Qazaq bürkıtşılerınıŋ tarihy tereŋde

«Qazaqparat» baspasynan şyqqan «Qazaq bürkıtşılıgınıŋ älıppesı» kıtabynyŋ avtory Daniiar Älbozymmen sūhbat – atadan qalǧan bürkıtşılık önerı taqyryby töŋıregınde örbıdı. Kıtapta qyran qūstyŋ jasy, dene müşelerınıŋ atauy, qyran qūsqa qatysty atadan qalǧan danalyq sözder – dala mektebındegı bürkıtşılıktıŋ jai-japsary tolyq qarastyrylǧandai. Qyran balapanyn bauludyŋ qazaq dalasyndaǧy tarihyn, qyran qūsqa qatysty ūlttyŋ dünietanymyn bır kıtapqa toptaǧan avtor bürkıtşılık önerı jaily keŋınen äŋgımelep berdı. 

– Bürkıtşılık taqyrybyn ındete zertteuıŋızge ne sebep boldy? 

– Qymyz ben şūbattyŋ patentın nemıster iemdenıptı, qyrǧyzdar bızdıŋ bürkıtşılıgımızge köz tıgıptı degen dürbeleŋdı aqparattardy oqyǧan sätten bastap, qazaq bürkıtşılıgınıŋ älıppesın jaryqqa şyǧaruǧa tyrys­tym. Bürkıtşılık – qazaq üşın qasterlı dünie. Qyran baptaudyŋ qazaqy ädıs-täsılı, qazaqy joly eşbır halyqta joq dästür. Bız özımızdıŋ osy erekşelıgımızdı qūrmettei aluymyz kerek dep esepteimın.
Bala künımde qyran qūsqa qatysty äŋgımelerdı auzymyzdyŋ suy qūryp tyŋdaitynbyz. Ol kezdıŋ aqsaqaldary qyran qūs turaly tolǧaǧanda äŋgımenıŋ maiyn tamyzatyn edı. Uaqyt öte bürkıt jaily äŋgımeler de azaidy, qyran qūstyŋ syny men syryn bıletınderdıŋ de qatary kemi bastady. Sonda bızdıŋ balalarymyz ata önerın qaidan bılmek degen oi jiı mazalaityn. Sol bala küngı jadymda saqtalǧan äŋgımelerdı sanamda tırıltıp, bügıngı känıgı bürkıtşılermen äŋgımelesıp, bürkıtşılık turaly qalam terbegen etnograftarymyzdyŋ Jaǧda Babalyqūly, A. Tūrdybaev, t.b. ǧalymdarymyzdyŋ, bürkıtşılerımızdıŋ būryn-soŋdy jazǧan dünielerıne qaita oralyp, osy kıtapty jazuǧa bekındım.

– Qazaq dünietanymynda qyran qūstardyŋ jaratylys erekşelıgı, dene müşelerınıŋ atauy jäne syny qandai maŋyzǧa ie? Qyran qūstyŋ qasietterın, qabıletterın adamnyŋ boiyndaǧy erekşe mınezge teŋeu dästürı bızde qanşalyqty saqtalǧan?

– Qazaqta qyran qūsqa tän, qyran qūstardyŋ jasyna, dene müşelerıne tän sipattardy adamnyŋ mınezıne şendestıru köp. Mäselen, qazaq mo­myn, qaq-soqpen ısı joq, tura söi­lep, tura jüretın, köp sözdılıktı ūnatpaityn adamdardy «tomaǧa-tūiyq eken» dep, tomaǧamen bailanystyryp jatady. Mūndaǧy tomaǧaŋyz – bürkıt­tıŋ ekı közın saŋylausyz jauyp tūra­tyn, tamaq bauly, aidarly bas kiımı. Tomaǧaly bürkıt tynyş otyrady. «Tomaǧa-tūiyq» ta osydan kelıp şyqsa kerek.
Keibır äljuaz, söz bılmeitın adamdy «boz ökpe» dep jatady. Sol «boz ökpeŋız» – aryqtatu üşın qyran qūsqa berıletın maldyŋ ökpesı. Qysta dalaǧa ılıngen ökpe aiaz soryp tüsı bozarǧandyqtan, qūnarsyzdyǧy da eskerılıp, «boz ökpe» dep atalǧan. Alaida, boz ökpenı şikı ökpemen şatastyruǧa bolmaidy. Öitkenı, qazaq närestelı boldyq degendı «bır şikı ökpelı boldyq» deidı. Aita bersek, mūndai mysaldar jetkılıktı.
Qyran qūs ataulyǧa qatysty yrymdar, maqal-mätelderdı de kıtapqa engızdık. Qazaqta «Bürkıt qondy, baq qondy» degen yrym bar. «Bürkıt tūrǧan jerde jyn-şaitan tūrmaidy» deidı.

– Qazaq bürkıtşılık önerınıŋ bügıngı taŋdaǧy basty mäselesı nede? Ata-babadan qalǧan osy däs­türdı bız qan­şalyqty ılıp äketıp otyrmyz?

– Bürkıtşılık dästürın ekı top jalǧastyruǧa küş salyp keledı. Bırınşı top – jazuşylar, ziialylar, qoǧam qairatkerlerı, ūlt janaşyrlary. Būlar baspasözde, tele-radioda, kıtaptary arqyly bürkıtşılıktıŋ qyr-syry, qyran qūstardyŋ syn-sipaty jaily keŋırek äŋgımelep, bügıngınıŋ adamynyŋ qūlaǧyna qūiuda. Ekınşı toptaǧylar – qazaqtyŋ bürkıtşılerı. Bürkıttı baptaudyŋ qiyndyǧyna qaramastan olar osy önerdı saqtap qalyp otyr.

– Bügıngı taŋda elımızdegı qyran baptaityndar baiyrǧy baba mūrasyna qanşalyqty berık?

– Bürkıtşılık – änşılık, küişılık siiaqty, atadan balaǧa tek arqyly, önege arqyly berıledı deidı. Bızdıŋ qazırgı bürkıtşılerımız eşqandai jaŋalyq aşqan joq. Barlyǧy ata dästürınıŋ negızınde. Bügıngı qazaq bürkıtşılerınıŋ aşqan bır jaŋalyǧy – bürkıttı jaiau ūstap jürgen kezde, belge tırep ūstaityn, jaiau adamǧa arnalǧan baldaq oilap tapty. Mūny qazırgı bürkıtşıler şyǧardy. Bızdıŋ ata-babamyz eşqaşan jaiau jürmegen. Sondyqtan mūndai baldaq jasamaǧan. Tek atqa salatyn ǧana baldaq jasaǧan. Jalpy, bürkıtşılık tehnologiiasynyŋ negızı atadan balaǧa jalǧasyp kele jatqan ūlttyq ılımde jatyr.

– Jalpy, osy bürkıtşılık, qyran qūsty baptaudyŋ sirep bara jatqany bızdıŋ qanymyzdaǧy dalamen, tabiǧatpen bailanysty bır gennıŋ joǧaluyna, al, ol ūlttyq mınez­dıŋ özgeruıne alyp keledı dep oilamaisyz ba? 

– Bızdıŋ mınezımız eşqaşan tūtastai özgermeidı. Sebebı, dalamen, tabiǧatpen etene jaqyndastyratyn ūlttyq önerımız, käsıbımız köp. Bürkıtşılıktı odan ärı şyŋdai tüsu arqyly bız ata tekke ǧana emes, dalany tüsınu mınezımızge de qaita oralamyz dep oilaimyn. Dalamen, dalanyŋ taǧysymen ünsız tıldesu, ūǧysu qazaqtyŋ qanynda bar qasiet.

– Qyran qiyrdaǧyny şalady deimız ǧoi. Osy söz qanşalyqty ǧylymi negızdı?

– Qyrannyŋ közınıŋ ötkırlıgı adamnyŋ közınıŋ ötkırlıgınen jüz ese artyq ekenın köptegen ǧalymdar, etnograftar moiyndaidy. Qyran kök aspanda nüktedei ǧana bolyp körınıp ūşyp jürgen uaqytta, jer tüstes jorǧalaǧan sarşūnaqty köredı. Al bıraq adam körgen närsenı bürkıt köre almaidy. Mysaly, bürkıt qonaqtap otyratyn maŋǧa bır ülken ūia nemese kürke jasap, soǧan tyǧylyp otyrsa­ŋyz, bürkıt ony jansyz närse dep esepteidı. Bürkıt üşın jandy närse – jybyrlaǧan qozǧalys. Jylan jyludy sezedı ǧoi. Al qyran qūs qozǧalysty köredı. Al kürke qozǧal­masa, bürkıt üşın ol eşteŋe emes. Adam: «Oipyrmai, būryn joq myna kürke qaidan paida boldy?!» dep oilar edı. Al bürkıt ony eşqaşan oilamaidy. Körgıştıktıŋ salystyrmaly kategoriia ekenın osydan baiqauǧa bolady.

– Qazırgı taŋda Qazaqstanda bürkıtşılerdıŋ naqty sany bar ma?

– Bürkıtşılerdıŋ tızımı, ömırbaiany, qai jyldan bürkıtşılıkpen ainalysyp kele jatqany turaly tolyq mälımet bar. Ony kıtap üşın jasap edım, alaida, Esık qalasyndaǧy muzeige tapsyrdym. Esık qalasyndaǧy Ūlttyq muzei Bürkıtşılık turaly būryş aşty. Äuelde saiatşylyq būryşy deptı. Alaida, saiatşylyq keŋ ūǧym, oǧan saiat qūrudyŋ barlyq türlerı turaly derek enu kerek, sondyqtan «Qazaq bürkıtşılıgınıŋ tarihy» degen būryş bolsyn dep ūsynys jasap edım, quana qabyldady. Bürkıtşılık degen sözdıŋ qasynan qazaq degen sözdı eşqaşan tastamaŋyzdar dedım. Sebebı, bız bürkıtşılıgımızden aiyrylyp qalaiyq dep otyrmyz. Al, ol bızdıŋ eŋ ülken önerımız.

– Jaqsy baptalǧan qyran qanşa aŋ ıledı?

– Aitqyştar bır qysta jetpıs-seksen tülkı aldyq dep jatady. Aituǧa oŋai. Sözdıŋ şynyna kelsek, 22-25 tülkıden artylmaidy.

– Bürkıt qasqyr ala ma?

– Qasqyr alatyn bürkıt şaŋda kezdesedı. Ol üşın bürkıtıŋız qaruly, sıŋırlı, qairatty, qaitpaityn boluy kerek. Bürkıttıŋ köpşılıgı ürkıp tūrǧan tülkıge tüspeidı. Onyŋ sebebı – babynyŋ kelıspeuı, jüreksızdıgı. Bır ret tülkıge tüsıp, aiaǧyn şainatyp alǧan bolsa, bürkıt tülkıge müldem jolamaidy. Sebebı, bürkıttıŋ este saqtau qabıletı myqty.
Moŋǧoliiaǧa barǧanda Qapyn Bürkıthanūly degen bürkıtşımen äŋgımelestım. «Bürkıtıŋ üşın qatty uaiymdaǧan kezıŋ boldy ma?», – dep sūradym. Sondaǧy bürkıtşı jıgıttıŋ aityp bergen äŋgımesı mynau:
Qasbatyr degen buriat millioner bar eken. Sol Ulan-batorǧa bızdıŋ bürkıtşı jıgıtımızdı ızdep kelıp, qolqa salypty. Bürkıt pen qasqyrdyŋ tabiǧatta jan berısıp, jan alysyp alysqan beinefilmı kerek. Bürkıtıŋdı jaŋa ūstalǧan, azuy ūstaradai qasqyrǧa salaiyq. Eger bürkıtıŋdı qasqyr jep qoisa, million tugrik (Moŋǧoldyŋ aqşa ölşem bırlıgı) berem. Al zäude bürkıtıŋ qasqyrdy alsa, ekı million tugrik berem deidı. Ekı million tugrik köp aqşa. Ärı bürkıtşı qarjylyq qiyndyq körıp jür eken, kelısedı. Tünımen Qūdaidan «Bürkıtımdı aman qaldyr» dep jylap, tılek tılep şyǧypty. Sol bürkıt qasqyrdy alypty.
Özımızde de bürkıtşılıgımen daŋqy şyqqan Jalaiyr Şora, naiman Tınei sekıldı azamattarymyz bolǧan. Tıneidıŋ qyrany aiuǧa tüsken degen aŋyz bar.
Qyran qūs naǧyz babyna kelse, özınıŋ älıne qarai tülkı, qarsaq, mälın, suyr, elık, taueşkı, qaraqūiryq, aqböken, tıptı qasqyr siiaqty azuly da küştı jyrtqyşqa tüse beredı. Köpşılık qyrandar, äsırese, tüz bürkıtı öz älınıŋ jeter-jetpesın şamamen bıletın bolǧandyqtan kezdesken aŋdardyŋ bärıne tüse qoimaidy. Söitse de, qyrandardyŋ būǧy, qaban, aiu siiaqty asa ırı aŋdarǧa tüsken, tıptı qatty jyldamdyqpen kele jatqan avto­kölık­ke, äuedegı ūşaqqa şabuyl jasaǧan sätterı bar eken. Būl da qyran qūstyŋ jürektılıgınıŋ bır körınısı bolsa kerek.

– Bürkıttı qanşa uaqyt qolǧa ūstauǧa bolady?

– Bürkıttıŋ aŋǧa salu jasy – on jyl mölşerı. Bıraq erekşe qyran bürkıtter men ataqty qūsbegılerdıŋ keibır bürkıtterdı 20-30, tıptı 50 jyl boiy aŋǧa salǧany turaly qyzyqty mälımetter de bar.

– Bürkıt jäne bürkıtşı turaly taǧy qandai qyzyqty derektermen bölıse alasyz?

– Erterekte qaǧan, han-sūltandar, bai, däulettı adamdar qyrandaryna arnap arnaiy üi tıkken. Kedei nemese ortaŋqol qūsbegıler qyranyn otbasynyŋ bır müşesındei körıp, üidıŋ sol bosaǧasyna tūǧyr qoiyp, soǧan otyrǧyzyp qoiatyn bolǧan.
Daŋqy alysqa jaiylǧan bürkıttı qazaq jylqyǧa da aiyrbas jasaǧan. Al bürkıtı aŋ ala almasa ol üşın qyran qūs emes, ony baptaǧan iesı kınälı sanalǧan. Tıptı, bürkıtı iesınıŋ betın tyrnap alsa da, qūsqa keiımegen. «Bürkıtşı üşın bürkıtın sabapty degennen abyroisyzdyq joq» deidı «Saiat» kıtabynda.

– Qazaq qyrannyŋ qadırın bıledı desek te, laiyqty baǧalai almai jürgen qūstar bar ma?

– Köp qoi. Mäselen, auyz ädebietı men jazba ädebietımızde, halyq änderı men öleŋ-jyrlarymyzda «Bidaiyq» atty qyran jaily nebır ädemı teŋeu­ler, maqal-mätelder, oi-tüiınder jetıp jatyr. «Bidaiyqtyŋ ornyna qarǧa-qūzǧyn qona almas» deitın Asqar Toqmaǧambetov. Aqan serınıŋ sūlu da syrly «Syrymbet» änın kım bılmeidı? «Bidaiyqqa laiyq erkem edıŋ, Böktergıge qor bolyp barasyŋ ba?». «Bidaiyqtan sūlu qūs bolmas» degen mätel de ras, «Būltqa ūialaǧan bidaiyq­tai» dep ony kökke kötermeleu de ras eken. Oǧan sol «Bidaiyqty» ūstap, suretke tüsıru baqyty būiyrǧan bızder kuä. Sol «Bidaiyq» turaly derekter az, tym az. Būl bızdıŋ äsem de tegeurındı qyranǧa degen samarqaulyǧymyzdan şyǧar.
Qazaq qūsbegılerınıŋ köpşılıgı itelgını mensınbeidı. «İtelgı etek bylǧaidy» degen keleke maqal da bar. Nege ekenı, sol itelgıge arab qūs­begı­le­rı öte qūmar. Olar itelgını Qazaqstan­nan zaŋdy-zaŋsyz joldarmen alyp ketıp jürgenı turaly derek köp.

Äŋgımelesken Q.Serıkqyzy,

«Qazaq ädebeitı».