz. Būl jerde qūstyŋ köz janarynyŋ tüsı qandai degen mäsele joq. Demek, «qyp-qyzyl» özın-özı te-rıske şyǧarady.
4. M: Işı keŋ, sany juan, özı şalqaq.
S: Keŋ iyq, sany juan, özı şalqaq.
Ärine, keŋ qūrsaq qūs alǧyr bolmas kerek, sondyqtan boi quatynyŋ körınısı iyǧynyŋ keŋdıgı bolar-au dep qabyldap, S. nūsqasyna qol qoimasqa laj joq.
Üstırt qaraǧanǧa osy tört qana sözdıŋ maŋyzy aitarlyqtai körınbeuı mümkın, al taldauǧa qarap otyrsaq, ekı mätınnıŋ körkemdık deŋgeiınde eleulı aiyrmaşylyq bar. Qaramen jazylǧan sözderdı ekı mätınnıŋ bırıne, öz ornyn tauyp aparyp qoisaq, būrynǧy ekı nūsqadan da ılgerı jaŋa şumaq tuyp, jainap keter me edı, qaiter edı. Ol, mysaly, mynau bolsa:
Kök tūmsyǧy jūqalau, kelse jalpaq,
Meljemdı qojyr aiaq, būty taltaq.
Köz audany şüŋırek, keşkıl maŋdai,
Keŋ iyq, sany juan, özı şalqaq.
Ärı qarai taldaiyq. Mūndaǧy aiyrma aita qalǧandai, barşylyq. Mysaly,
M: Baialy, qūiymşaqty, qauyrsyndy,
Qūiryǧy ap-ajarly ūzyn jündı.
Jündı basty, şekelı keŋ maidaily
Japyraq jiren şuda, jalpaq qyldy.
Būl şumaq S. nūsqasynda joq.
M: Saŋǧyru jün sabalaq, alqaly ker,
Taqysy, bükısı joq qomaǧai er.
Aiyr süiek aşamai, arasy keŋ,
Bolsa jaqsy būl-jaǧy bır qarar jer.
Būl şumaq ta S. nūsqasynda joq.
M: Topşysy äldı bıtken joǧarylau,
Şalǧysy qūiryǧyna barsa taiau.
Ūşsa ūşqyr, tau basynda şaqyrmaityn,
Bır tülkıden basqamen bolmasa jau.
S: Topşysy kelse aldyna joǧarylau,
Şalǧysy qūiryǧyna tūrsa taiau.
Kökte ūşqyr, tūǧyrynda şaŋqyly joq,
Bır tülkıden basqaǧa bolmasa jau.
«Topşysy äldı bıtken» qūs artyq pa, älde topşysy aldyna bıtken qūs artyq pa? Nemese, «topşysynyŋ aldyna bıtuı» qūstyŋ äldılıgın körsete me? Ekınşı nūsqadaǧy belgıge kümandana qaraityn oqyrman, ärine, eşbır küdıksız, sūrausyz anyq körınıp tūrǧan «äldı topşyny» qabyldamaq kerek. Sonda M. nūsqasy — baǧalyraq.
Şalǧysy qūiryǧyna jaqyn bıtken qūs täuır eken. Ekı nūsqadan da ūqqanymyz osy. Endı qalǧany — osyndaǧy «barsa» men «tūrsanyŋ» qaisysy ornyqty? «Barsa» — bei-nelı söz, qozǧalmaityn, endı qaita bıtpeitın dene müşesınıŋ ornyn körsetedı. «Tūrsa» — tüsınıktı. Tekserıp otyrǧanymyz öleŋ bolǧandyqtan, poeziianyŋ beinelılık erekşelıkterın esımızge alyp, «barsaǧa» qol qoiar edık.
M. nūsqasyndaǧy qūsty üşyryp qoiyp, ūşqyrlyǧyn, tau basyna şyǧaryp qoiyp şaqyrmaityn (şaŋqyl-damaityn) qyzyqtaǧannan görı S. nūsqasyndaǧydai jaqsy qūstyŋ bır qasietın «kökte», ekınşı qadırın «tūǧyrda» körgen artyq emes pe? S. nūsqasyndaǧy naqtylyq täntı qylady. Onyŋ üstıne M. nūsqasyndaǧy «tau basynda şaqyrmaityn» degen proza tektı şūbalaŋqy beinelengen būldyr suret taǧy bar.
M: Qalyŋ erın, qara tıl, qanǧa toimas,
Qanşa qymbat alsaŋ da basyn joimas.
Jiren tūiaq şūbardy tauyp salsaŋ,
Jaza ūstasa jäne ūşyp äste qoimas,-
degen besınşı jäne soŋǧy şumaq S. nūsqasynda basqa, aŋ-şylyq qyzyǧyn suretteitın ekı şumaqty attap baryp oryn alǧan. Ol mynau:
S: Qara tıl, qanjar qiiaq, qanǧa toimas,
Qanşa körıp tūrsa da almai qoimas,
Şūbar tūiaq jirendı tauyp salsaŋ,
Erdıŋ qūnyn berseŋ de basyn joimas.
Mazmūny bıreu: Ekı nūsqaǧa da ortaq qūs belgısı — «qara tıl», «qanǧa toimas», qanşa qymbatqa alsaŋ da basyn joimaidy, mūndai alǧyr qūstyŋ äkeler paidasy şaş etekten. Tüz taǧysyna jaŋylyp tüsıp, ala almai qalsa da qoimaidy, qaita ūşyp, degenıne jetedı. Qarasözdetsek, osylai tüsınemız. Poeziianyŋ öz zaŋy bar.
Al, sol qūsymyzdyŋ türı-tüsı qandai özı? M. nūsqasynda «Jiren tūiaq şūbar», S. nūsqasynda «şūbar tūiaq jiren».
«Abai tılınıŋ sözdıgıne» qarasaq, aqyn «jiren», «şūbar» degen sözderdı qoldanbaǧan bolyp şyǧady.
Bılgır abaitanuşy Q.Mūhamethanovtyŋ özı kezınde osy öleŋderdı bastyra otyryp mynadai jar saluy tegın emes: «…qūs saluǧa maşyqtanǧan saiatşy, bürkıtşı, qūsbegılerden kütetınımız: osy jariylanyp otyrǧan «Bürkıt syny» öleŋınıŋ ekı nūsqasy turaly az pıkırlerın däleldep jazyp jıberse eken»[9].
Sondyqtan, ekı nūsqanyŋ qaisysy qūstyŋ tabiǧi tüsıne jaqyn keledı eken, degen mäselege keletın bolsaq, saiatşylyq taqyrybyndaǧy körkem ädebiette qaraşūbar bürkıttıŋ de, «Sarybalapan» atanǧan qyzǧylt tüstı bürkıttıŋ de bolatyny kezdesedı. Aqynnyŋ jiren dep otyrǧany, bälkım, qūstyŋ osyndai türı şyǧar. Sonda da qara şūbar bürkıttıŋ tūiaǧy sary nemese qyzǧyltym, iaki jiren ekenın körgenımızdı aitsaq artyq bolmas. Sirek kezdesetın alǧyr bürkıttıŋ tüsı jiren boluy da mümkın ekendıgın aittyq. Demek, öleŋdegı qūs tüsınıŋ auys-tüiıstıgı bälendei maŋyzdy bolmai qalady. Būl — tek aqynnyŋ şabytyna bailanysty mäsele.
M: Qanşa qymbat alsaŋ da basyn joimas.
Ärine, S. nūsqasyndaǧy «Erdıŋ qūnyn berseŋ de basyn joimastan» osaldau. Qazaq üşın qymbat — qanşa qymbat bolsa da, erdıŋ qūnyna (er azamattyŋ basyna, qadır-qasietıne.-Z.T.) eşteŋe jetpeidı. «Erdıŋ qūny» sanasa tausylmaityn, «esepke simaityn» eŋ joǧary bäs. Onyŋ ölşeuı bıreu ǧana. Osynyŋ aldyndaǧy «Attyŋ syny» jönındegı maqalada aitylyp ketken:
Sat dese myŋ tıllaǧa satpas edım,
Qimaityn dostym kelıp qalamasa.
M. nūsqasyn tämamdadyq. Būl mätın jönınde mynadai tüiın jasauǧa bolady: Būl — alǧyr qūstyŋ statikalyq beinesı, naturadan salynǧan keskınkeipı. Onda qymbat ba-ǧaly, er jıgıttıŋ qolyna sirek tüsetın, mūndai arman qūstyŋ köz toiatyn syrt bıtımı, körık-kelbetı surettelgen. Qūstyŋ ıs-äreketı, qyrandyq qimyly, mınezı, alǧan jemısı älı joq. Kör de — tamsan, qyzyǧyp qana qoi.
Al, S. nūsqasynda jaŋaǧy jaqsy qūs saiat üstınde synalyp, tanylady. Būl jerde «Qansonarda bürkıtşı şyǧady aŋǧa» öleŋındegı aŋşynyŋ äserı, köŋıl-küiı, esımızge tüsedı. Tıptı, keibır jerınde sol öleŋnıŋ saryny, söz qalyby, sondaǧy tabiǧat körınısı, aŋşylyqtyŋ qyzyǧy bar. Keibır tūstardaǧy qanyq boiaular, qan qyzdyratyn qyzyqtar «Qansonardaǧydan» da körıktı keste tapqan:
S: Qolyŋnan özı tılep ūşsa samǧap,
Qūrǧatpai qanjyǧaŋdy künde qandap.
Şegır köz qandy balaq qyran bürkıt
Bozbala, qapy qalma, malyŋdy ırkıp.
Alpys ekı ailaly tülkı ūstap,
Bailasaŋ qandai qyzyq, qarǧa sılkıp.
Qaramen jazylǧan sözder men tırkester osynyŋ aldynda ǧana taldap qarastyrǧan «Qansonardaǧyny» däl qaitalaidy Ärı qarai:
Lyp etıp, etpetımen ketse zulap,
Tym eptı sypyrǧanda jer bauyrlap,-
degen joldar «Qansonardaǧydan» da körkem, särelı, ekpındı. Aŋşy emestıŋ de nazaryn özıne tartyp alatyndai quatty. Osylai emınıp, emırenıp, endı ne bolar eken dep, elegızıp otyrǧan oqyrmandy selt etkızetın myna joldardyŋ osy uaqytqa deiın Abai jinaqtaryndaǧy bolmauy tıptı, obal-aq:
Jarq etıp jaqpar tastan tülkı qaşsa,
Şaŋq etıp qyzdy ūstaǧan bozbala naq.
Tülkı «jarq etıp» edı, bürkıt «şaŋq etıp» sol mezette şap berdı.
Būl — «Tastan tülkı tabylar aŋdyǧanǧa» degen bosaŋ baiandau emes. «Jarq etıp, jaqpar tastan» qaşqan qyzyl tülkı. Bır ǧana «jarq etu» men «jaqpar tas» degen «j» dybysynan bastalyp, jyldam ündesuınıŋ özı nege tūrady. Naǧyz Abai osy emes pe? Abaiǧa ǧana jarasatyn şapşaŋ aqyndyq sergek sezım, jasandysy joq jarasym osyndai bolmas pa? Teŋeu qandai! «Jarq etken» qyzdy şap etıp ūstaǧan bozbala qandai!
Ärı qarai: bürkıt pen tülkınıŋ, jıgıt pen qyzdyŋ «ūstasuyn», sol ūstasudyŋ nätijesın köremız. Aqyn közımen körıp tūrmyz. Ol mynau:
Būlqynyp, bolmaidy dep şaiqasqandai,
Sytylyp, qūtylmaq bop baiqasqandai.
Arpalys, küres osymen aiaqtaldy. Oqiǧa ärı qarai öz qisynyna baǧynyp, arnasyna tüstı, sabyr tapty.
Qaraŋdap döŋ astynda jatsa basyp,
Tar jerde ekı ǧaşyq aiqasqandai.
Osy bır arpalys sättı baǧamdap, şaryqtap ketken köŋıl qūsy ornyna qonyp, şalqyǧan sezım jalyny sabasyna tüsıp, bır sättık aŋşylyq qyzyǧyna köterıp äketken qiial qanatymen ılesıp jerge qonyp qarasaq: kädımgı bürkıt, kädımgı tülkını:
Jıbermei basyp alsa jūlqynǧanda,
Bosatpai büre tüsıp, būlqynǧanda.
Būltartpai jūmarlap, tek jatyr
Şynymen yntasy auyp ūmtylǧanda,
Kök tūmsyq közge deiın qanǧa batyp,
Üstıne attai mınıp otyrǧanda,
Köŋılge körmek üşın o da qyzyq.
Ūqsaidy qyz ben jıgıt qosylǧanǧa.
Soŋǧy bes joldyŋ iı qanbaǧandyǧy körınıp-aq tūr.
Kök tūmsyq közge deiın qanǧa batyp, -
dep aiaqtalsa da, aqyn ūpaiy tügel. Al, myna:
Şynymen yntasy auyp ūmtylǧanda,
… .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
Üstıne attai mınıp otyrǧanda
Köŋılge körmek üşın o da qyzyq.
Ūqsaidy qyz ben jıgıt qosylǧanǧa
degen joldardyŋ sybaǧasy aldyŋǧy şumaqtarda ötelgen. Qaitalau bolǧan künnıŋ özınde arqauy bos, şikılı-pısılı osyndai şumaqtar ǧoi, jinaqtarǧa kırgızbei jürgen.
Älbette, töreşınıŋ ädıldıgı: «Ne joq dep emes, nenıŋ bar» ekenın körıp, baǧalai bılude bolsa kerek. Osy ūstanymǧa sai, qoryta aitar bolsaq, «Bürkıt syny» Abai poe-ziiasynyŋ bır kezeŋı retınde öz baǧasyn aluǧa tiıs. Basqa mysaldar siiaqty Abaidyŋ aqyndyq laboratoriiasynyŋ özıne tän erekşelıgın tanytatyn bız taldaǧan tört öleŋ («Qansonarda» — ekı nūsqa, «Bürkıt syny» — ekı nūsqa) aqynnyŋ «Saiatşylyq turaly öleŋder sikly» dep tolyq moiyndauǧa laiyq şyǧarmalar dep sanaimyz. Tört öleŋge de ortaq taqyryp, aqyndyq ädıs-täsıl, tıptı tūtas siujet deuge tūrarlyq qūbylystar osyǧan dälel bola alady.
«Qansonarda» öleŋınıŋ sözdık qory turaly kezınde M.Äuezovtıŋ tamsana otyryp, jazǧanyn osy «Bürkıt synyna» da qatysty ekenın aitsaq, qatelespespız. «Şyndyqqa, naqtyly derektılıkke erekşe män bergen aqyn, realistık dästür boiynşa öz şyǧarmasynyŋ barlyq būiymyn, bar tūrmanyn tūtas etu kerek. Sonyŋ belgısın būl şyǧarmada Abai özınıŋ sözdıgınen de anyq tanytady», deidı de Mūqaŋ öleŋde qoldanylǧan «sonar», «qaǧuşy», «qaitqan ız», «üiırımen üş toǧyz» degen sözder men tırkesterdı keltıredı. Saiatşy sözdıgınıŋ qataryn «Bürkıt synyndaǧy» mysaldarmen ösırer bolsaq: «Kök tūmsyǧy», «Meljemdı qojyr aiaq», «keşkıl maŋdai», «baialy», «qūiymşaqty», «jündı bas», «japyraq jiren şuda», «jalpaq qyl», «saŋǧyru jün sabalaq», «alqaly», «taqysy, bükısı joq», «aiyr süiek aşamai», «äldı topşy», «şalǧysy», «qalyŋ erın», «qara tıl», «qanǧa toimas», «jiren tūiaq şūbar», «şegır köz», «qandybalaq qyran», «alpys ekı ailaly tülkı», «şūbar tūiaq jiren» t.s.s. kete berer edı. Mūhaŋnyŋ basqa öleŋge bergen: «…ärı mazmūn, ärı türı qabysyp kelıp, ırı tabysqa ainalǧan aqyndyq tuys tanylady», degen baǧasyn osy «Bürkıt synyna» da laiyqtasaq, ūşqary emes.
Öleŋdegı ūiqas, ekpın mäselesı jeke söz boluǧa tūrady. Sol ūiqasty qūraityn etıstıkterdıŋ körkemdık-beinelılıgı de, söz joq, ülken suretkerge tän. Aitalyq, jyr tarmaǧynyŋ tört buyndy bolyp otyratyn, soŋǧy bunaǧy qandai äserlı ärı nanymdy. «Qanǧa toimas», «almai qoimas», «tauyp salsaŋ», «basyn joimas», «ketse zulap», «jer bauyrlap», «tülkı qaşsa», «şaiqasqandai», «aiqasqandai», «baiqasqandai», «jūlqyn-ǧanda», «būlqynǧanda»… Osylaişa, ädemı üilesken sözderdıŋ dybys ündestıgın qoiula-typ, ūiqasty ırıletıp, erekşe qimyl-äreketke oqyrmanyn da qosyp äketkendei. Suretşılıktıŋ osyndai Abaiǧa tän şeberlıgın köre otyryp, onyŋ avtorlyǧy turaly ündemei qaluǧa bolar ma?..
Ädebietter:
1. Abai. 1-tom.-A., 1995
2. «Abai» jurnaly. 1992, №2
3. «Abai» jurnaly. 1995, №42
4. Abai tılınıŋ sözdıgı.-A., 1968
5. Abai ensiklopediiasy.-A., 1995, 162-bet.
6. Äuezov M. 20- tom
7. Jūmaliev Q.J. Qazaq ädebieti mäseleleri jäne Abai poeziiasynyŋ tili.-A., 1960
8. Mūhamethanov Q. Abai şyǧarmalarynyŋ tekstologiiasy.-A., 1959
Maqalanyŋ avtory turaly:
Zarqyn Syzdyqūly Taişybai, 1942 jyly tuǧan, S.M.Kirov atyndaǧy Qazaq memlekettık universitetın bıtırgen.
Abaitanuşy, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, Soltüstık Qazaqstan memlekettık universitetınıŋ professory. «Abai jäne baspasöz» (abaitanudyŋ revoliusiiaǧa deiıngı qainar közderı — 1997), «Abaitanu arnasynda» (Abai şyǧarmalarynyŋ tekstologiiasy jäne Abaidyŋ aqyndyq laboratoriiasy haqynda — 2006) degen monografiialardyŋ avtory. Ǧylymi basylymdar men merzımdı baspasözde abaitanudyŋ qazırgı kökeikestı mäselelerı jönınde köptegen maqalalar jariialaǧan. Ǧylymi jetekşısı, keiın ǧylymi keŋesşısı QR ŪǦA akademigı, professor Rymǧali Nūrǧaliev.
Zarqyn TAIŞYBAI,
jazuşy-jurnalist
PAIDALANǦAN ÄDEBİETTER:
[1] «Abai» jurnaly, 1992, №3, 6-86-better.
[2] Abai, sol basylym, 1-tom, A., 1995, 42-bet.
[3] Jūmaliev Q.J. Qazaq Ädebieti mäseleleriniŋ tili jäne Abai poeziiasynyŋ tili.-A., 1960, 200-bet.
[4] M.Äuezov. 20- tom, 103-bet.
[5] M.Äuezov. 20- tom, 103-bet.
[6] «Abai» jurnaly. 1992, №2, 44-54 bb
[7] M.Tastambekūly Dıldaǧa jien bolǧandyqtan, Abai auylymen jasynan aralasqan, aqyn öleŋderın jattap, jazyp alyp jürgen.
[8] «Abai» jurnaly. 1992, №2, 48 b
[9] «Abai» jurnaly, 1995, №42, 49-bet.
