Saǧymǧa oranyp, äldeqaşan sary bel asyp ketken künderıne köz jıberse boldy, alşaŋdatyp arǧymaq mıngen alyp qazaqtyŋ janaryna jas keledı… Adamnan ziiat jylqy january turaly san ǧasyrlardy soŋyna tastap, saralanyp jetken beinelı teŋeuler az emes. Ätteŋ, qanatty tūlparlar turaly jazylǧan Beleniskii, Tolstov, Snesarev, Lipes siiaqty orys ǧalymdarynyŋ eŋbekterıne para-par keletın qabyrǧaly dünienıŋ bızdıŋ buyn tarapynan jazylmai kele jatqany ökınıştı!
Jer jüzındegı ekı jüz eluge tarta jylqy tūqymynyŋ eludeiın ösıretın qazaq halqy – bızdıŋ ata-babalarymyz jüirık atty bar asylyna, arman-aŋsarynyŋ asqar şyŋyna teŋep, bauyryndaǧy balasyndai öbektep, aldyndaǧy aǧasyndai ūlyq tūtqan. Önerdı ömır-salt etken serıtap halyq jüirık jylqyǧa qanşama än arnady, küi arnady, jyr arnady deseŋızşı?! Ǧafu siiaqty arda aqynnyŋ jylqyny qazaq dalasynyŋ ekınşı esımıne teŋeuı, Ahmet aqsaqaldyŋ er qanatyn sän-saltanattyŋ, sūlulyq pen körkemdıktıŋ idealyna balauy, Säuırbek aǧamyzdyŋ atty erdıŋ terbelgen besıgı deuı el aralaǧan arda erlerdıŋ saǧymǧa orana bastaǧan dalany dübırletken jel times jüirıkterge degen saǧynyş sazy-tyn.
İä, jüirık at dese delebesı qozyp, qiialy qiiandy şarlap ketetın naǧyz qasqa qazaq bügın de barşylyq. Qanyn sorǧalatyp qanşa jazǧanda da, közge körınbeitın, esesıne şiyryp aitqan bır auyz sözı ǧūmyrlyq azyq bolatyn jazira da osy jüirık at taqyryby ǧoi. Qairan jüirıkter, el qorǧaǧan baǧzy erlerden ajyrap, basynan baǧy taiyp, bazary tarqai bastaǧan zamandarda jäudır közderı jasaurap, tılersekterı maiysyp, keŋes kolhozynyŋ kök arbasynyŋ tertesıne jegıldı. Ol az bolǧandai, keŋestık azyq-tülık baǧdarlamasyn ıske asyru jolynda aramter bolamyz dep talai pysyqailar dalany qan sasytyp, etke kömdı. At bolatyn januardy şaŋ jūttyryp, qara qoidyŋ soŋyna saldy. Jüirık atqa jasalǧan qiianat – ūlttyq ruhqa jasalǧan qastandyq ekenın ol künde bıreu bılse, bıreu bılmegen de bolar!..
Euraziia keŋıstıgındegı türkı-monǧol epostarynda er qanaty – jüirık at pen halyq qamqory bolǧan bahadür-batyr teŋ därejelı, bastas tūlǧalar retınde tel suretteledı. Köne epos keiıpkerlerı – bas qaharmannyŋ aty özımen bırge tıze bırıktırıp jürıp, erlık jasaidy. Bır ǧajaby, epos jasauşy jyrşy-jyraular būl mäselege erekşe nazar audaryp, airyqşa köŋıl böledı. Öitkenı, jüirık at – batyrdyŋ jebeuşısı, jol bastauşysy, dosy ärı aqylşysy. Qanatty tūlparynyŋ aitqanyna qūlaq aspau – eposta batyrdy sansyz sätsızdıkterge ūryndyryp otyrady. Qaharmandyq epostarymyzdaǧy batyrdyŋ jauǧa mınetın atynyŋ beinesı köpqabatty jäne san qyrly. Iаkut-saha halqynyŋ äigılı “Olonho” jyrynda batyrdy Baital-Qūdaidyŋ balasy dep te suretteitın motivter kezdesedı. Mūndai motiv başqūrttardyŋ “Būzanşy batyr” jyrynda da sol qalpy ūşyrasatyndyǧy erıksız taŋǧaldyrady. Köptegen epostarda arǧymaq-qūlyn men bala-batyr jas künınen bırge ösedı. Mysaly, qyrǧyzdyŋ “Manas” eposynda Almambet pen Saryala, Altai halqynyŋ “Maadai Qara” eposynda Kögudei mergen tört qūlaqty bieden tuǧan qūlynmen bırge ösıp, keiın mergennıŋ jauǧa mınetın atyna ainalady. “Körūǧly” jyrynyŋ köptegen nūsqalarynda türkımenderdıŋ Körūǧly batyry da Ǧirat atpen bır enenı tel emedı delınedı.
Soiylǧan attyŋ jaly, süiegı men terısı de tabiǧat-anamen tıldesıp, köşpendı ömır-salt tızgının ūstanǧan halyqtardyŋ naqty kultterınen berık oryn alǧan. Mūndai kulttık jäne mifologiialyq jūrnaqtar epostarda da tamaşa beinelengen. Iаkut halqynda jüirık attyŋ qūiryǧyn baqsy alqaqotan zıkır kezınde paidalanady eken. Qazaqta qasiettı qara qobyzǧa eŋ jüirık degen jylqynyŋ qūiryǧynan ışek taǧatyn räsım-joralǧy bolǧan. Būl da batyr-baqsynyŋ ılkıdegı tūtas tūlǧa kezınen qalǧan atributtar ekenı baiqalady.
Türkı-monǧol halyqtary eposynyŋ arhaikalyq sipatyn qanyqtyra tüsetın basty elementterdıŋ jäne bırı – batyrdyŋ astyna mıngen atynyŋ käduılgı adamşa söileuı. Ǧalym R.S.Lipes attyŋ söileuı – jauynyŋ özıne jomart jürektı köşpendılerdıŋ idealdy äskeri ar zaŋyna qatysty tuǧan motiv degendı aitady. Mūndai jaǧdailarda batyrdyŋ aty öz iesıne soǧys jürgızudıŋ dästürlı zaŋdylyqtaryn attamaudy qataŋ eskertıp otyrady. Qazaq epostarynda Er Tarǧyn men Saiyn batyrlar astyna mıngen aty tügılı, qaryna ılgen qaru-jaraǧymen de syrlasady. Qalmaqtyŋ “Jaŋǧar” eposynda at bala batyrdy äskeri ūrys täsılıne baulidy, sonyŋ arqasynda batyr jeŋıske jetıp otyrady. Türkı-monǧol epostarynda batyr da jüirık atyna adamnan ziiat “aǧa”, “anda” dep qūrmet körsetıp, kötermelei söileidı.
Qazaq poeziiasynyŋ arǧy-bergı tarihynda, onyŋ qalyptasuy men damu barysynda, “öleŋ” dep atalatyn erekşe älemnıŋ qol jetkızgen biık belderı men şyrqau şyŋdarynyŋ ışınde “Qobylandy batyr” eposyndaǧy Taiburyl attyŋ beinesındei kemel obraz kemde-kem ekenıne eşkımnıŋ de şübäsı bola qoimas. Taiburyl obrazy – būl ūlttyq ruhtyŋ auyz ädebietı, halyq poeziiasyndaǧy qoladan qūiylǧan taŋbaly eskertkışı. Mūndai estetikalyq talǧam, epitet-teŋeudıŋ türkı-monǧol epostarynda aǧyl-tegıl kezdesuı neken-saiaq. Taiburyl beinesı – jüirık at beinesın somdauda qazaq poeziiasyndaǧy özıne deiıngı ülgı-jobanyŋ ozyǧy, özınen keiıngı barşa baiannyŋ baǧdarşamy boldy. Arşyndap şapqan attyŋ jeldei gulep tau menen tasty körmeuı, tabany jerge timei, köldeneŋ jatqan kök tasty tūlpar tūiaǧynyŋ saz balşyqtai ileuı siiaqty oralymdar ūlt boiyndaǧy ūly ruh pen otansüigıştık sezımdı oiatudyŋ tegerşıgı men kıltı deuge bolady.
Būl jyrdaǧy Qūrtqa sūlu baqqan Taiburyldyŋ suretı de ǧajap. Tuǧaly kün körsetpei alty jyl baqqan tūlpar tünekten şyqqanda tülkıdei közı jainaidy, qazandai bolyp qainaidy, köldeneŋ jatqan kök tasty sulyǧym dep şainaidy. Auyzdyqpen alysyp, qyz Qūrtqany kökke alyp ūşady… Osy bır qaitalanbas aişyqty, aiyryq beinelerde baitaq dalanyŋ sän-saltanaty, qazaq dep atalatyn er halyqtyŋ bar bolmys-bıtımı, ūlttyq qasietterı men asyl ruhy saqtalǧan.
Türkı-monǧol eposynyŋ berık qaǧidasynyŋ bırı – batyrdyŋ astyna mıngen atyna degen şeksız qūrmetınde. Mūnda ūlttyq tärbie men tanym, tazalyq pen tektıŋ negızgı pastulaty salynyp, bolaşaq ūrpaqtyŋ sanasyna örşıl ruh tärbiesınıŋ alǧaşqy dänı egıledı. Batyr özınıŋ jan serık tūlpary men jauǧa mınetın atyn eşqaşan jasqamaidy, ūrmaidy, qaita onyŋ qamqoryn şegumen bolady. Jau jailaǧan japan-tüzde jalǧyz qalmauy üşın de batyr jan serık atyn saqtauy tiıs. Qazaqtyŋ qaharmandyq eposy “Qobylandy batyr” jyrynda asyǧys, suyt kele jatqan batyrdyŋ qamşysy sauyryna qatty tigende Taiburyldyŋ tılı alǧaş ret sonda şyqpauşy ma edı?! Epos bas qaharman batyrdy bes qaruyn asynǧan, mūzdai qarulanǧan dep äspettese, batyrdyŋ jan serıgı – jüirık tūlpardyŋ altynmen aptalǧan, kümıspen küptelgen beinesıne de tūǧyrdy erekşe biıkten beredı.
Eposta jauǧa mınetın batyrdyŋ aty men batyrdyŋ öz taǧdyry tūtas suretteledı. Demek, batyrdyŋ beinesı men attyŋ beinesı közge körınbeitın mäŋgılık tın arqyly matalǧan deuge bolady. Eposta batyrdyŋ özı jaumen alysyp jürgende, batyr mıngen attyŋ jau jylqylaryn jer jastandyryp jüretını de sondyqtan. Olai bolsa, jüirık attyŋ taǧdyry – qaharman batyrdyŋ taǧdyry, batyrdyŋ taǧdyry – halyqtyŋ taǧdyry! Mūny aspandaǧy Ai men Jūldyzdai mäŋgılık tūtas örılgen egız enşı, bır-bırınen baltalasa da ajyramaityn qasietter jiyntyǧy dep qarastyrǧan abzal. Türkı-monǧol halyqtarynyŋ qaharmandyq eposy batyr men onyŋ jan serıgı – jüirık atynyŋ tūlǧasyna bailanysty aitylatyn ärbır sözdı adam sanasyna sıŋıru jolynda mümkın bolǧan jerıne deiın jetkızıp, qyrlap, oiyp aitqandyqtan batyr-baqsy, batyr-elşınıŋ halyq qamyn jep, tün jortqan barşa joryq saparlary men onyŋ ömır jolynda tūlpar attyŋ beinesı qanyq surettelıp otyrady.
Bızdıŋ “ruh” dep jürgenımız – jan! Al jan degenımız – ölımnen päk ärı tys, mäŋgı jasai beretın erekşe aru dünie. Ruhtyŋ älsıreuı nemese būiyǧy küige tüsuı mümkın. Bıraq ruhtyŋ eşqaşan da azyp-tozuy, joǧalyp ketuı nemese tarihtyŋ tabanynda taptandy boluy mümkın emes.
Jüirık at – qazaq halqynyŋ jany! Dürbeleŋ tarihtyŋ talaiynda taqymy terlık pen toqymnan keuıp, üzeŋgıden bır sät bosap körmegen qazaq-seiıstıŋ dünie didarynan ötken soŋ da mäŋgı jasai beretın ölmes jany osy – jüirık at!
El arasynda tört tūiaǧyn teŋ basqan jüirıktıgımen törtkül dünienı taŋǧaldyrǧan ataqty Absent turaly aŋyz-äŋgıme köp. Sol Absent aqtyq demı bıtıp, fäni düniia didarynan ozarynda ūzaq künder boiy azalanyp, bota közderı jasaurap, tek jylaumen bolypty degen de söz qalǧan. Jelden jüirık januar, bütın bır ūlttyŋ asqaq ruhyna, asyl qasietı men iman-aryna balanǧan säigülıkterdıŋ bolaşaq taǧdyrlaryna alaŋ bolyp jylady ma eken? Älde…
Berık JÜSIPOV, önertanuşy
