116 türli ittiŋ işinde qazaqtyŋ bäitöbeti men qūmai tazyǧa jeteri joq. Bäitöbet qasqyrǧa betpe-bet kele alatyndyǧymen erekşelenedi. Al qūmai tazynyŋ jelmen jarysar jüiriktigi beseneden belgili.
Qasqyr maldy jeidi, qyryp salady. Keide tipti adamnyŋ özine şabuyl jasaidy. Sonda da qazaq qasqyrdy täŋirdiŋ serisi, kök jal, kök böri, syrttan, abadan dep madaqtaidy. Ony jamandamaidy, beiädep sözben balaǧattamaidy. Qazaqtyŋ osy minezin tüsinu qiyn. Babalarymyzdyŋ osy qasieti ǧylymi tūrǧyda zerttelip, däleldenui qajet.
Al it januar bükil ömirin adam balasyna baǧyştaǧan qūlaq kesti adal qūl. Biraq qazaq itti maqtamaidy. Maqtau ornyna jaǧymsyz teŋeudiŋ köbin itke teŋeidi. Mal-mülkin, özin adaldyqpen qorǧai bilgen qūlaq kesti adal qūlyn qazaq nege jaǧymsyz keiipker retinde ataidy? Mūny ǧylymi jolmen baǧalaǧan jön.
Batys ǧalymdarynyŋ biri it pen qasqyr teginiŋ süiegin tauyp alyp soǧan Tomark Tos dep öz atyn qoiypty. Sol ǧalymnyŋ boljamy boiynşa, älgi tekten taraǧan qasqyr men it 13 atadan keiin biri — it, biri — qasqyr bolyp eki türli januarǧa bölingen. Bir atadan taraǧan eki januardyŋ biri — qasqyr erlikke, qaisarlyqqa boi aldyryp, batyr da batyl kökjalǧa ainalǧan. Öz aldyna baǧyt, baǧdary bar, oi, arman, tilegi bar Abadanǧa ainalǧan. Bizdiŋ qazaqqa qasqyrdyŋ osy qasietteri ūnasa kerek. Özin, malyn tartyp jeitin erligin qadirleitin bolar. Onyŋ malǧa, adamǧa şabuyl jasaǧandaǧy aila-täsili, batyldyǧy baǧalanatyn şyǧar.
Adam balasyn asyrauşy januarlar işinde qasqyrdyŋ aldyna eşqandai januar salmaidy eken. Älemdik zertteuler esebinde januarlar asyraǧan balalardyŋ 60 paiyzyn azuly qasqyr apanyna aparyp asyraǧan. Mine, öz jauynyŋ balasyn bauyryna basyp ösiretindigi üşin de qazaq qasqyrdy jaqsy körgen tärizdi. Qasietti babamyz Aşinany qasqyr asyrap jetildirdi. Aşina tūqymy ösip-önip el boldy. Osynau Aşina ūrpaǧy qasqyr atty januardy qūrmet tūtty. Qasqyrdyŋ analyq meiirimin, aq sütin ūmytpau — daǧdyly qalpynan ainymady. Sol tūqym el bolyp tu tikkende, tu betine qasqyr basyn salyp, memlekettik rämizge ainaldyrdy. Qasqyrdy jaǧymdy keiipker retinde beineleu, somdau Aşinadan qalǧan salt ekendigi aiqyn.
Taqyrypqa tūzdyq:
äl-Farabi babamyz «Aspannyŋ körki jūldyz, jerdiŋ körki ün» degen eken. Al jerdegi ünniŋ jaǧymdy, jaǧymsyzy bar emes pe? İt degen üi january jaǧymsyp qyŋsylau, qorqyp qyŋsylau, qorqyp ūlu, izdep ūlu, qorǧanyp üru, qorǧap üru, şäuildep üru, şäbelenip üru, arsyldap üru, äupildep üru, qorqyp üru, qorqytyp üru, yryldau, aryldau siiaqty dybystar şyǧarady. Osy dybystardyŋ qūlaqqa jaǧymdysy joqqa tän.
İt nege jaǧymsyz keiipker? İtti barlyq jamandyq ataulyǧa baulityn qazaqtyŋ özi, biraq qazaq öz tärbiesin özi moiyndamaidy. İtke it söz aitatyn adam ekeni ras qoi. İttiŋ aitaqqa şabatyndyǧy, mäŋgi qūldyǧy, arsyzdyǧy (qazaq baǧasy), şeksiz dostyǧy bizdiŋ ūǧymda onyŋ bolmysyn jaǧymsyz ete tüspek.
Maŋtöbet, bäitöbet, tautöbet ataularynyŋ tüp törkini neni bildiredi? Maŋtöbet — maŋǧaz, salmaqty, sabyrly, syrbaz it. «Maŋ-maŋ töbet, Maŋtöbet» söziniŋ tüp tamyry da osynda jatyr. Bäitöbet — söz törkinin aitu oŋai emes. Qazaqta «bäibişe» degen söz bar. «Bai-bişe» sözine üŋile tüssek, «bai» — şaŋyraq iesi, mal iesi, däulet iesi, qojaiyn bolyp şyǧady. «Bişe» — baidyŋ alǧaşqy qatyny, orynbasary, ekinşi bastyq ekeni dau tudyrmaidy. Sondai-aq, biik terek, ülken terek, symbatty terek sekildi qasietterdi boiyna jiǧan bäiterek sözi de sözimizdi tūzdyqtai tüseri şübäsiz. Endeşe, bäitöbettegi «bäi» de mal iesi, qorǧauşy ūǧymdarymen astasyp jatqany anyqtalady. Bäitöbet — ülken töbet. Tautöbet — tau, taudai, ülken, iri, däu, kesek degennen tuǧan söz.
Tautöbet. Tautöbetter üişikke jatpaidy. Qar nemese mūz üstine jata salsa da, aiazǧa eş toŋbaidy. Älemdegi 116 it türi işinde qazaqtyŋ tautöbeti eŋ irisi bolyp tabylady. Onyŋ keudesi, moiyny, tūmsyǧy juan, basy, auyzy ülken, tisteri iri, ezuleri salaqtap jüredi. Tūmsyǧy kelteleu bolsa da juan bolyp keledi.
Tüktiligi eki türli — jüni qalyŋ, ūzyn qylşyqty. Bas jüni bet-auzyn jauyp tūrady. Qūlaqtaryn da jün basyp alǧan. Denesinde de qalyŋ tübit qaptaǧan. Ekinşi türinde jüni säl tyqyrlau, alaida tübiti qalyŋ şyǧady.
MaŋtÖbet. Maŋtöbetter tün boiy mal küzetip, kündiz mal ūiyqtaidy. İttiŋ osy türi ǧana qasqyrmen jekpe-jekke şyǧuǧa batyly barady. Maŋtöbetterdiŋ keibiri, üi iesi qaitys bolǧanda, sol adamnyŋ molasyna baryp, jatyp alady. Olardyŋ molaǧa baryp qaityp jüretinderi de bolady.
İt küşiktegende küşikterdiŋ jelke terisinen şymşyp ūstap kötergende dauys, dybys şyǧarmaǧany jaqsy it bolady dep qazaq halqy syn aitady.
Taz it, tazy it, taza it degen sözder bar. Taz it — taqyr, jünsiz, jaraqat degen ūǧym beredi. Qūmai tazy — jüni asa taqyr, naǧyz qyranǧa balanady. Al tazy it — bir tūqym, bir tek, bir tür, bir näsil degenge saiady. Taza it — taza qandy, taza tek, taza tūqym, taza näsil, asyl tūqym, asyl tek ūǧymdaryna oiysady. Osy aitylǧan üş törkinniŋ qaisysy dūrys eken? Älbette, anyqtaǧan jön.
Qūmai tazy. «Qyran qūmai eki jūmyrtqa tabady, biri — qūs qūmai, ekinşisi — qūmai tazy» dep joridy babalarymyz ertedegi aŋyzdarynda. «Qūmai tazylar öte jüirik, asa qyran bolady. Öitkeni ol qūmai qūstyŋ balasy, qūmai qūstyŋ ūiasynan alynǧan» dep syr şertedi halyqtyŋ äpsana älemi. Al osy aŋyzdy qazaq nege aitqan?
Qyran qūmai men bürkit balapandaryn jyrtqyştyqqa baulu üşin «ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ilesiŋ» degendei, tülki, qarsaqtyŋ, keide tipti ittiŋ küşikterin, keide qoŋyr aŋdardyŋ laqtary men qozylaryn köterip alyp ketip, tiridei ūiaǧa aparyp tastaidy. Qyran qūstyŋ balapandary älgi «oljanyŋ» köbin basyp jese de, keibirimen ermektep oinap, birge ömir keşedi. Osy oraily mümkindikti tazy ittiŋ qu küşikteri paidalanyp qalatyn bolsa kerek. Qyran äkelgen tamaqty balapan men küşik bölisip jeidi. Osyndai dostasqan ömir aiaqtalyp, balapan ūiadan ūşyp ketkende tazy küşik ūiada qalady. Biik jartas betindegi qūmai ūiasynda japadan jalǧyz şoşyna, zaryǧa qyŋqyldaǧan küşiktiŋ dauysy saiatşylar, malşylar qūlaǧyna şalynsa, ädette olar ne deuşi edi? «Qyran qūmaidyŋ ūiasynan ittiŋ qaŋqyly, ūlyǧan dauysy şyǧady. Qyran qūmaidyŋ jūmyrtqasyn jaryp şyqqan itti alalyq» demei me? Endi osy küşik «qūmai qūstyŋ jūmyrtqasynan şyqqan» degen kuäliktiŋ tarauyna serpin bereri anyq. Älgi küşik qyran şyqsa, qyran qūmai qūstan tuǧandyǧy däriptelmei me, el işinde onyŋ qūstan tuǧandyǧyna senim artpai ma?
İt pen qūstyŋ birinen biri tuar biologiialyq mümkindigi joqtyǧyna qaramai, qazaq elinde «qūmai tazy» degen it bar. Tazy ittiŋ türi, tūqymy köp. Sonyŋ işinde qūmai tazy atalatyn tek — öte tyqyr, jarǧaq qūlaq, salyq tös, tar myqyndy, būlşyq sandy, şymyr moiyn, tik qabaq, auyzdy, azuly, sezimtal, körgiş, qaǧylez, saq, öte tez, öte jüirik bolyp keledi. Odan qaşqan tülki qūtylmaidy. Sondyqtan «qanatsyz bolsa da, arǧy tegi qyran ǧoi, tegine tartqan-au, pätşaǧar» deitin madaq üzilmeidi.
Qazaqtyŋ qūmai tazylary öte taqyr bolǧandyqtan üide, tösekte, törde jata beredi. Syrtqa özdiginen şyǧyp, özdiginen qaityp kiruge äbden daǧdylanǧan. Eger ony syrtqa jatqyzuǧa tura kelse, asty-üstine qabattap kiiz töselip, jabylady. Qalaida ol jyly jatuǧa tiisti. Qystyŋ aiazdy künderinde aŋǧa şyqqan qūmai tazylar at üstindegi iesiniŋ aldyna sekirip şyǧyp qaptal tonnyŋ eteginiŋ astyna kirip alyp tūmsyǧyn syrtqa şyǧaryp syǧalap jatady. Tülki, qarsaq, qoian, qoŋyr aŋdar köringende etektiŋ astynan qarǧyp şyǧyp qualai jöneledi.
Oljalanǧan tülkini aŋşy qanjyǧasyna bailap, atqa qaita mingende tazy taǧy da iesiniŋ aldyna qarǧyp şyǧyp seŋseŋ ton eteginiŋ astyna kirip, jaltaŋ qaǧyp, jortar jaqqa tesile qarap, aŋ ūşyrassa, atylyp şyǧuǧa äzir tūrady. Būl qaqaǧan aiaz künderi qūmai tazy men aŋşy arasyndaǧy qol qoiylǧan kelisimdi mültiksiz oryndap jatqandai äser beredi. İti men iesi birin-biri qabaǧynan tanysady.
Qūmai qūs. Qazaq dalasynda qyran qūmai, jemtikşi qūmai bar. Biraq qyran qūmai sany tym az. Onyŋ sany nege azaidy?
Türikmen elinde «qyran qūmaidyŋ köleŋkesi tüsken adam baqytty bolady» degen söz aitylady.
Äigili ǧalym Älkei Marǧūlan aǧamyz «qyran qūmai būryn bolǧan. Biraq qazir joq şyǧar, bolsa, Pamir tauynda boluy mümkin» deidi.
1945 jyldyŋ qysynda Hantäŋiri tauynyŋ qytai jaq qaptalynda Tolymbai aqsaqal mal qystaǧynda qoiǧa şüiilgen alyp qūsty körgen. «Keide qoidy köterip ketedi, keide adamǧa şabuyl jasaidy» depti qart. Osyǧan qaraǧanda, qūmai äli bar. Äitse de, toqty-torym, qozy-laq bolmasa, tiri salmaǧy 70-80 keli keletin qoidy köterip alyp ketti deu tym senimsiz.
2006 jyly nauryz aiynda toi ötkizuge Qazyǧūrt tauyna bardym. Meni biologiia ǧylymdarynyŋ doktary Amanbek Aqaiūly alyp jürdi. Äŋgime arasynda qyran qūmai tilge tiek etildi. Amanbek «sonau 1980 jyldary Oŋtüstik Qazaqstan oblysyndaǧy «Aqsu-Jabaǧaly» qoryǧynda jūmys istegen kezinde qystyŋ küni bir alyp qūs qoryq jerine jūmyrtqa salǧan. Sol qūs atylyp alynyp, denesi qoryqta saqtaldy. Kerilgen denesi 3 metrge jetti» dedi. Osy qūs qūmai bolar…
Jaǧda BABALYQŪLY, etnograf,
«Dala men qala»,
2008 jyl
