Auqattysy aqşaŋqan üiınıŋ tündıgınen, jaqybaiy qaraşa üiınıŋ jyrtyǧynan jūldyz sanap ūiqyǧa ketetın qazaqtyŋ tabiǧatpen üilesımdılıgı turaly äste äŋgıme köp. Sol barqyt aspanda bualdyr saǧym sozylyp jatatyny tūnyǧy lailanbaǧan auyl balasynyŋ bärıne mälım. Qazaq mūny «Qūs joly» deidı. Özınıŋ dünietanymyn ǧaryştyq mejemen keŋ qūlaştap örgen halyqtyŋ būl ataudy qoiuy beker bolmasa kerek.Qūs – qazaqtyŋ jany. Sondyqtan da Kök Täŋırıne balanǧan ǧaryş kökjiegındegı ǧajap jaratylys «Qūs joly» atauyna laiyq dep tüisınedı būl jūrt.
Älbette, jaratylystyŋ jauhar syiy – tabiǧatqa degen köŋılı alaböten qazaqtyŋ.
Alaböten bolatyn. Erte-erte, ertede…
Būl ıŋkärlık, jaratylystyŋ eŋ erkın maqūlyǧy qūstarǧa, äsırese, airyqşa edı. Qyran baptap, tūiǧyn ösırıp, qarşyǧa salatyn qūsbegılık sonyŋ bır körınısı. Baitaq dalany «qyran («ūşqan qūstyŋ» dep te qoldanylady) qūstyŋ qanaty talatyn» degen ölşemdı de osy aiada qarastyruǧa bolady. Şau tartyp, kärılık meŋdegendı «Bürkıt qartaisa – tyşqanşyl» degen bır auyz mätelmen bederlei salatyn ūlttyŋ bolmysynan qanatty jaratylys arqyly qanatty söz aituǧa qūştarlyqty aŋdaisyz.
«Keruennıŋ tüngı jürısın torǧai bıler», – deidı Qorqyt baba bır sözınde. Nemese «Toty qūs boiyna qarap zorlanady, aiaǧyna qarap qorlanady», – deidı halyqtyq mätel. Damylsyz, tynymsyz, mazasyz sättı «Ūlardai şulap..», – dep suretteidı. Ūlar qūsyŋyz öte saqsaq keletın jergılıktı qūs. Tobymen jüretın būl qūstar tau bökterınde jaiylyp jatqanda, bıreuı biık qūzǧa şyǧyp, jan-jaǧyn baǧdarlap tūrady eken. Eger qauıptı sezse airyqşa ün şyǧaryp, habar beretın körınedı. Mıne, osydan tuǧan teŋeu. Jäne qandai körkemdıkke ie teŋeu deseŋızşı.
Osydan keiın «qūs – qazaqtyŋ jany» demei körıŋız!
Al, qarlyǧaşqa degen qazaqtyŋ köŋılı tıptı alaböten. Äigılı Töle bidıŋ «Qarlyǧaş bi» atanuy, halqymyzdyŋ qarlyǧaştyŋ ūiasyna asa qamqorlyqpen qarap, tentekke būzdyrmai, jylanǧa balapanyn jem qylmai jıtı nazarda ūstap, mäpeleuı bır basqa. Ǧylymi däiektemede qarlyǧaş öte ūşqyr, künıne myŋdaǧan masa siiaqty ūsaq ziiankes jändıkpen qorektenetın paidaly qūs. Būl da ızgılık ılımındegı ūlttyŋ ūly tanymy bolsa kerek.
Al, küllı älem bıletın köne grek aŋyzyndaǧy qola qauyrsyndy, jez tyrnaqty alyp Stimfaliia qūstarymen şaiqasqan Gerakldıŋ erlıgı turaly äŋgımeler qazaqtyŋ qūstanu jolyndaǧy jiǧan äpsanalary men qanatty sözderınıŋ janynda jıp ese almaidy dep sanar edım. Mümkın, mentalitettık baǧam der şyǧarsyz. Bıraq, men üşın «otqa salsa janbaityn, suǧa salsa batpaityn» Gerakldıŋ qūstary janynda qazaqtyŋ qūstar turaly tüsınıgı şynaiy ärı ädıl. Köŋıl saraiyŋyzdy jadyratatyn, küiıŋızdıŋ hoşyn keltıretın adamzattyŋ äuezdı ünın, iaǧni, asqaq änın de būl qazaq būlbūl dauysymen salǧastyrady ǧoi. Jäne onysy ūnamdy, jaǧymdy.
Barlyq aŋ-qūstyŋ tılın bılıptı deitın Süleimen patşa turaly Avstriianyŋ äigılı zoolog-ǧalymy Konrad Lorens bylai dep jazdy: «Süleimen patşa siqyrly saqinasyz-aq, aŋ-qūstarmen tıldesıptı dese, men sener edım. Eger januarlardyŋ «dabyl kodyn» tıl dep eseptesek, sonyŋ «sözdıgın» zertteu arqyly adam ol tıldı tolyq tüsıne alady».
Şynynda, är qūs bır-bırıne ūqsamaityn, mınez-qūlqy, qabılet-qarymy, daryny jaǧynan alşaq adamdarǧa ūqsaidy.
Qūstardyŋ ışınde adamnyŋ dausyn salyp, sözın qaitalaityny – totyqūs. Sauysqan da söileuge qabılettı qūs eken. Al, kelemejdeuge qūmar qūstardyŋ bırı – jarǧaqqūs desedı. Ol keibır qūstardyŋ dausyn salumen qatar, it bolyp ürıp, äteş bolyp şaqyrady.
Ǧalymdardyŋ aituyna süiener bolsaq, qamys torǧaiy täulıgıne 9 saǧat än salsa, şūbar şymşyq şamamen 2 saǧat sairaidy.
Qūsty änge, jyrǧa qospaǧan qazaqtyŋ marǧasqalary kemde-kem. Aldyŋǧy jyldary jyl qūsy – qaratorǧai bolyp jariialanǧanda «Qaratorǧai – qazaqtyŋ tuysy» dep jazǧan edık. Şynymen, qazaq pen qūs, sonyŋ ışınde qaratorǧai ūqsas. Äitpese, halyq bolyp, Aqan serı bolyp qaratorǧaidy änge qosar ma?!..
Mūqaǧalidyŋ da mūŋdy jany jabyqqan janyna jalau bolar jaratylysty qūstan ızdegen.
…Qūs mındık temır qanat, attar qalyp,
Äitse de, maqtanbalyq, maqtanbalyq!..
Ülpıldegen, ürpigen ükım menıŋ,
Jyl qūstaryn saǧynyp, kütudemın.
Köz almai şūbatylǧan qūs jolynan,
Bükıl elım kütude, bükıl jerım.
Qyrlarym da kütude, döŋderım de,
Saǧynady bızbenen köl de bırge.
Ükım menıŋ, qaraşy, jyl qūstary
Keledı eken qaisy endık beldeuınde.
Qaratorǧai, qarlyǧaş, tyrnalarym,
Qaşan bızge äkeler jyl habaryn?
Qaşan qonar zergerler – aqqu, qazdar
Äşekeilep kölderın, jylǧalaryn.
Qaşan bolar toǧaida än sabaǧy,
Än salady, qaşan kep jan salady?
Qaşan mynau jaiqalyp emen, terek,
Japyraqtar jabyla qol soǧady?, – deidı Mūqaŋ bır öleŋınde.
Şynynda deimız, Maqataevtyŋ jüregı nenı sezdı eken?.. Qazır, qūs kelgende japyraqtary qol soǧyp, şattanyp tūratyn būrynǧy Almaty qaldy ma?!
Qalada qūs körınbeidı ǧoi.
Bazary tarqaǧan şahar demei-aq qoiaiyq. Ekologiia şyǧar… Bıraq, tūrǧyndardyŋ da köŋılıne jylulyq şaqyratyn şahardyŋ öz qūstary bolady emes pe? Būl rette ılkıde «Almaty Aqşamy» kötergen «Qūstar künın» ötkızu turaly taǧy aitamyz. Būl – qajettı, dästürge ainaluy tiıs igı şara boluy kerek.
Älemdık Qūstar künınıŋ oraiynda jazylǧan maqala emes, qalamyzǧa qajet ızgı ūsynys dep qabyldaŋyz.
Äigılı kompozitor Ştraus şūbar şymşyqtyŋ dauys yrǧaǧyn mūqiiat tyŋdap alyp, ony özınıŋ ataqty valsıne engızgen ǧoi. Qūstardy aialasaq, qalamyzǧa qaita oraltsaq, mümkın qazaqtyŋ da bır balasy balkonda tyŋdaǧan qūstyŋ änınen tamaşa vals jazar, simfoniia jazar…
Duman ANAŞ,
«Almaty Aqşamy», №41, 2-säuır, 2011 jyl
