Atyrau öŋiri — qoinauy ken-bailyqqa toly, sondai-aq, ony mekendegen adamdardyŋ da jan-düniesi tylsym syrlarǧa toly qūtty meken. Sondai jüregi tuǧan jer dep soǧatyn, tuǧan ölkeniŋ şejiresiniŋ är betin talmai zertteitin oqyrmanymyzdyŋ biri – Älimjan Amanbaev. Özi joǧary bilimdi zaŋger bolǧanymen, halqymyzdyŋ tynys-tirşiligin jetik biletin, kökiregi küisandyqtai kümbirlegen Älimjan aǧanyŋ taǧy bir qyry –qazaq halqynyŋ etnografiialyq salt-dästürin zerdeleui. Osy oraida oqyrmandar nazaryna Älimjan aqsaqaldyŋ redaksiiaǧa kelip, äŋgimelegen Qūmai tazy haqyndaǧy äŋgimesin ūsynyp otyrmyz.
Jerdiŋ körki dybys, aspannyŋ körki jūldyz. Darqan dalamyzda dybys berip, qyratynan kökke köterilgen qyran-bürkittiŋ şaŋqyldaǧan dausyn estimegender bolmas. «Taudy alasartpai, jazyq dalany marapattaiyq» degen naqyl söz bar. Jerdegi tektiles jylqydaǧy tūlpar men qūstaǧy qyran. Qyrannan Qūmai tuatyny, tabiǧatta öte sirek kezdesetin, aitsa nanǧysyz qūbylys.
Qūmaidy qolyna tazy etip asyrap, aŋdy ūstauǧa qosqandar bolmasa, mūny sendirudi qajet etetini sözsiz. Sonymen, dauylpaz aqyn Mahambet Ötemisūlynyŋ:
«Qaraqūstan tuǧan qūmaimyn,
Bir sūŋqarǧa jaraimyn.
Sauyryma qamşy tigende,
Şappasqa neǧyp şydaimyn»,
- degen öleŋ joldary osynyŋ aişyqty aiǧaǧy bolǧandai. Aqynnyŋ han Jäŋgirge: «Seni kökten qūdai, jerden qūmai ala ma»,- degeni bar. Babalarym bäigege arǧymaq at jaratyp şaptyryp, qūmai tazy asyrap, aŋdardy ūstauǧa jügirtken. Myltyq asynyp, qaqpan salǧan, ataqty aŋ aulaityn abyz aŋşylar bolǧan. Qoŋdybai atamyz aŋ dese, qar jauǧan qan sonarda, auyrǧan aǧaiynyna, asyraǧan malyna qaramaityn aŋşy desedi. Sonyŋ birinde, «Atan ölse soiylar, äke ölse kömiler, būndai qan sonar künde qaidan tabylar»,- dep qar jauǧan tüngi jürgen qasqyrdyŋ izine tüsip ketip, qara myltyǧymen qasqyrdy atyp alyp kelipti, deitin aǧalarymyz. Äkem eki aǧaiyndy, «ülkeni Terlikbaidy ūşqanǧa, ortanşysy Qanatbaidy qaşqanǧa, Amanbaidy qaqpanǧa jaqsy»,- dep aitady eken. Şeşemiz Şalekei zaiyby Tumaş Jaiyq Äubäkir qyzy Lätipa kindikten jalǧyz, aldynan kisi ötpeitin, qasietti bolypty. Ūldaryna jükti bolǧanda, tüsinde attyŋ terligin tauyp alyp balasyn Terlikbai, qūstyŋ qanatyn tauyp alǧan tüs körip balasyn Qanatbai, al, süt kenjesi meniŋ äkeme jükti bolǧanda tüsinde atalarymen amandasyp balasyn Amanbai dep, attaryn özi qoiǧan körinedi. Äkem Amanbai aŋşy boluymen qatar, temirden tüime tüigen, körik ūstaǧan ūsta boldy. 1941 jyldyŋ qaraşasynda düniege kelgen kenje ūly maǧan arnap kümisten soqqan, baǧdar salǧan qūiysqany mende saqtauly.
Qaraqūs – qyrannyŋ ūiasynda üş jūmyrtqa bolsa, bireui qūmai bolady degen bar. Būl bir qiyn-qystau kezeŋ, ol kezde eldiŋ kün körisi mal baqqan künder bolatyn. Ekinşi düniejüzilik sūrapyl soǧys jeŋispen aiaqtalǧannan keiingi, halyq şaruaşylyǧyn qalpyna keltiruge baǧyttalǧan jyldar, teŋiz jaǧasynda qystaǧynan Naryn qūmyna jailauǧa kiiz üimen köşip şyqqan kez. Äkem Amanbai şaǧyldyŋ jiegindegi būiyrǧyndy, boz jusandy biik töbe basyndaǧy qaraqūs — qyrannyŋ ūiasynan üş jūmyrtqany köripti. Köliginiŋ üstinen tüspei, balapan şyǧatyn künin qadaǧalap jürgen. Būǧan qosa, qyrannyŋ aŋǧa kökte ūşqan baǧyttaryn jete baqylaǧan. Künderdiŋ bir küninde, ūiany qarasa, eki balapan bolypty da, al, üşinşisiniŋ jūmyrtqasynan balapan şyqqan qauyzy qalǧan da, özi bolmapty. Būdan soŋ äkem balapandy izdep jürip, bir qabat şaǧyl işindegi qalyŋ qiiaqtyŋ arasynan näzik şaŋqyldaǧan dauysty estip, osy Küşik-Qūmaidy tauyp alypty. Sodan ony kiiz üige alyp kelgennen keiin, kürtkeniŋ jeŋine kirgizip orap, asyradyq. Qaraŋǧy tüsken uaqytta qyrannyŋ şaŋqyldaǧan näzik dybysyn şyǧaryp tynyǧatyn. Bertin kele qoŋyrqai tüsi kömirdei qaraiyp, jynysy qanşyq, aldyŋǧy aiaǧy qysqa, artqy aiaǧy ūzyn, qoltyǧynyŋ astynda qūstyŋ qanaty siiaqty belgi boldy. Qaiyqtyŋ tūmsyǧyna ūqsas, süiir kelgen tūmsyǧynyŋ üstinde aqşyl syzyq jüni baiqaldy.
Qūmaidy, jalpy it tektilesterdi bir jylda eki jasqa keledi dep esepteidi. Bir qar basqannan keiin, iaǧni, düniege kelgennen soŋ alty ai ötkende aŋǧa saldyq. Qalai ekenin bilmeimin, oǧan at qoimasaq ta «Qaraǧanşyq» atanyp ketti. Būryndarda babalarymnyŋ qyrannan tuǧan «Qaraǧanşyq» atalǧan qūmai ūstaǧandary bolǧan eken. Mümkin osy daǧdymen aty «Qaraǧanşyq» ataldy ma dep oilaimyn. Qūmaidyŋ «Qaraǧanşyq» ataluy, til-közden, basqa bir köldeneŋ kezdesetin jaǧdailardan aman-sau boluyna qoiylatyn at körinedi. Üiimizde Ūşar, Ūşqyn atty arlan tazylar boldy. Olar qūmai-tazy Qaraǧanşyqpen qosylmai bölekteu, būdan jasqanyp jüretin. Qaraǧanşyqtyŋ jinaqy jürisi, jyldamdyǧy olardan äldeqaida şapşaŋ bolatyn. Jerden ūşqan şybyn, torǧaidy joǧary köterilip ketkenşe aiaǧymen jerge qaǧyp tüsiretin, köz ilespeitin şapşaŋdyǧyn körip jürdim. Jerden alyp laqtyrǧanda, mysyq siiaqty aiaǧymen jerge tüsetin. Aŋǧa qosuǧa şyǧarda kiizben qomdalǧan tüieniŋ qomynda, köldeneŋ közge körsetpei alyp jüretinbiz. Üidiŋ otyrǧan jerinen biraz qaşyqtap ketkennen keiin, aŋdar jüretin jer-au degen tūsqa kelgende, qūmaidy jerge tüsirip jiberetinbiz. Qaşqan qoian, tülkini körip quarynyŋ aldynda, bizderge belgi retinde aspanǧa eki-üş ret sekirip baryp, aŋdy quatyn. Quǧan aŋyn köp ūzaqqa jügirtpei, qaiyryp, aldyŋa körinetin jerge quyp äkelip, qatarlasa berip aŋdy şalyp qūlatatyn. Kökserke balyǧynyŋ tisindei, tizilgen tisterimen aŋnyŋ artqy aiaǧynyŋ tolarsaǧy tūsyndaǧy siŋirin qiyp jiberetin. Qoian bolsa şalǧanda şoqaiyp otyryp qalatyn da, tülki bolsa şalǧannan keiin kerilip jatatyn edi. Aŋdy quyp jetip, qatarlasa berip qaiyryp şalǧanda, jerdiŋ būryq etip şaŋy şyǧatyn. Jerde qar bolsa, şalǧan jerdiŋ qary ūşatyn. Keibirde şaŋnan qūmaiǧa şalynǧan aŋnyŋ körinbei qalatyn kezderi bolatyn. Köbinese quǧan aŋyn döŋes – biikteu körinetin jerge şalyp qūlatatyn. Qūmaidyŋ bir qasieti it qūsap yryldamaityn, ne bolmasa ürmeitin. Äkem qūmaidy tazymen şaǧylystyryp, küşigin alu kerektigin aityp jüruşi edi. Biraq, būl maqsaty oryndalmady.
«Qūmaiǧa qonǧan at Qaraǧanşyq,
Qaraqūstan tuylǧany boldy anyq.
Qūndyzdai jyltyldaǧan jüni jūmsaq,
Qūtylmaǧan jer basqan būdan qaşyp!»
- dep oǧan arnalyp öleŋ şyqqanda, äkemiz būl endi bizge tūrmaidy dep aitqany esimde qalypty. Aitqanyndai, qūmai Qaraǧanşyq qolymyzda bir jylǧa juyq bolǧannan keiin, bir tünde joq boldy. Jer-jerden yjdaǧattap ony izdegenimizben, tabylmady. Jaqsy, aqyldy it ölerde süiegin körsetpeidi degen bar. Mümkin, būl ras ta şyǧar, äiteuir, sol ketkennen qūmaidy körmedik. Aptalap dalaǧa qonyp, izdestirgenmen taba almadyq. Eŋ bolmasa, köŋilge toq bolatyn, izin de kezdestirmedik.
Küni büginde, osy bir qūmai tabylǧan jerge jaqyn, äkemniŋ esiminde «Amanbaiqūdyq» degen suy tūşy qūdyq şaǧyl bar. Osy jerde bolǧanda, äkemniŋ kiiz qaptaǧy dombyrasyn alyp Qūrmanǧazynyŋ «Teris qaqpaiy», Dinanyŋ «Äsem qoŋyr», Däuletkereidiŋ «Jeŋgem süier» küilerin oryndaǧan dybysy qūlaǧyma estilip, Qūmaiy köz aldymda elestep, kökke köterilgen qyrannyŋ şaŋqyldaǧan dauysy estilgendei bolady. Qairan, kindik qanyŋ tamǧan tuǧan jer, ne bir syrǧa toly sūlu tabiǧatyŋmen, aisyz qaraŋǧy tünde ǧaryşta jyltyldaǧan jūldyzdai bauraityn özindik qūpiiaŋ bar-au, şirkin!
Älimjan AMANBAEV,
Atyrau oblysy
