Äuesqoi aŋşylar dabyl qaǧuda. Solardyŋ bırı – Sovet Seiıtovty tyŋdasaq, elımızdı meken etken öte sirek qūstardyŋ bırı – itelgı qūryp ketudıŋ az-aq aldynda. Onyŋ özınde de tabiǧat qorǧauşylardyŋ özderı men aŋşylardyŋ «arqasynda».
Onsyz da «Qyzyl kıtapqa» engızılgen jyrtqyş qūstyŋ ūiasy jiı būzylady eken. Öitken sebebı aŋşylar itelgını qoldan ösıretınderge jūmyrtqasyn satyp, näpaqa tabady desedı. Al olar öz kezegınde itelgını şetelge, atap aitqanda, Bırıkken Arab Ämırlıkterıne satyp, paidaǧa şaş etekten kenelıp otyr degen pıkır qalyptasqan.
«QASQYRǦA QOI BAQTYRǦAN…»
El auzynan esıtkenımız – arabtar bır itelgı üşın 3-5 myŋ dollaryn aiamai şaşa salatyn körınedı. Bıraq olardyŋ köz qūrty qolda öskenıne emes, saiyn dalany meken etken naǧyz jyrtqyşyna tüsedı eken. Öitkenı olar qūsty sän üşın emes, aŋǧa salu üşın baptaidy. Ämırlıkterde itelgı asa qasiettı qūs sanalady. Tıptı suretı memlekettık tuynda beinelengenı de tekten-tekke emes-au, şamasy. Arabtardyŋ eŋbektegen säbiı men eŋkeigen kärısıne deiın itelgı baptaudy sänge ainaldyrypty. Ol jaqta bızdegıdei dünie-mülıkke, üi-jai men kölıkke degen qyzyǧuşylyq joq eken. Maqtanatyn bailyǧy – osy itelgı. Ūldar atqa qonatyn jasqa jetısımen, olarǧa äkesı itelgı satyp alyp beredı desedı. Tıptı belgılı bır künı alqa-qotan otyryp, taŋdy taŋǧa ūryp, ärkım öz itelgısın maqtap, sipattaudy da dästürge ainaldyrypty. Sondyqtan itelgınıŋ qandai boluy kerek ekenın arabtardan artyq eşkım bılmese kerek.
Būl jyrtqyş qūs Ämırlıkterde de bar. Bıraq jyl saiyn tamyz-qyrküiek ailarynda onda itelgı saudasy qyzady. Jan-jaqtan äkelıngen itelgınıŋ neşe türın arabtar şekesınen şertıp jürıp taŋdap alady. Arasynda Qazaqstannan aparylǧandary da bar. Bıraq arabtar qoldan ösırılgen itelgıge köz qiyǧyn da salmaityn körınedı. «Öitkenı qamauda, tälımbaqta öskenı aŋǧa şyǧu tügıl, özı aŋ-qūsqa jem boluy äbden mümkın eken. Jabaiy tabiǧatta müldem künın köre almauy da ǧajap emes. İnkubatordan şyqqan 100 itelgınıŋ bıreuı tabiǧatqa jıberılgennen keiın tırı qalsa, sonyŋ özı jaqsy. Sondyqtan itelgını qoldan ösırudıŋ tabiǧatqa keltırer eş paidasy joq», – deidı äuesqoi aŋşy Sovet Seiıtov. Onyŋ ūsynysy – osy itelgı mäselesın memleket öz qarauyna aluy kerek. «Türıkmender aqaltekenı qalai memleket deŋgeiınde qūrmettese, qazaqtar itelgını de sol därejege jetkızuı kerek. Bıreu-mıreu qūstyŋ bekzatyn syrtqa şyǧaryp satatyn bolsa, memleket qazynasyna qyruar qarjy qūiuǧa tiıs», – deidı ol. Onyŋ aituynşa, qamauda ösken itelgınıŋ tıptı jūmyrtqalauy da neken-saiaq. Sovet Sauytūly bügıngı itelgı mäselesın kezındegı saiǧaq mäselesımen salystyryp, bır qatarǧa qoiady. «Saiǧaqtyŋ müiızı asa qymbat bolǧandyqtan, bır kezderı oǧan erınbegennıŋ bärı şüilıgıp, tūqymyn qūrtyp jıbere jazdady. Sol kezde memleket būǧan tosqauyl qoidy. Qazır itelgını satuǧa da tyiym salu kerek», – deidı ol.
«JAMANATTY BOLAR JAIYM JOQ»
Būdan soŋ ıle-şala itelgını qoldan ösıretınderdı ızdestırdık. Mūndai şaruamen ainalysatyn jalǧyz käsıporyn Almatydaǧy «Sūŋqar» ortalyǧy eken. Ol 1989 jyly jyrtqyş qūstardy qalpyna keltıru maqsatynda aşylǧan. Oǧan Germaniianyŋ jyrtqyş qūs ösırude joǧary tehnologiiany meŋgergen käsıporyndary da atsalysty. Bastapqyda Almatynyŋ haiuanat baǧynan 13 itelgı satylyp alynǧan. Keiın solar köbeitılgen. Osy jyldar ışınde tälımbaqta 1300-den astam qūs ösırılıp, onyŋ 471-ı tabiǧatqa jıberılgen. Tälımbaq, negızınen, itelgı ösırumen ainalysady. O basta itelgını şetelge satu turaly oi da bolmaǧan. Öitkenı Qazaqstan täuelsızdık alǧan soŋ «SİTES» Konvensiiasyna (sirek qūstar men ösımdıkter saudasy jönındegı konvensiia) enbei qalǧan. Sondyqtan tälımbaq bes jyl boiy qūstardy şetelge şyǧara almapty. Ortalyqtyŋ qazırgı direktory Aşot Anzorov būl jerde 15 jyldan berı jūmys ısteidı eken. «Būl – Qazaqstandaǧy osyndai jalǧyz ortalyq. Bız eşkımnen itelgınıŋ özın de, jūmyrtqasyn da qabyldamaimyz. Ras, äkeluşıler bolǧan. Bıraq bız öz atymyzǧa kır keltırıp qaitemız? Onyŋ üstıne, bızge aiyna 2-3 ret arnaiy komissiia kelıp tekseredı. Är jūmyrtqa tırkelıp, qattalady. Är jūmyrtqanyŋ, är qūstyŋ öz qūjaty bar. Ol qaǧazsyz itelgını şetelge şyǧaru mümkın emes. Onyŋ üstıne, 15 kündık balapannyŋ aiaǧyna saqina salamyz. Sonyŋ negızınde memlekettık mekeme arnaiy tölqūjat beredı. Saqinada nömır jazylǧan. Sol arqyly arqyly qūs turaly barlyq aqparatty bıluge bolady, ol ortalyqta saqtalǧan. Qūs eseigennen keiın onyŋ aiaǧyna mūndai saqina kigızu mümkın emes qoi. Sondyqtan bızdıŋ tälımbaqta tek özımız ösırıp şyǧarǧan qūstar ǧana bar. Olardyŋ bärı de osyndaǧy itelgılerdıŋ jūmyrtqasynan basyp şyǧarylǧan. Tıptı bızdıŋ keibır qūstarymyz jabaiysynan da artyq dep batyl türde aita alamyn. Öitkenı, mysaly, men öz basym osy baǧytta tynymsyz jūmys jürgızıp kelemın. İtelgınıŋ tür-türın bır-bırımen budandastyru arqyly bügınde arabtar qatty baǧalaityn eŋ asyltūqymyn jasap şyǧardyq dep aita alamyn. Tür-tüsı osyndai keremet, symbatty, sūlu qūstar tabiǧatta da kezdespeitın şyǧar. Eger däl osyndaiyn bıreu äkelıp berse, jüz itelgımdı aiyrbastar edım. Äitpese aŋşylar ūstap äkelgen kez kelgen qūsty qabyldai berıp, jamanatty bolar jaiym joq», – deidı Aşot Amiranūly.
Onyŋ üstıne, itelgını asyraudyŋ özı de arzan käsıp emes eken. Būl ortalyq olarǧa jem retınde egeuqūiryq ösıredı. Solarǧa künıne 400 kelı et, 240 kelı sūly beredı eken. 2-3 kün saiyn astyndaǧy aǧaş ügındı tösenışın auystyrady. Egeuqūiryqtar üşın arnaiy cheh qūral-jabdyǧyn satyp alypty. Onyŋ özı – qyp-qyzyl aqşa. Sondai-aq künıne tauyqtyŋ bır täulıktık 2 myŋ balapanyn satyp alady. Būl da itelgıge tamaq. «Öz itelgımızdı toidyryp alaiyq. Bötenı kerek emes», – dep äzıldeidı direktor.
Qūstyŋ bekzatyn Bırıkken Arab Ämırlıkterıne aparyp satatynyn jasyryp otyrǧan joq. Sondai-aq Germaniia, Japoniia, Resei men Avstriiaǧa da şyǧarady eken. Bıraq qazır itelgı saudasy būrynǧydai qyzu emes körınedı. İtelgı saudasynyŋ bäseŋsıgenın Aşot Anzorov bırneşe sebeppen bailanystyrady. Eŋ aldymen, arabtar aŋǧa şyǧatyn aumaqtyŋ tarylǧany. Ekınşısı, arab elınıŋ itelgı dese ışken asyn jerge qoiatyn būrynǧy basşysy dünieden ötkenı sebep. Är eldıŋ basşysy qai närsege qūmar bolsa, halqy da soǧan qūştar. Mysaly, bızde Elbasy şaŋǧy teuıp edı, bärı jappai Şymbūlaqqa jamyrady. Golf oinap edı, bärı osy şarǧa qūmartty. Basqa elderde de däl osylai. «Ämırlıktıŋ būrynǧy prezidentı itelgıge, aŋşylyqqa äues edı. Sondyqtan halqy da mūndai käsıpke yntyzar bolatyn. Al qazır jaǧdai basqaşa. Sondyqtan da bolar, ämırlıkterde būrynǧydai sauda joq», – deidı A.Anzorov.
Būl ortalyq özderı ösırgen itelgını üş topqa böledı eken. Bırı – arabtarǧa satylatyn qūstar. Ekınşı toby 15-20 şaqtysy ūia basu üşın ortalyqqa qaldyrylady. Al 40-50 itelgı jyl saiyn tabiǧat qorǧauşylardyŋ baqylauymen Alataudy bökterlep, qanat qaǧyp ketedı. 20 jyl ışınde 600-den astam qūs tabiǧatqa jıberılgen. Būlardyŋ ärqaisysy jeke-jeke tärbielenedı eken. Mysaly, arabtar būlşyq etı damymaǧan, iaǧni ūzaqqa ūşpaityn, baptalmaǧan qūsty satyp almaidy. Sondyqtan ortalyq mamandary satuǧa daiarlanatyn qūstardy aŋǧa jiı salady. «Bıraq tälımbaqta ösken itelgıge olardyŋ asa qyzyqpaityny ras. Bızdıŋ qūstardyŋ keibıreuı jabaiy itelgılerden de artyq bolsa da, arabtardy «tälımbaqta östı» degen sözdıŋ özı ürkıtedı», – deidı Aşot. Al ūşyrylǧan qūstardyŋ keiıngı tırşılıgın baqylau mümkın emes eken. Ol üşın arqasyna öte qymbat apparat ornatyp, oǧan tıptı Ūlttyq qauıpsızdık komitetınen rūqsat alu kerek körınedı. Sondyqtan ortalyq mamandary özderı ūşyrǧan qūstardyŋ keiıngı taǧdyrynan beihabar.
SYRT KÖZ
«Tabiǧat» ekologiialyq odaǧynyŋ töraǧasy Mels Eleusızovten osy mäselege qatysty pıkırın sūraǧan edık. Öz ısınıŋ mamany tabiǧatta ösken itelgınıŋ basqaşa bolatynyn, iaǧni naǧyz qyran ekenın, al tälımbaqtan şyqqany şynymen de bıreuge jem bolatynyn moiyndady. Bıraq ol jabaiy itelgınıŋ jūmyrtqasy bıreulerden satyp alynyp, basyp şyǧarylyp, şetelge saudalanady degen pıkırdı terıske şyǧardy: «Sūŋqar» ortalyǧynyŋ mamandary özderı ösırıp şyǧarady, üiretedı, tärbieleidı. Şetelge şyǧaryp satuǧa da haqysy bar. Bızdıŋ Ükımet osy tälımbaqtan satyp alyp, tabiǧatqa ūşyrsa, kömek bolar edı. Al tabiǧattan ūrlap şetelge satyp jatqandardy, ärine, sottau kerek», – dedı M. Eleusızov.
P.S. Äuesqoi aŋşy S.Seiıtovtı elımızde itelgı ösırumen bır ǧana ortalyq ainalysatyny da tolǧandyrady eken. «Osy şaruaǧa beiımı, qabıletı barlardyŋ bärıne nege ainalyspasqa? Jalpy, būl şaruany nelıkten memleket baqylauyna jäne qamqorlyǧyna almasqa?» – deidı ol. Bız osy mäselege qatysy barlardyŋ pıkırın gazet betınde jariialauǧa äzırmız.
Roza ŞÄKEEVA,
"Jas qazaq" gazetı
