Qazaq biı – bidıŋ töresı

Bi… Būl — ülken öner. Al ülken önerdı adamnyŋ tek közben körıp qana qoimai, jürekpen sezınıp, tüisınetını aqiqat. Eger de bız, halqymyzdyŋ arǧy-bergı tarihyna tereŋ zer salsaq, bi önerınıŋ sonau yqylym zamannyŋ özınde-aq, qazaqtyŋ ūlttyq önerınıŋ bır būtaǧyna ainalǧanyn aiqyn aŋǧaramyz. Mıne, osyny tüisınbegen keibıreuler būl künderı «äste, qazaqta bi bolmaǧan, qazaq biı jüre kele, keiıngı jyldarda paida bolǧan» dep säuegeilık aituǧa tyrysady. Mıne, sondyqtan da bügın bız «şyn mänınde, qazaq halqynda bi önerı bolǧan ba, joq pa?» degen saualǧa naqty jauap ızdeuge tyrystyq.

Bi önerı qazaqtyŋ qanyna ja­qyn. Sondyqtan da bolar, Şara Jien­qūlova, Güljan Talpaqova, Däuren Äbırov, Zauyr Raibaev, esımı jer jahanǧa mäşhür bolǧan kör­nektı baletmeister Bolat Aiuhanov syndy bırqatar bişılerımızdıŋ sonau sosializm jyldarynyŋ özın­de ūltymyzdyŋ bi önerın dü­nie­jüzıne tanytyp qana qoimai, älem­­dık sahnada öner körsetuı — būl pıkırımızdıŋ naqty dälelı. Ol — ol ma, qazaq halqynyŋ özge ūlttardan bır erekşelıgı, ol özınıŋ bi önerı ar­­qy­ly kündelıktı tūrmystaǧy ty­nys-tırşılıktı döp basyp beinelei bılgen. Mysaly, sonau ǧasyrlardan bü­gıngı künge jetken «Örmek biı», aŋ­şylar ömırın sipattaityn «Qoian biı», äzıl-syqaq pen külkıge qūryl­ǧan «Aiu biı», sondai-aq ömırdıŋ özı­nen alynǧan «Nasybaişy», «Or­teke», «Tepeŋkök», «Qoian-bürkıt» «Qa­rajorǧa» sekıldı bilerdıŋ bar­lyǧy derlık halqymyzdyŋ künde­lık­tı tūrmysynyŋ bi bolyp örılgen sipattamasy. Bır erekşelıgı, qazaq halqy ejelden än aityp jürıp bi bilegen, bi bilep jürıp än aituǧa maşyqtanǧan. Būl da bolsa, qazaq bi önerınıŋ özındık aiyrmaşylyǧy. Būǧan qosa, toi-tomalaqtarda qa­zaq­tyŋ qyz-kelınşekterı men jıgıt­terı bi önerı arqyly saiysqa tüsıp, jeŋımpazdarǧa ūlttyq dästür boiyn­şa syi-siiapat körsetılıp, jol-joralǧy jasalyp otyrǧan.
- Men «qazaqta bi önerı bol­ma­ǧan, būl halyqqa keiınnen jetken» degen syqyldy alyp-qaşpa sözder­men eşqaşan kelıspeimın. Būl qa­zaq halqynyŋ tarihy men mä­de­nie­tın būrmalap körsetuge tyrysyp jür­gen qaisybır aitqyştardyŋ düdä­mal, kerjaq pıkırı. Düdamal deitınım, mūndai pıkırdıŋ şyn­dyq­pen on qainasa sorpasy qosyl­mai­dy. Demek, şyndyqqa mülde ja­nas­paidy. Önerge bır qadam jaqyn bol­ǧan soŋ, osydan bıraz jyl bū­ryn bıraz uaqyt bi önerın bırsy­pyra zerttegenım bar. Sonda taŋ­ǧal­ǧanym, basqany bylai qoiǧanda, qazaq halqynyŋ batyrlary da bige öte jaqyn bolǧan. Olai deitınım, sol batyrlarymyzdyŋ jauyn je­ŋıp, jeŋıspen elge oralyp kele jat­­qanyn qarapaiym auyl adam­dary olardyŋ biı arqyly tanyp bıl­gen. Biı arqyly deitınım, ädette qa­zaq batyrlary jaudy oisyrata jeŋıp, elge taiap qalǧanda, anadai jerden attarynan tüsıp, auylǧa qa­rai «Bürkıt» biın bilep keletın bol­ǧan. Osylaişa, olar auylǧa jaq­sy habardy jetkıze bılgen. Būl, ärine, tek qazaq halqyna ǧana tän närse, — deidı semeilık «Altyn adam» atanǧan öner zertteuşı Serä­lı Mūhamedsadyqov.
Şyndyǧynda, qazaq bi önerınıŋ tüp-tamyry sonau ǧasyrlar qoi­nauyn­da jatyr. Onyŋ üstıne, jo­ǧaryda aitqanymyzdai, halqymyz özınıŋ ūlttyq bi önerı arqyly qa­zaqy tūrmysqa berık engen ädep-ǧūryptar men aluan türlı tärbielık baǧyttaǧy ıs-äreketterdı beinelep qana qoimai, sondai ūlaǧatty häm syndarly önerdı jastardyŋ boiy­na sıŋıre bılgen.

Qazaqtyŋ bi önerı turaly ūly jazuşy Mūhtar Äuezov: «Bızdıŋ qazaq halqy daryndy, öner­paz halyq, än, küi degen mūra­myz­da şek joq. Al būl qazaq hal­qynda biden qalǧan mūra öte az. Jaŋa ūrpaq osy bidı qolǧa alǧany jön. Menıŋ baiqauymşa, osy öner­ge talpynyp jürgen Şara (Ş.Jien­qūlovany aitady. J.M.) siiaqty jastar bar körınedı. Odan bır närse şyǧatyn türı bar. Al qai önerdı al­saq ta, opera bolsyn, muzyka teat­ry bolsyn, onyŋ bärı bisız bol­maidy.

Qazaqtyŋ midai da­la­sy… Kökpardy köz aldyŋyzǧa eles­tetıp körıŋızşı. Bäigenı kör­dıŋız be? Jorǧanyŋ jürısın kördıŋ be? Mıne, osynyŋ bärı qimyl-qoz­ǧalys. Attyŋ jelısı, jäi jürısı, syl­byr jürısı, şabys jürısı osy­nyŋ bärı bi emes pe? Bi. Qazaqtyŋ küiın tyŋdap körıŋız, qandai äuen iırımderı, yrǧaqtar jatyr. Qol öne­rı, aǧaş üidıŋ özı, oiu, kılem toqu, örmek toqu, şi orau, osynyŋ bärı qimyl, osynyŋ bärın oilap, mu­zy­kasyn tauyp, küiın tauyp säi­kestırseŋ, bi bolyp şyǧady, — dep qazaq biınıŋ ömırdıŋ özınen alyn­ǧandyǧyn alǧa tartqan-dy.
Eŋ ökınıştısı, körşıles qytai qazaqtarynan şekara asyp kelgen buyn biı — «Qarajorǧany» bızdıŋ elımızdıŋ tūrǧyndary jappai bilei bastaǧanda, «būl qazaqtyŋ biı emes, kırme bi. Qaidaǧy bır ūlttyŋ biı, bızge qajetı şamaly» dep säue­gei­lık aitqandar da kezdestı. Alai­da ūlttyq bi, dälırek aitqanda, qaza­ǧyna qaita oralǧan «Qarajorǧa» biı özınıŋ ömırşeŋdıgın san ǧasyr­dan keiın qaitadan däleldedı. Būl da bolsa, qazaq bi önerınıŋ mäŋgı öş­peitın öner ekendıgınıŋ dälelı. Bır quanyştysy, keşe bızben ha­barlasqan Almaty oblysy, Qarasai audanynyŋ «Raiymbek» auylyndaǧy orta mekteptıŋ direktory Tūrsyn­bek Äzımbaev «bızdıŋ Kenen Äzır­baev atyndaǧy orta mekteptıŋ oqu­şy­lary men ūstazdar qauymy sabaq aralyq üzılısterde denenı şiratyp alu maqsatynda — «Qarajorǧa» biın bileudı ädetke ainaldyrdy. Sebebı keşeden bügınge jetken osyndai ūlttyq biımız bızdıŋ şäkırtte­rı­mız­dıŋ süiıp oryndaityn biıne ai­nal­dy» dep quana habarlady. Būl — qazaq biınıŋ bidıŋ töresı ekendıgın aiqyn körsetse kerek!.. Sondyqtan da bız mektep basşysynyŋ quany­şyna: «Bärekeldı, ūzaǧynan süiın­dırsın!» degen tılek qostyq bız. Qa­lai desek te, kök bairaǧymyz as­pan kö­gınde jelbırep tūrǧanda, «Qa­ra­­jorǧa» sekıldı ūlttyq bai­lyǧy­myz­­dyŋ ǧūmyry da ūzaǧynan bol­­­­­ǧai!

Jomart MOLDAHMETŪLY,

«Aqiyn».