Ūly aqynnyŋ dombyrasy Yqylas atyndaǧy halyq muzykalyq aspaptar muzeiınde saqtalyp tūr
Abai Qūnanbaev
Elımızdıŋ prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ qaulysymen biyl 2020 jyly Ūly aqyn Abai Qūnanbaevtyŋ 175 jyldyq mereitoiy toilanady. Soǧan bailanysty halyqaralyq därejede köptegen ıs-şaralar ötkızıletını anyq. Būl ıs-şaralardyŋ negızgı maqsaty Abaidyŋ tūlǧasyn joǧary därejede därıpteu bolyp tabylady. Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly özınıŋ «Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» atty maqalasynda: «Abaidy qalai därıptesek te jarasady. Onyŋ ǧibratty ǧūmyry men şynaiy şyǧarmaşylyǧy – qazaq halqyna ǧana emes, jahan jūrtyna da ülgı-önege. Abaidyŋ adam men qoǧam, bılım men ǧylym, dın men dästür, tabiǧat pen qorşaǧan orta, memleket pen bilık, tıl men qarym-qatynas turaly aitqan oi-tūjyrymdary ǧasyrlar ötse de maŋyzyn joǧaltpaidy. Öitkenı aqynnyŋ mūrasy – bükıl adamzat balasynyŋ ruhani azyǧy» - dep aitqan. Osyǧan orai būl maqalada Ūly danyşpannyŋ közı tırısınde paidalanǧan dombyrasy jaily baian etıledı.
Ūly aqyn, aǧartuşy, jazba qazaq ädebietınıŋ, qazaq ädebi tılınıŋ negızın qalauşy, kompozitor Abai Qūnanbaiūly 1845 jyly qazırgı Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Şyŋǧys tauy bökterınde düniege kelgen. Şyǧarmalarynda qazaq halqynyŋ äleumettık, qoǧamdyq, moraldyq mäselelerın arqau etıp, qazaq ädebietın jaŋa deŋgeige kötergen Abai Qūnanbaiūly ūlttyq muzykada da ülken ız qaldyrdy.
Akademik Ahmet Jūbanov: «Abai qazaq muzykasynan erekşe oryn alady. Abai änderınıŋ melodikasy, yrǧaǧy, formasy özıne deiıngı kelgen qazaq änderıne ūqsamady. Abai änderınıŋ ärqaisysynyŋ özıne menşıktı öleŋı boldy. Būl jäi – muzyka men sözdıŋ käsıpqoilyq därejede qosyluy boldy. Osynyŋ özı aita qalǧandai jaŋalyq. Abai muzyka şyǧaruǧa söz arqyly keldı» dep baǧa berdı.
Abai atamyzdyŋ artynan özınıŋ öleŋderı men qara sözderınen bölek, özınıŋ ışkı jan düniesınıŋ mahabbaty men qaiǧysyn küi arqyly bıldırgen dombyrasy Almaty qalasyndaǧy Yqylas atyndaǧy halyq muzykalyq aspaptar muzeiınde negızgı eksponat retınde köptegen jyldar boiy körermen nazaryna ūsynylyp keledı. Dombyranyŋ qūrylysy: ūzyndyǧy 88 sm, moiyn ūzyndyǧy 50 sm, 12 perneden tūrady. Basynda üş qūlaǧy ornalasqan, qaraǧai aǧaşynan jasalǧan, tüsı qoŋyr. Şanaǧynda 10 dybys saŋylaulary bar. Ökınışke orai būl aspapty jasauşy ūstanyŋ esımı jäne qai jyldary jasalǧandyǧy jaily eşbır derekter joq.
Älemge kemeŋger oişyldyŋ būl jädıgerınıŋ tarihyna keler bolsaq, būl dombyrany Abaidyŋ özı jäne aqynnyŋ ūly Aqylbai qoldanǧan. Keiın būl aspap mūra retınde Aqylbaidyŋ ūly İsrailǧa qaldy. Ūly aqynnyŋ nemeresı İsrail būl dombyramen oblystyq, respublikalyq deŋgeidegı türlı baiqaularǧa qatysyp jürdı. 1959 jyly İsrail dünie salyp, keiınnen qyzdary jädıgerdı Semeidegı Abai Qūnanbaiūlynyŋ ädebi-memorialdyq muzeiıne tapsyrǧan. Al, 1981 jyly Almaty qalasyndaǧy Yqylas atyndaǧy halyq muzykalyq aspaptar muzeiı qoryna alyndy. Qazırgı taŋda aspap atalǧan muzeide saqtauly tūr.
Osy aspaptyŋ erekşelıgın aita ketetın bolsaq onyŋ üş ışektı bolyp keluınde. Mūndai üş ışektı dombyralar Şyǧys Qazaqstan öŋırınde keŋınen taralǧan. Iаǧni, osyndai aspapta oinau şeberlerınıŋ bırı Abai atamyz dep naqty aita alamyz. Onymen qosa, Ūly danyşpanymyzdyŋ özınıŋ şyǧarǧan küilerı «Mai tünı», «Maida qoŋyr», «Tory jorǧa», «Abaidyŋ jeldırmesı» osy üş ışektı dombyraǧa arnalǧan.
Abai Qūnanbaiūly qazaq halqynyŋ muzyka mädenietınıŋ damuyna zor üles qosqan kemeŋger azamat. Osy Ūly tūlǧanyŋ dombyrasyn köremın deuşılerge Almaty qalasyndaǧy Yqylas atyndǧy halyq muzykalyq aspaptar muzeiınıŋ esıgı sızder üşın ärdaiym aşyq.
| Dombyraǧa qol soqpa
Şymyrlatyp bır-bırlep.
Jüregım, soqpa, kel toqta,
Jas keler közge jür-jürlep. Qaiǧyly köŋılım qaidaǧy Būrynǧymdy jaŋǧyrtar. Qairatty alyp boidaǧy, Basymdy qaiǧy qaŋǧyrtar |
Älemge kemeŋger oişyldyŋ būl jädıgerınıŋ tarihyna keler bolsaq, būl dombyrany Abaidyŋ özı jäne aqynnyŋ ūly Aqylbai qoldanǧan. Keiın būl aspap mūra retınde Aqylbaidyŋ ūly İsrailǧa qaldy. Ūly aqynnyŋ nemeresı İsrail būl dombyramen oblystyq, respublikalyq deŋgeidegı türlı baiqaularǧa qatysyp jürdı. 1959 jyly İsrail dünie salyp, keiınnen qyzdary jädıgerdı Semeidegı Abai Qūnanbaiūlynyŋ ädebi-memorialdyq muzeiıne tapsyrǧan. Al, 1981 jyly Almaty qalasyndaǧy Yqylas atyndaǧy halyq muzykalyq aspaptar muzeiı qoryna alyndy. Qazırgı taŋda aspap atalǧan muzeide saqtauly tūr.
Osy aspaptyŋ erekşelıgın aita ketetın bolsaq onyŋ üş ışektı bolyp keluınde. Mūndai üş ışektı dombyralar Şyǧys Qazaqstan öŋırınde keŋınen taralǧan. Iаǧni, osyndai aspapta oinau şeberlerınıŋ bırı Abai atamyz dep naqty aita alamyz. Onymen qosa, Ūly danyşpanymyzdyŋ özınıŋ şyǧarǧan küilerı «Mai tünı», «Maida qoŋyr», «Tory jorǧa», «Abaidyŋ jeldırmesı» osy üş ışektı dombyraǧa arnalǧan.
Abai Qūnanbaiūly qazaq halqynyŋ muzyka mädenietınıŋ damuyna zor üles qosqan kemeŋger azamat. Osy Ūly tūlǧanyŋ dombyrasyn köremın deuşılerge Almaty qalasyndaǧy Yqylas atyndǧy halyq muzykalyq aspaptar muzeiınıŋ esıgı sızder üşın ärdaiym aşyq.
Abzal Süleimenov
Yqylas atyndaǧy halyq muzykalyq aspaptar muzeiınıŋ ǧylymi qyzmetkerı
