Küi men küişi

Jasyratyny joq, küi öneri äli de özgeşe damudy, qaita qaraudy qajet etetini sözsiz. Ol jöninde jastaiynan küidiŋ sölin qanyp işken dombyraşy, prozaşy, mifologiia zertteuşisi, muzyka synşysy, audarmaşy, dombyra jasau şeberi, “Birjan sal” filmi ssenariiiniŋ avtory Talasbek ÄSEMQŪLOV bylai oi qozǧaidy.

– Men būrynǧy Semei oblysy Aiǧyz auylynda naǧaşy atam, küişi Jünisbai Stambaevtyŋ qolynda östim. Baidyŋ balasy bolǧandyqtan abaqtyǧa aidalǧan atam 1944 jyly elge kelgenimen, 9 jyl NKVD-dyŋ nazarynda bolady. Tek Stalin ölgen soŋ ǧana erkindikti sezingen atam atqa mine salyp, Qarqaralyny betke alady. Ondaǧy oiy – änşiler men küişiler mekeni Qarqaralymen qauyşu. Kelse, önerpazdardyŋ bärin jau şauyp ötkendei. Biri de qalmapty. Biri aştyqta ölse, endi biri soǧystan qaitpaǧan. Solarmen birge ūlttyq dästür de ǧaiyp bol­ǧan. XVIII ǧasyrdan, Abylai zamanynan bastau alatyn küilerdi atamnan, Qarqaralynyŋ ataqty küişisi Ǧaziz Nūrpeiisovten, Aqsuattaǧy Baǧanaly Saiatölekovten, Ädilbek Atyǧaevtan üirendim. Jasyratyn nesi bar, şert­pe küi teperiş körip, oqu oryndarynan alastatylyp keldi. Äli künge adymy aşylǧan joq. Keŋes däuirinde küi öneri Tättimbetten, Qūrmanǧazydan bastalady delinip keldi. Al şyndyǧynda olar – küidiŋ ǧasyrlar boiǧy damuynyŋ nätijesi, şaryqtau şegi. 18 jasymda Almatyǧa kelgenimde Baijigittiŋ 40 şaqty küiin äkeldim. Biraq şertpe küidi alyp kelgen meni alǧaşynda konsert­terge jolatpai jürdi. Künderdiŋ küninde men turaly klassik jazuşy Mūhtar Maǧauin estip, üş işekti dombyra tartatyn Jarqyn Şäkärimovke ertip keluin tapsyrady. Söitip, biz şertpe küilerdi äreŋ degende teledidarǧa şyǧardyq. 

Daryndy akter Dosqan Joljaqsynovtyŋ ötinişimen “Birjan sal” filminiŋ ssenariiin, ömiriniŋ soŋǧy eki jylyn qamtityn ssenariidi 20 künde jazyp, Dosqanǧa tabystap em, ol qatty ūnatty. Filmge laiyqty rejisserdi tabudyŋ reti kelmegen soŋ Dosqan özi tüsiruge bel budy. Älemdik kino tarihynda debiuttiŋ sätti şyǧuy – sirek qūbylys. Al şamaly qarjyǧa debiuti şeber oryndalǧan “Birjan saldy” el jyly qabyldady. Änderin Erkin Şükimanov oryndaidy. Film jaz ortasynda Kökşedegi Maibalyqta tüsirildi.

Tättimbet dombyra şertip otyryp, köbelekti qondyratyn bolǧan. Ony tyŋdaǧannan keiin işte qaiǧy-qasiret qalmaidy eken. Naǧaşy atam Tättimbettiŋ şertkenin körgen. Tättimbettiŋ tūqymdaryn bolşevikter Novosibirden quǧan ǧoi. Abaidyŋ auylyn qalai talqandasa solai etken. Tättimbettiŋ bar kinäsi polkovnik, zauyt, fabrikasy bar bai Qazanǧaptyŋ balasy bolǧandyǧynda. Keŋes ükimeti Tättimbettiŋ atyn öşiruge janyn saldy. Biraq, öşpeidi ǧoi. El işinde küişilerdiŋ bärin qyryp tastasaŋ ǧana öşetin şyǧar. Aitaiyn degenim, sol Tättimbettiŋ birneşe küileri mende ǧana bar eken. Şertpe küidiŋ has şeberi Tättimbettiŋ İsatai, Mūsatai degen balalary bolǧan. Mūsataidyŋ kindiginen taraǧan Parijde tūratyn ūrpaqtary meni 2004 jyly qonaqqa şaqyrdy. Ardaq İsataeva, Nūrjan Janpeiisov, Saian Aqmolda bärimiz baryp, Parijde bir apta konsert berdik.

Bügingi balalar küidi oqu ornyna kelgende biraq üirenedi. Sosyn notanyŋ oŋ jäne keri äseri bar. Notanyŋ arqasynda köne küilerdi bilgenmen, küişilerdiŋ qaǧystary berilmeidi. Küidi notamen üirengen adamnyŋ estu qabileti damymaidy. Sondyqtan da är dombyraşy tek notamen şektelmei, küişiniŋ oryndauyna köz qanyqtyryp, köp estise bolady. Qazir konservatoriiadaǧy jas dombyraşylardyŋ qaǧystary inkubatordyŋ balapandaryndai birdei. Küidi ärkim özinşe tartuy şart. Mäselen, Dina Nūrpeiisova men Qali Jantileuovti, Maǧauiia Hamzin men Äbiken Hasenovti şatas­tyra almaisyz. Nege? Öitkeni olardyŋ ärqaisysynyŋ qaitalanbaityn keremet stili bar.

Bolşevikterdiŋ kesirinen bizdiŋ tarih qisyq arnaǧa tüsti. Qūrman­ǧazyny Däuletkereiden biik qoi­dyq. Däuletkereidiŋ kinäsi töre bol­ǧandyǧynda. Al negizinde Däuletkerei – eŋ ūly küişi. Onyŋ arǧy jaǧyndaǧy Arynǧazy Däuletkereiden eki ese ūly küişi bolǧan.

Küi öneri – basynan baǧy taiǧan näzik öner. Al onyŋ işinde şertpe küilerdi saqtap qalu üşin jergilikti auqattylardyŋ qarjysyna qarjylandyrylatyn, memlekettik jüiege baǧynbaityn aimaqtyq konservatoriialar boluy kerek. Baiaǧyda eldegi balalardyŋ oquyna aqy töleitin Küşikbai degen baidyŋ jalǧyz balasy qaitys bolady. Sonda ol “Elge şarapat qyldym, balalaryn oqyttym. Qai qylyǧymnan taptym eken” dep nalidy. U işip öleiin dese, udyŋ bärin tyǧyp tastalǧan. Pyşaqtalyp öleiin dese de, ol da tyǧuly. Endeşe, aştan ölemin dep jatyp alǧanda, qaiǧysyn Tättimbet qana küiimen seiiltipti desedi jūrt. Sonda Tättimbet tabaldyryqqa kelip “Tabaldyryq qosbasar” küiin, törge ozyp “Zar qosbasar” küiin, odan keiin “Jaidary qosbasarǧa” basady. Soŋǧy küii “Qyrmyzy qosbasar” eken. Qyrmyzynyŋ güli bir-eki künnen soŋ jelge ūşyp ketedi ǧoi. Küşikbai sonda “ne aitaiyn dep ediŋ?” degende, “Qyrmyzydai eki-aq kündik ömirdi onan saiyn qysqartyp qaitesiz?” dep soŋǧy küii “Qyrmyzy qosbasarǧa” oiysqan eken.

Osy äŋgimeden soŋ Talasbek küişi: “Keide biz, dombyraşylar, özimizdi joiylyp ketken qalada jürgendei sezinemiz”, – dedi. Küige de, küişige de, küişilik önerge de qamqorlyq kerek-aq.

Rauza Mūsabai,

Ekibastūz qalasy. 

«Jas Alaş».