Mäken TOIŞYBEKOV, ŪǦA akademigı, professor:
– Mäken Moldabaiūly, sız qazaqtyŋ ejelgı mal tūqymyn saqtap qalu turasynda zertteu jasap jürgen ǧalymsyz. Osy rette sūraiyn degenım, «naq qazır elde qazaqtyŋ ejelgı mal tūqymynyŋ neşe aluan türı saqtaldy» dep anyq aituǧa bolady? Jalpy, ǧalym retınde eldegı mal şaruaşylyǧyna qatysty ūstanyp otyrǧan saiasatymyzǧa köŋılıŋız tola ma?
– Men mäselenı ärıden tarqataiyn. Baiaǧyda 1918 jyly Keŋes ökımetı ornaǧandaǧy esep boiynşa, iaǧni 1916-1918 jyldary Qazaqstanda 22 türlı qoidyŋ tūqymy ösırılgen eken. Mäselen, Batys Qazaqstanda azǧyr tūqymdy qoi, Edılbai qoilary ösırılse, Ortalyq Qazaqstanda bes ata qoilary, al Şyǧys Qazaqstanda şyŋǧys tūqymdy qoilar men ärtürlı qūiryqty qoilar, moŋǧol tūqymdas qoilar ösırıldı. Qazır bızde mūnyŋ bırı de joq. Bügınde bız qazaqtardyŋ ejelgı mal tūqymyn saqtap qaluǧa kelgende, asyltūqymdy mal basyn aluǧa kelgende auyzdy qu şöppen sürtıp otyrmyz. Bızde qazır tek Edılbai qoiynyŋ tūqymy ǧana saqtalyp qaldy. Qalǧan 21 türlı tūqym qūryp kettı.
Al endı «bızderde mynadai bar, mynadai bar» dep ejelgı mal tūqymyn körsetıp maqtana alatyndai därejemız tömen bolsa, eldegı asyltūqymdy mal basy sanauly ǧana bolsa, mal şaruaşylyǧyna qatysty osydan keiın qandai saiasatty aituǧa bolady?! Bızdıŋ mal şaruaşylyǧy salasyn qūrtqan närsenıŋ özı osy saiasat. Kezınde Keŋes ökımetı ornai sala bärımız kün kösem sanaǧan Lenin ekı dekret qabyldapty. Onyŋ bırı – jer mäselesıne qatysty, ekınşısı merinos qoilardy ösıruge qatysty. Sonyŋ ışınde Lenin qabyldaǧan dekrette qoidy budandastyru jaiy airyqşa körsetılgen. Osy qūjatty oryndau qajettılıgınen qylşyq jündı qoidy budandastyru arqyly biiazy jündı qoidyŋ basyn köbeitu sol zamannyŋ qajettılıgı boldy. Öitkenı biiazy jündı qoidyŋ jünınen kiım-keşek tıgu, sapaly mata alu, ony eksportqa şyǧaru oŋtaily edı. Al qazaqtyŋ qylşyq jündı qoiynyŋ jünı kiız basuǧa, kılem toquǧa, ärtürlı üi būiymdaryn jasap daiyndauǧa ǧana jaraityn-dy. Osyndai ürdıster, saiasattar saldary qazaqtyŋ ejelgı qoi tūqymynyŋ ūsaqtaluyna aparyp soqtyrdy. Endı kelıp bız ejelgı mal tūqymy degende jalǧyz-aq Edılbai qoiynyŋ betıne qarap otyrmyz. Bügınde asyltūqymdy mal alumen, mal tūqymyn zertteumen ainalysyp jürgenderdıŋ arasynda joǧaryda men atap ketken qoidyŋ türlerı bar ekenın bılmeitınder de bar…
– Sonda bız ejelgı mal tūqymyn saqtap qaluda osy uaqytqa deiın eşqandai äreket jasamaǧanbyz ba? Sız äŋgımeŋızdıŋ auanyn «bız būl rette qol qusyryp otyra berdık» degenge äkelıp otyrsyz ba?
– Amal qanşa, būl tūrǧyda bıraz şarualar atqarylǧan. Bıraq onyŋ özı mardymsyz. Özıŋız bılesız, qazır ejelgı tarihi jädıgerlerımızdı, ejelgı mädeni qūndylyqtarymyzdy saqtap qalu maqsatynda Ükımet arnaiy «Mädeni mūra» baǧdarlamasyn qabyldady. Mıne, qazaqtyŋ ejelgı mal tūqymyn saqtap qaluǧa qatysty da osyndai bır arnaiy memlekettık baǧdarlama kerek. Äitpese eŋ kemı bes jyldan soŋ bız ata-babalarymyz azyq etıp, kün körısınıŋ bır bölşegıne ainaldyrǧan ejelgı mal tūqymdaryn tek suretten ǧana körıp otyramyz. Sondyqtan qūzyrly tarap jedel türde osy ejelgı mal tūqymyn saqtap qaluǧa bailanysty saliqaly şeşımder qabyldau kerek.
– Mäselen, ol şeşımder qandai boluy kerek? Būl tūrǧyda nendei ūsynystar aitar edıŋız?
– Būl rette aitarym, bızdıŋ Auylşaruaşylyǧy ministrlıgı bügınde qylşyq jündı qoilardy ösıruge mardymdy qarjy bölmeidı. Būǧan qatysty arnaiy dotasiia, subsidiia degender atymen joq. Ministrlık tek biiazy jündı qoilardy, merinos qoilaryn ösıruşılerge ǧana jeŋıldıkter qarastyryp otyr. Bıle bılgenge, qylşyq jündı qoilar suyqqa tözımdı, joǧary salmaq beretın, etı de mol, kez kelgen klimatqa beiımdelgış qoilardyŋ bırı. Bızge qazırde eŋ qajettısı osy qylşyq jündı qoilar bolyp otyr. Mäselen, bızdıŋ atqaruşy bilık bügınde otandyq süt öndıru salasyna airyqşa köŋıl bölude. Osyǧan orai, men kerısınşe aitar edım, bızge süt öndıru salasyna emes, et öndıru sektoryna erekşe köŋıl bölgen jön. Baiyptaǧanǧa et öndırudıŋ süt öndıruden maşaqaty az jäne ekonomikalyq jaǧynan öte tiımdı. Sondyqtan menıŋ aitar ūsynysym – Ükımet şetelden asyltūqymdy mal basyn äkeletınderge, biiazy jündı qoi ösıretınderge ǧana köŋıl böle bermei, özımızdıŋ jergılıktı mal basynyŋ köbeiuıne, sonyŋ ışınde qazaqtyŋ ejelgı mal tūqymynyŋ ösuıne barynşa jaǧdai jasaǧany abzal.
– Özıŋız bılesız, bız 1993-1995 jyldary Avstraliiadan, İzrailden asyltūqymdy mal basyn aldyrdyq. Tıptı asyltūqymdy qoilardy Avstraliiadan ūşaqpen alyp kelıp, jarnamasyn asyrǧanymyz da belgılı. Osy ürdıs bızdıŋ mekenımızde qanşalyqty nätije berdı dep oilaisyz? Bız 15 jyl ışınde asyltūqymdy mal aludy meŋgere aldyq pa?
– Ras, avstraliialyq qoşqarlardyŋ, qoilardyŋ nasihatyn bıraz jerge jetkızgenımız de aqiqat. Ökınışke qarai, kezınde sonşa äspettep, mereiın asqaqtatqan sol asyltūqymdy qoilardan bız tūqym alyp mandytpadyq. Qazır sol ūşaqqa salyp, mäpelep äkelgen asyltūqymdy qoilardyŋ elde bırde-bıreuı joq. Olar qazaq jerınıŋ qaqaǧan qysyna, aptap ystyǧyna şydamai, qūryp kettı. Özıŋız oilaŋyzşy, Avstraliianyŋ klimaty men qazaqy ortany salystyruǧa kele me? Ol jaqtyŋ qysy – jaimaşuaq, jazy – qoŋyr salqyn. Al Qazaqstanda qaisybır aimaqtarda qysta 40 gradus suyq bolatyn bolsa, jazda 40 gradusqa deiın miqainatar ystyq bolady. Mūndai aua raiyna böten jūrttyŋ maly beiımdele almaidy. Būǧan qatysty taǧy da mynadai bır dälel aituyma tura kep tūr. Taiauda asyltūqymdy siyr ösıretın ortalyqtardyŋ bırı İzrailden siyr alyp kelıptı. Älgı siyrlar İzrailde sauynyna 6,5 litr süt bergen. Mūnda kelgen soŋ asyltūqymdy degen sol siyrlar 2,5 litr ǧana süt beretın bolyp qaldy. Kördıŋız be, mynadai qūbylmaly tabiǧatymyzben, bızde daiyndalǧan mal azyǧynyŋ türlerıne säikes, özge elden äkelıngen asyltūqymdy maldardyŋ Qazaqstanǧa beiımdelıp ketuı qiyn. Sondyqtan özge memleketten mal basyn elge äkelerde osy jaittardy eskergen jön.
– Sonda mūndaida ne ısteu kerek? Özge elden qanşama qyruar qarjyǧa äkelıngen mal basy elge äkelıngende qūryp jatsa, qandai jolmen asyltūqymdy mal basyn köbeituge bolady dep oilaisyz?
– Estuıŋız bar şyǧar, BŪŪ-ǧa qarasty FAO degen ortalyq bar. Būl ortalyqtyŋ mındetı älem elderınde qanşa mal basy bar? Olardyŋ qanşasy asyltūqymdy, qanşa paiyzynyŋ tūqymy saqtalynǧan, osyny esepke alyp otyru. Endı osy ortalyqtyŋ 2007 jylǧy esebıne jügınsek, asyltūqymdy mal basynyŋ tūqymyn sauda Orta Aziia elderı men Taiau Şyǧysta (onyŋ ışınde ärine Qazaqstan da bar) körsetkış öte tömen. Tıptı osy atalǧan elderde maldyŋ tūqymyn saqtaudyŋ arnaiy baǧdarlamasy da joq körınedı. Negızınde, maldy älem boiynşa ekı türde saqtaidy. Bırınşısı – maldyŋ özın tırıdei saqtaidy. Al ekınşı türı būl – onyŋ tūqymdyq elementterın saqtau jäne osy tūqymdyq elementterın saqtau arqyly mal basy turaly genetikalyq aqparat beru. Būl saqtau türı maldyŋ tūqymyn mūzdatyp qatyru arqyly jüzege asady. Bügınde älem elderı atalyq jäne analyq jynys kletkasyn mūzdatu arqyly maldyŋ embriondaryn saqtaudy tereŋ meŋgerıp otyr. Bızde osy maldyŋ embriondaryn saqtau türlerı jetılmegen. Özge elderde maldyŋ tegın mūzdatyp saqtau öte joǧary deŋgeige jetken. Mäselen, AQŞ maldyŋ embriondaryn mūzdatyp, qatyryp saqtau türın 100 paiyzǧa deiın jetkızse, maldyŋ öz basyn saqtaudy 60 paiyzǧa jetkızgen. Afrikanyŋ özınde maldyŋ öz basyn saqtau 40 paiyzǧa jetse, maldyŋ tūqymyn mūzdatyp, qatyryp saqtau 20 paiyzǧa jetken. Orta Aziiada, iaǧni bızde maldyŋ tek öz basyn saqtaudyŋ özı 15 paiyzǧa jeter-jetpes. Al maldyŋ embriondaryn mūzdatyp, qatyru jaǧy mülde joq, esepke alynbaǧan. Maldyŋ öz basyn saqtau körsetkışı 15 paiyzdyŋ ainalasynda ǧana bolyp otyrǧanda, būdan soŋ qaitıp mal asyldandyru turasynda söz etemız. Bızge mal basyn asyldandyru üşın aldymen maldy saqtaudyŋ osy ekı türın tereŋ meŋgerıp alu kerek.
– Qalai oilaisyz, osy maldyŋ embriondaryn mūzdatyp qatyrudy jetıldıru arqyly mal basyn asyldandyruǧa bola ma?
– Ärine. Menıŋşe, osy ädıstı tehnologiianyŋ kömegımen jetıldırsek, elde asa joǧary önımdı maldy köbeitu jaiy anaǧūrlym jaqsara tüser edı.
– Al endı özge elden asyltūqymdy maldyŋ özın emes, mūzdatylǧan embriondaryn äkelıp, ony bızdıŋ eldegı mal basynyŋ jatyryna salsaq, būl ıs öz jemısın beruı mümkın be?
– Eger būl ürdıstı jüzege asyrsaq, bırınşıden, elge ūşaqpenen asyltūqymdy mal tasudyŋ maşaqatynan arylatyn edık. Ekınşıden, qanşama qarjy jelge ūşpaityn edı. Öitkenı şetelden asyltūqymdy maldyŋ öz basyn äkelgennen görı, onyŋ embriondaryn äkelu arzanǧa tüsedı. Būl jerde bır eskeretını, eger bız şetelden äkelıngen asyltūqymdy maldyŋ qatyrylǧan embrionyn özımızdıŋ jergılıktı maldardyŋ jatyryna salyp, onyŋ ösıp-önuıne jaǧdai jasai alsaq, özımızdıŋ klimatymyzǧa beiımdelgen mal tūqymyn alamyz. Alǧan tölımız suyqqa tözımdı, ortaǧa tez beiımdelgış bolady. Būl degenıŋız maldyŋ ösıp-önuıne kepıldık bar ekenın bıldıredı. Qazır būl ädıstıŋ qyr-syryn meŋgergen memleketter maldyŋ mūzdatylǧan embriondaryn eksportqa da şyǧaryp jatyr. Ondai embriondardy bızdıŋ elde satyp alyp jatqandar da bar. Mäselen, Astanadaǧy «Asyl tülık» mal ösıru ortalyǧy siyrdyŋ mūzdatylǧan embriondaryn äkelıp jatyr. Qazırde älemde köptegen elder mal şaruaşylyǧyna qatysty ırı-ırı arnaiy jobalar legın tüzıp, sony jüzege asyruǧa jantalasyp baǧuda. Bız, kerısınşe, būl mäselege kelgende älı de samarqau keiıp tanytyp otyrmyz.
– Bılesız, bız, negızınen, agrarly memleketpız. Osylai bola tūra, nelıkten mal şaruaşylyǧyna qatysty halyqaralyq jaŋaşyl äreketterdı tereŋınen meŋgeruge män bermei otyrmyz?
– Qazır bızdıŋ memleketımız atom energiiasyn damytuǧa, mūnai-gaz salasyn örkendetuge, altyn-kümıstı öndıruge airyqşa män berıp otyr. Būl da dūrys. Mūndai sektorlardy mındettı türde jandandyru kerek. Bıraq «qany qymyzdan, jany etten» jaratylǧan jūrttyŋ mal şaruaşylyǧyn örkendetpeuı, osy salaǧa män bermeuı dūrys emes. Eldegı mal basynyŋ sanyna qatysty men mynadai bır derekter keltıre keteiın. Mysaly, bızde 1993 jyldary 34 million qoi bar edı. 2007 jyly būl körsetkış 13 millionǧa tüsıp qaldy. Kördıŋız be, ainalasy onşaqty jylda 34 million qoidyŋ sanyn bız 13 millionǧa deiın kemıtıp jıberdık. Osy aralyqtarda 61,5 paiyz mal basyn joǧalttyq. Naq osy kezderı bılesız, bız jekeşelendıru saiasatyn ūstandyq. Eldegı mal basynyŋ barlyǧy jekenıŋ qolyna öttı. Bükıl asyltūqymdy mal öndırumen ainalysatyn ırılı-ūsaqty ortalyqtar, zauyttar jabyldy. Osydan baryp qazaq malynyŋ sany kemıdı. Ol kezde būǧan qaiǧyrǧan bır pende bolmady. Kerısınşe, «bız endı Avtraliiadan asyltūqymdy mal äkelemız, aǧylşyndardyŋ tektı malyn ösıretın bolamyz» dep keude kergenderdı de kördık. Bır auyz sözben aitqanda, bızde naq sol kollektivtendıru tūsynda äsıre nauqanşyldyq basym bolyp kettı. Qazırdıŋ özınde bızdıŋ qanymyzda nauqanşyldyq bar. Bır ıstı bastarda nauqandatyp, alaulatyp-jalaulatyp ketemız. Oilap qarasaq, osynyŋ bızge ne keregı bar? Osyndai nauqandatu, äsıreleu bızdı qai ıste de kerı ketıredı. Demek, bızge qandai da bır ıstı meŋgeru üşın aldymen salqynqandylyq kerek. Är ıstıŋ astaryna män bergen jön. Jaŋa tehnologiianyŋ, jaŋa tehnikanyŋ tılın meŋgeru üşın asyqpai-aptyqpai üirenu qandai qajet bolsa, qandai da bır jaŋalyqty, jaŋaşyldyqty miǧa sıŋıru üşın de sondai sabyrlylyq, bılımdılık kerek.
– Qazır qoǧamda «mal şaruaşylyǧyn örkendetu maqsatynda auyldaǧy şarua qojalyqtarynyŋ basyn bırıktıru kerek» degen pıkır jiı talqyǧa tüsıp jür. Būl tūrǧyda ne aitar edıŋız?
– Ras, «şarualardyŋ basyn bırıktıru kerek. Bırıgu erıktı türde boluy qajet» degen pıkırler bar. Öz basym auyldaǧy şarualardyŋ bırıge qalatynyna kümänım bar. Öitkenı olardyŋ qaisybırı aldyna salǧan malyn ösırıp, şaruasyn döŋgeletıp otyr. Mal azyǧyn äzırleuge de olardyŋ şama-şarqy jetedı. Şarualardyŋ endı bır bölıgı aldyndaǧy malyn qalai baǧudy bılmei malynyŋ basyn kemıtıp alǧandar. Bylaişa alǧanda, olardyŋ bırı ıstı jürgıze alsa, ekınşısı, kerısınşe, ıstıŋ şyraiyn kırgıze almaǧandar. Endeşe, osy şaruasy jürıp, odan paida körıp otyrǧan adam şaruasy tūralaǧan adammen qosyla qoiar ma eken? Kezınde toqsanynşy jyldary bır şölmek araqqa bır qoi berıp ışımdık satyp alyp jatqandardy da kördık. Al mūndai adamdar qandai şaruaşylyqtyŋ şaruasyn örkendetedı? Sol tūsta mūny oilaǧan eşkım bolmady. Qazır kelıp şarualarǧa «bırıgıŋder» deimız. Qazırgı zamanda jappai kollektivtendıruge köşu mümkın emes. Sebebı bızdıŋ memleketımızdıŋ zaŋynyŋ özı jekemenşıktı qoldaidy. Demek, jappai bırıgu üşın aldymen zaŋǧa tüzetu engızu kerek bolady. Menıŋşe, būl ıstı äbden zerttep, saralap alu kerek.
– Sız naq qazır ǧalym retınde öz ūsynystaryŋyzdy bıldırıp otyrsyz, al qoǧamnyŋ qarapaiym ökılı retınde sızdı qazır ne tolǧandyrady?
– Būl rette aitarym, bız mūnaiymyzdy satyp jatyrmyz. Paida tabu üşın satamyz ǧoi endı. Özge dünielerdı de sauda-sattyqqa saldyq. Ol da dūrys şyǧar. Bıraq öz basym jerdı satuǧa, şeteldıkterge jalǧa beruge müldem kelıspeimın. Ötkende äŋgıme-düken qūryp, aralasyp tūratyn bır adam bar edı, sol aitady: «Men tüs kördım. Tüsımde bır aimaqqa qalmaq şauypty. Ana aimaqtyŋ qojaiyny qazaq eken. Ol «jerımdı qorǧaŋdar!» dep attandap jatyr. Bıraq tırı pende baryp onyŋ jerın qorǧaǧan joq. Sebebı ol jekeşelenıp ketken jer eken. Kezınde qojaiyny ol jerge eşkımdı kırgızbei qoisa kerek. Söitıp, onyŋ basyna kün tuǧan kezde de eşkım kömek qolyn sozbady» deidı. Mıne, logika… Erteŋ betın ärı qylsyn, äldeqandai zaman bolsa, jekemenşıkke ötıp ketken jerlerımızdı kım qorǧaidy? Bügınde är jerdıŋ bır-bır qojaiyny bar. Olardyŋ jerınıŋ maŋyna jolau mümkın emes. Aiaǧyŋdy basqyzbaidy. Künı erteŋ sol jerdıŋ qojaiyndary el basyna kün tusa, «būl bızdıŋ jerımız» dep qaqpalaryn tars jauyp alyp otyra bere me, sonda? Menı naq qazır osy mäsele qatty oilandyryp jür. Jer degen bızdıŋ mekenımız, Otanymyz ǧoi. Osy Atamekenımızdı, Otanymyzdy satyp bolmasa jalǧa berıp bız bailyqqa kenelmei-aq qoisaq qaitedı eken dep tolǧanamyn…
ALAŞQA AITAR DATYM…
Men mal şaruaşylyǧy salasyn zerttep jürgen ǧalym bolǧandyqtan, erekşe män berıp, basymdyq berıp aitatyn oiym ünemı mal şaruaşylyǧyna qatysty bolady. Baiyrǧy qazaqtar maldyŋ basyn ketırmeuge, kiesın qaşyrmauǧa barynşa tyrysqan ǧoi. Osyǧan orai aitarym, bızdıŋ qūzyrly taraptaǧylar da osy mal şaruaşylyǧy mäselesıne airyqşa köŋıl bölse eken. Eger bız özımızdıŋ qazaqtyǧymyzdy saqtap qalǧymyz kelse, aldymen qazaqtyŋ eskı malynyŋ tūqymyn, iaǧni ejelgı mal basyn saqtap qaluǧa küş saluymyz kerek. Osyǧan orai bızge quatty tehnologiia, bılıktı maman kerek. Ükımet tarapynan belgılı bır dotasiialar, subsidiialar bölınuı qajet. Äitpese bız ata-babamyzdyŋ miras etıp qaldyrǧan ejelgı mal tūqymyn müldem joiyp alamyz.
Qarlyǧaş ZARYQQANQYZY,
«Alaş ainasy».
