Köne türkı örkenietınıŋ öşpes ızderı

Ekı myŋ jyldan astam tarihy bar köne Taraz qalasy ejelgı babalarymyzdyŋ baiyrǧy eskertkışterıne bai ölke. Ortaǧasyrlyq eskertkışterden Qarahan baba, Aişa bibı, Babadja qatun, Tektūrmas kesenelerı, Taraz, Aqyrtas, Qūlan, Balasaǧūn şaharlary, saq, ǧūn, üisın däuırınıŋ obalary jäne taǧy basqa erte däuırdegı eskertkışter mūnda köptep kezdesedı. Osynau tarihi qalada Taraz innovasiialyq-gumanitarlyq universitet rektory Erbolat Sauryqovtyŋ bastamaşyldyǧymen «Jahandanu däuırındegı türkı örkenietı: myŋjyldyqtar sabaqtastyǧy» atty halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia ötken edı. Taraz innovasiialyq-gumanitarlyq universitetınıŋ qabyrǧasynda ötken auqymdy şaraǧa Sanjy universitetı (Qytai), Gazi universitetı (Türkiia), Mäskeu dizain universitetı, Tyva gumanitarlyq universitetı tärızdı bırneşe oqu oryndarynan basşylar men türkolog mamandary qatysty.

Konferensiia belgılı arheolog Karl Baipaqovtyŋ baiandamasymen aşyldy. Ol kısı Qazaqstan aumaǧyndaǧy saq, ǧūn, türık däuırlerıne tän airyqşa arheologiialyqjädıgerler jaiyn qozǧady. Türkiiadaǧy Gazi universitetınıŋ arheologiia bölımınıŋ basşysy, professor Iýjel Seniurt konferensiiaǧa öte qyzyqty mälımetter äkelgen eken. Onyŋ Europadaǧy ǧūndardyŋ obalary turaly baiandamasy konferensiiaǧa qatysuşylardy bei-jai qaldyrmady. Būǧan deiın Rim, Vizantiia patşalyqtaryna telınıp kelgen erte däuır «tümılısterı», iaǧni, bızdıŋşe aitsaq, döŋgelengen töbeler osy künı ǧūndardyŋ Eupopadaǧy ızderı ekenı arheologiialyq derektermen naqty däleldene bastapty. Professor Iýjel Seniurttıŋ aituynşa, ǧūn obalarynyŋ jat jūrttarǧa telınuınıŋ özındık sebebı bar. Ǧūndar jat jerge baryp, türlı memleketterdı baǧyndyrǧanda sol elderdıŋ būiymdaryn da tūtynuǧa mäjbür bolady. Türık dästürı boiynşa, marqūm jerlengende özı tūtynǧan zattarymen bırge jer qoinyna berıletındıgı belgılı jait. Ǧūn obalarynan tabylǧan europalyq zattar özderınıŋ töl būiymdary bolmasa da, joryq oljalary boluy yqtimaldyǧy būryn eşqaşan eskerılmei kelgen. Mūndaǧy obalardyŋ Ortalyq Aziiadaǧy obalarmen ūqsastyǧy qairan qaldyrady. Qazırdıŋ özınde tümılıster maŋaiynan Orhon jazuyna ūqsas köne türıktık tiptegı jazu tabylǧan. Äsırese, şeŋberlı obalar Europadaǧy Balqan tübegınen köptep kezdesetındıgı nazar audarady. Türık halyqtarynda Balqan tauǧa bailanysty söz tırkester, qara öleŋ joldary jiı ūşyrasady. Qazaq halqynda:

Tüie, tüie, tüieler!

Tūzyŋ qaida tüieler?

Balqan taudyŋ basynda,

Baldy qoian qasynda, – degen öleŋ joldary bar.

Türkologiia ǧylymynyŋ aiauly ardagerı, belgılı ǧalym Altai Amanjolov keltırgen Balqan tau turaly öleŋ joldary da tarihi sabaqtastyqtan zor maǧlūmat beredı.

Qazaqta: Balqan, Balqan, Balqan tau,

Ol da bızdıŋ barǧan tau.

Qyrǧyzda: Balqan, Balqan, Balqan too,

Any da bız körgen too.

Qaraqalpaqta: Tüie, tüie, tüieler,

Dūzyŋ qaida tüieler?

Balqan taudyŋ basynda

Balyq oinar qasynda.

Osynau öleŋ joldarynan bızdıŋ tarihi jadymyzdyŋ halyq auyz ädebietınde molynan ūşyrasatyndyǧyn aŋǧaramyz. Babalarymyzdyŋ Europadaǧy jeŋıstı joryqtaryna Ortalyq Aziiadaǧy türıktektes halyqtardyŋ arǧy atalary da qatysyp, keiın tuǧan jerge qaita oralǧanda aitylǧan būl öleŋ joldary ǧasyrlar qoinauynan bızge jetıp otyr.

Gazi universitetınıŋ arheologiia bölımınıŋ basşysy, professor Iýjel Seniurttıŋ äkelgen jaŋalyǧy tarihtyŋ jaŋa paraqtaryn aşatyndyǧy sözsız. Türkiia jerındegı tümılısterge zertteu jūmystary negızınen endı ǧana jürgızılmekşı. Ol jaqtan da «altyn adam» tabylyp jatsa, eş taŋ qalmaityn edık. Öitkenı saqtarǧa tän ǧūryptyq keşender ǧūndarǧa da jat bolmaǧan tärızdı.

Konferensiia aiasynda qonaqtar köne Taraz şaharynda jürgızılıp jatqan ar­heo­­­logiialyq jūmystarymen tanysty. Mūn­daǧa deiın Ortalyq bazar bolǧan qala orta­lyǧynan türlı mädeni-äleumettık nysan­dardyŋ orny, sanaluan arheologiialyq arti­faktıler anyqtaluda eken. Odan keiın saq, üisın däuırı obalary ornalasqan Berıkqara şatqalyndaǧy baiyrǧy babalar jatqan jerge täu ettık. Saq däuırınıŋ oba­lary auasy janǧa saia syilaityn tau-şat­qaldyŋ bauyrynda, özen jaǧasynda, as berıp, at şaptyruǧa qolaily alaŋqailarda ornalasatyndyǧyn talai märte baiqaǧan edık. Būl joly da obalardyŋ tura osyndai bırkelkı jüiede tızbektelıp boi tüzegendıgın aŋǧardyq. Jergılıktı arheologtardyŋ aituynşa, aq patşa Ortalyq Aziiadaǧy, Sıbırdegı barlyq qazba bailyqtardy, äsırese, tarihi eskertkışter ışındegı altyn-kümıs būiymdaryn jinauǧa jarlyq şyǧarǧan. Tura osy Berıkqara tübındegı şatqalynda on jyldan astam arheologiialyq zertteu jürgızgen A.N. Bernştam da tabylǧan tabylymdardy Resei imperiiasynyŋ ortalyǧyna äketken körınedı. Täuelsızdıkke qol jetkızgen soŋ qazaq arheologtary būl jerden qūndy kümıs qasyqtan özge eşnärse taba almaidy. Degenmen, ata-babalarymyzdyŋ süiekterı jatqan obalar bız üşın öz qūndylyǧyn joimaidy. Baqsy-abyzdar Täŋırmen tıldesıp, aruaq-oŋǧandarǧa as beretın mūndai qasiettı oryndar erekşe qorǧauǧa alynuy tiıs-aq. Konferensiianyŋ soŋǧy künınde qonaqtar Qarahan baba, Aişa bibı, Babadja qatūn kesenelerın aralap, eŋselı ǧimarattar tarihynan taǧylym aldy.

Taraz innovasiialyq-gumanitarlyq universitet rektory Erbolat Sauryqov ta türkologiia salasynda jemıstı eŋbek etıp jürgen ǧalymdardyŋ qatarynan. Elımızdegı alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, jartastaǧy ata-babalarymyzdyŋ kelesı ūrpaqqa jetkızgısı kelgen aqparatynyŋ syryn ūqqan Altai Amanjolovtai äidık türkolog, ūlaǧatty ūstazdyŋ şäkırtı Erbolat Sauryqov «Jahandanu däuırındegı türkı örkenietı: myŋjyldyqtar sabaqtastyǧy» atty konferensiia ūiymdastyryp, köptegen memlekettık oqu ordalary men osy salaǧa qatysty mekemeler men ūiymdarǧa ülgı bolyp otyr. «Konferensiia jyl saiyn ūiymdastyryluda. Aldaǧy jyly şaranyŋ auqymyn keŋeite tüsudı josparlap otyrmyz»,– deidı TİGU-dyŋ rektory. Mūndai elımız üşın ǧana emes, türık halyqtary üşın de asa maŋyzdy igı bas­tamany el-jūrt bolyp quattap, bärımız bır kısıdei at salysyp qoldauymyz qajettıgı aitpasa da tüsınıktı emes pe?!

Arman ÄUBÄKIR