Erkın Şükıman — qazaq halqyna belgılı dästürlı änşı. Ol äueletıp än salyp, tyŋdarmanyn tamsandyrumen qatar, ūlttyq önerdıŋ tarihyn zerdelep jürgen önerpaz. Halqymyzdyŋ dästürlı än önerı ülken 4 mektepke jıktelınıp kelse, Altai-Tarbaǧatai änderı qazaq dästürlı än önerınıŋ besınşı mektebı degen pıkırdı änşı jiı aityp jür. Öner men qoǧamdy böle qaramaityn änşımen alǧan sūhbatty oqyrman nazaryna ūsynamyz.
‒ Almatyda ötken leksiia-konsertıŋızdı Tūrsynǧazy Rahimovtyŋ şyǧarmaşylyǧyna arnapsyz. Äigılı kompozitordyŋ qazaq än önerındegı orny qandai?
‒ Qazaq önerı orny tolmas adamyn joǧaltty. Ol ‒ Tūrsynǧazy Rahimov. Tükeŋ bala jastan el arasyndaǧy änşıler, halyq kompozitorlarynyŋ änımen susyndap, qaitalanbas änşılerden sabaq aldy. Odan bölek, aǧasy Erǧazynyŋ ülken tärbiesın kördı. Erǧazy Rahimov alys auylda jatsa da, qazaqtyŋ qara öleŋı men qara sözınde des bermegen talanttardyŋ bırı. Tūrsynǧazy – el ışındegı änşılerdıŋ arasynan äigılı Äset Naimanbaevtyŋ şäkırtı bolǧan Asylhan degen änşını ūstaz tūtyp, (Asylhan – änşı Tolǧanbai Sembaevtyŋ äkesınıŋ ınısı) sol kısınıŋ oryndauşylyq şeberlıgın, odan da basqa köne közderdıŋ qalai än salǧanyn közben körıp, qūlaqpen estıp, boiyna sıŋırıp ösken könenıŋ közı, jaŋanyŋ basy bolǧan änşı, kompozitor. Būdan bölek, Tūrsynǧazy Rahimov Jüsıpbek Elebekovtıŋ änşılık mektebınen öttı. Jüsekeŋ şäkırtterınıŋ barlyǧyna mınezdeme berıp, bolaşaqta qandai bolatynyna deiın boljau aityp otyrady eken. Ol kısınıŋ aitqanynyŋ däl kelgendıgı jaily Qairat Baibosynov, Tūrsynǧazy Rahimov, Ǧalym Mūhamedin aǧalarymyzdan da estıgen edım, ol aǧalarym da sol Jüsekeŋnıŋ Jüsekeŋ Tūrsynǧazy aǧamyzǧa «Sen tübı kompozitor bolasyŋ-au» deitın körınedı. Sol aitqany kelgendei, Tükeŋ artyna keiıngı ūrpaqqa azyq bolardai qanşama mol dünie qaldyryp kettı.
Ol kısı halyq änderın, Arqanyŋ Bırjan sal bastaǧan sal-serılerınıŋ syrly sazyn kökeige qūiyp, öz zamanynyŋ ünıne de qūlaq türe bılgen, Abai änderıne tereŋ üŋıle bılgen, keiınnen jetken Şäkärım änderımen de susyndap, qysqasy barlyǧyn qorytyp, sal-serılık dästürdıŋ ızınde än şyǧarǧan, özınıŋ jolyn qalyptastyrǧan kompozitor. Ol kısınıŋ änşılıgı de eşkımge ūqsamaityn, öz joly bar. Alǧaş tyŋdaǧan adam üşın tüsınıksızdeu bolǧanmen, bız siiaqty Tükeŋnıŋ änderımen ösken jastarǧa ol kısınıŋ änderın alǧaşqy bır-ekı notasynan-aq tanuǧa bolady. Al, ömırde eşkımge qiianaty joq, müldem taza ketken azamat dep oilaimyn. Säbi bolyp keldı, säbi bolyp kettı. Tura özınıŋ jüregın jaryp şyqqan ännıŋ taǧdyryn qaitalady.
Tūrsynǧazy aǧany 1996 jyly alǧaş ret kördım. Ömırınıŋ soŋyna deiın aralastyq, osy uaqyt aralyǧynda bırde bır ret aşulanǧanyn körgem joq. Tolǧanbai Sembaev aǧamyz Tūrsynǧazy Rahimovty: «Qarapaiymdylyq pen ūlylyqqa jetken jan» dep baǧalaityn. Ülken önerdıŋ iesı bola tūryp, qarapaiym qalpynda qalu köbımızdıŋ qolymyzdan kelmeidı. Onyŋ qazaq än önerıne bergen dünielerı halyqtyŋ köz aldynda. Keşegı sal-serılerdıŋ dästürın HHI ǧasyrǧa deiın alyp kelgen önerpaz.
‒ Öz şyǧarmaşylyǧyŋyz turaly aitpai ketu orynsyz bolar…
‒ Bügınde repertuaryma köptegen änder bar. Jürgen jerıŋde jaŋa, tyŋ änder kezdesıp qala ma dep qūlaǧyŋdy türe jüresıŋ. Būrynǧy eskı änderdı, qazır el ışınde aitylyp qalyp jatatyn, än zertteuşılerı ūsynyp jatatyn änderdı tauyp, oryndap jürmız. Äbılahat Espaev, Sadyq Kärımbaev, Sydyq Mūhamedjanov, Kenjebek Kümısbekov sekıldı kompozitorlardyŋ kezınde jaryqqa şqqan än jinaqtary qaita bır qaraudy qajet etetın siiaqty. Sosyn, Zataevichtıŋ kıtaptaryn qaita qoparyp qarap, hronologiia tızbek jasap qoiǧan boldyq. Arqanyŋ änşılık mektebıne qatysty änderdı ırıktep, är studentke bırden-ekıden änder berıp, 20-30 ändı är emtihandarda oryndap, bügıngı künde osy änderdı repertuarlaryna engızdı. Odan bölek, B.Erzakovichtıŋ, H.Jüzbasovtyŋ, M.Maişekinnıŋ halyq kompozitorlary Aqan, Bırjan, Jaiau Mūsa, Äsetterdıŋ änderınen qūrastyrǧan jinaqtaryn qaita aqtaryp jatyrmyz. Iliia Jaqanov jinaqtaǧan halyq kompozitorlarynyŋ änderın şamamyzdyŋ kelgenınşe jinaqtaudamyz. Osydan bıraz uaqyt būryn jaryq körgen «Qazaqtyŋ 1000 änı» degen ülken eŋbektegı änderdı de önerpazdardyŋ oryndauyna beremız. Mūndai eŋbekterdı sanauly azamattar ǧana qarap jatqan siiaqty. Taliǧa Bekhojinanyŋ 200 änınıŋ ışınde Altai-Tarbaǧatai öŋırlerınen şyqqan 60-70 än bar. Jaŋa zaman kompozitorlarynyŋ da änderın oryndauǧa tyrysyp jatyrmyz. Bıraq mūnyŋ barlyǧy tük ıstemegenmen bırdei. Sebebı, men qazaq änı, (onyŋ ışınde halyq kompozitorlarynyŋ änderı bar, jaŋa zaman kompozitorlarynyŋ änderı bar, qazırgı kezdegı kompozitorlardyŋ änderı bar) tek qazaq änınıŋ ŪLY MŪHİT ekenıne közım jettı jäne sol mūhitty kesıp ötuge jüzdegen adamnyŋ da ǧūmyry jetpeitınıne közım äbden jettı. Al, ony zertteu mäselesı odan on ese qajyr men qairatty qajet etedı.
‒ Altai-Tarbaǧatai änderın zerttep jür edıŋız. Qandai tyŋ derekter taptyŋyz?
‒ Bırneşe jyldan berı jinaqtaǧan Altai-Tarbaǧatai änderınıŋ toptamasyn qūrastyru üstındemın. Onyŋ qaşan, qalai şyǧatynyn uaqyt körsetedı. Aryq söilegen dūrys pa deimın. Sonda da bolsa qysqaşa aituǧa bolady. Qazırgı dästürlı än önerınde ülken 4 mektep bar dep jürmız. Besınşı mektep ‒ Altai-Tarbaǧatai änderı. Sol öŋırlerdegı qazaqtyŋ qara öleŋın, qaimaǧy būzylmai saqtalǧan äuenderın jinap, qazırge deiın 200 ändı notaǧa tüsırıp daiyndap qoidym. Odan bergı de Altai men Tarbaǧatai öŋırınen şyqqan kompozitorlardyŋ änderı tabylyp jatyr. Solardyŋ bırı Kürşımdık Ramazan Äbılmäjınov degen aqasaqaldyŋ änderı. Ol kısı qazır baqilyq bolyp kettı. Bıraq artynda qalǧan ūly İısbek Äbılmäjınov aǧamyz jetkızıp otyr. Odan bölek ol kısınıŋ tuǧan ınısı Bedelbek aqsaqal qazır Öskemen qalasynda tūrady, ol aǧamyzdan da köp mälımet aldym desem bolady. Bedelbek aqsaqaldyŋ özı sūrapyl küişı. Kezınde «Otyrar sazy» orkestrı elge konsert qoiuǧa barǧanda, Bedelbek aǧamyzdyŋ küi tartqanyna qatty razy bolǧan Nūrǧisa Tılendiev atamyz on sausaǧyn bır-bırlep süigen eken. Osyndai el arasyndaǧy jön bıledı-au degen bıren-saran adamdardan alyp jatqan änderımız bar. Odan basqa Moŋǧoliia, Qytai qazaqtarynyŋ änderınıŋ jinaqtary, sol jaqtan kelgen önerpazdardan estıgen, jiǧan änderdı paidalanyp jatqan jaiymyz bar.
Qolymda bır qyzyqty derekter bar. Ol jaqta bızdegı Arqanyŋ Bırjan sal, Ükılı Ybyrai siiaqty belgılı sal-serılerınen, än önerın arnaiy käsıp etken Äset Naimanbaidan asqan änşı joq. Al, ataqty bır-bır änımen qalǧan Bürkıtbai men Sūlubailar sol kezdegı zamannyŋ qysastyǧynan, Gomindaŋ ökımetınıŋ ozbyrlyǧynan erkın şyǧarmaşylyq keŋıstıkke jete almai qalǧan. Sūlubai ‒ änşı, aqyn bolǧan adam. Alaşapqyn soǧys, qily kezeŋnıŋ arasynda tūsauly attai qalyp qoiǧandar. Özım osy uaqytqa deiın Äsettıŋ änı dep estıgen «Qara qyz» änın änşı Maira Mūhammedqyzynyŋ äkesı Mūhammed Äbdıqadyrūly Ahmet Kömekūly degen kısınıŋ änı degen derek keltıredı. Eger Ahmet Kömekūly bolsa, onda Qytai jerınde «Ätıkei-Nūrjekei» degen dastan jazǧan, sol jaqtaǧy «Aiqap» jurnalynyŋ tılşısı bolǧan, Äset Naimanbai arnaiy baryp sälem bergen, Şylby Kömekūlyna qandai da bır qatysy bar ma eken degen de oi tuady. Jalpy zertteitın dünie öte köp. «Aqtorǧai», «Aqşoqy» degen halyq änderınıŋ de bız bıletın derekterı basqa bolyp şyqty. «Aqşoqy» änın änşı Erbolat Şaldybekov oryndap jürdı. Ol jıgıt Jetısu öŋırınıŋ änşısı. Keiınnen kımnen üirengenın sūraǧanymda «bır aqsaqaldan üirenıp em, däl qai jaqtan ekenı esımde joq» dedı. Sol ännıŋ qaidan şyqqanyn bılu üşın sūrastyrsam, Moŋǧoliiaǧa Altaidan barǧan qazaqtardyŋ änı eken. Ony bır aǧaiynnyŋ toiynda Moŋǧoliiadan kelgen adamdarmen qūdandaly bop, sol kezde maǧan asyqpai aityp berdı.
Jalpy än önerınde «äuez» degen de dünie bar ǧoi deimın. «Äuez» degen ännıŋ Moŋǧoliia qazaqtarynyŋ än jinaǧynda on bes türı kezdesedı, özımde bes-alty türı bar. Änderdıŋ diapazony kvinta, seksta intervaldarynan aspaidy. Keremettei än degenge de kele qoimaidy. Öte şaǧyn. Sodan osy «äuez» degen dünienı zerttei kele qarasam, ol parsynyŋ sözı eken. Tıptı «än» sözınıŋ özı parsynyŋ sözı. Saz, muzyka, yrǧaq, äuen, melodiia t.b degen maǧynany bıldıredı. Būl sözdı zerttei kele Mahmūt Qaşqaridyŋ eŋbekterıne baryp tıreldım. V-VI ǧasyrlarda Qazaqstan territoriiasynyŋ oŋtüstıgın mekendegen türkıler ekı tılde, türkı, parsy tılınde söileptı. Sol uaqytta būl aumaqta soǧdylar taipasy da ömır sürgen eken. Jıbek joly boiynda sauda-sattyq, keruen köp bolǧandyqtan, tūrmystyq qajettılıkke qarai oŋtüstıktegı türkıler ekı tılde söilegen eken. Al soltüstıktegıler tek türkı tılınde söilegen. Bız qazaqtyŋ qara öleŋıne «Qara öleŋ» dep at qoiyp, aidar taqqan Şoqan Ualihanov ekenın bılemız. Iаǧni, būl parsy tıldes elderdıŋ bırınde än sözınıŋ ornyna qoldanylyp, bızde de erterekte şaǧyn änderdı osylai atady ma eken degen oi tuady.
«Aqpeiıldıŋ änı» degen ännıŋ de ekı türı bar. Ännıŋ äuenı Altai-Tarbaǧatai äuenıne kelgenımen, sözı, ändegı oqiǧa batys öŋırdegı Mūhittyŋ «Ämırhan» degen änıne ūqsas. Tıptı, bırdei keletın şumaqtary da bar. Qairan qaldym. Batys Qazaqstanda aitylyp jürgen «Ämırhan änı», Altai-Tarbaǧataida «Aqpeiıldıŋ änı» bolyp jür. Bıreuınde «Sūrasaŋ atym ‒ Aqpeiıl, Sıŋılım Qaişa» dep «Ämırhan änındegıdei» keledı. Al ekınşısı «Sūrasaŋ atym ‒ Aqpeiıl, Sıŋılım Ainam» dep jür. Bıraq än bölek, basqa. Altai-Tarbaǧatai öŋırınıŋ äuenı.
Mūndai qyzyqty derekter köp. Qazaq änderı tolyqtai zerttelgen joq. Än önerı degenıŋız, joǧaryda aitqanymdai mūhit. Būny zertteu bır adamnyŋ, on adamnyŋ da qolynan kelmeidı. Bıraq tūtas än önerın zerttep bıtıru mümkın emes. Qazırdıŋ özınde än mätınıne, än avtorlaryna qatysty dau-damai köp. Taiauda Qairat Baibosynov aǧamyzdyŋ repertuaryndaǧy änder notaǧa tüsırılıp, kıtap bolyp şyqty. Sonda Qairat aǧa osy uaqytqa deiın aitylyp jürgen Aqan serınıŋ «Şämşı-Qamary» Sätmaǧambettıŋ änı bolyp şyqty. Uäiıstıŋ «Peruaiym» änı bolyp kelgen än Aqan serınıŋ änı dep şyqty. Aqan serınıkı bolyp kelgen «Kök köbelek» änı halyq änı dep berılgen.
«Gauhar tas» änınıŋ üş türı engen. Halyq änı bolyp jürgen «Äupıldek» änın osydan azdaǧan jyldardyŋ aldynda stildık erekşelıgıne qarap, Säkennıŋ änı boluy mümkın degen derekter aitylatyn el ışınde. Bıraq Qairat aǧanyŋ kıtabynda Maqajan Şidenov degen adamnyŋ änı bop berılgen. Osyndai ızdenıster men zertteuler älı de köp kerek. Ol bıraq Säkennıŋ änı bolmaityn şyǧar. Öitkenı ol «Tar jol, taiǧaq keşuınde» Äupıldek kölınıŋ basyna kelgende «mynau ändegı köl osy ma?» deitını bar. Iаǧni, oǧan deiın Säken ol ändı bılgen. Osyndai joramaldar äzırge öte köp. Bıraq än anda da, mūnda da jür. Bız anau aitty, mynau aitty demei, naqty ǧylymi zertteuler jasauymyz kerek. Auyzşa derek ǧylymi tūjyrym bola almaityn siiaqty bop körınedı.
‒ Soŋǧy kezderı dästürlı än önerınde halyq änın bıreuge, avtory bar ändı basqa tūlǧaǧa telu beleŋ alyp barady…
‒ Qoldan avtor jasau — qiianat. Mysaly, «Aqqūm» änın Ahmet Baitūrsynovtıkı dep jürgender bar. Ol ‒ halyq änı. «Daididau» änın Maǧjan Jūmabaevtıkı dep jür. Maǧjannyŋ özıne tän üş-tört änı bar. Tıptı, Maǧjannyŋ «Sen sūlu» änınıŋ de üş nūqasy bar. Bıreuı minorlyq, bırı majorlyq, soŋǧysy major-minorlyq nūsqasy. Aralas nūsqadaǧysy Zataevichtıŋ kıtabynan şyqty. Kezınde Beiımbet Mailin, Säbit Dönentaev, Iliias Jansügırovter Zataevichke kemınde on ännen bergen. Bız sol ziialylardyŋ bergen änderın solarǧa teli bersek ne boldy? Ol tūsta Säken Seifullinnıŋ änderı bar bolatyn. Säkennıŋ muzykalyq mūralary degende İmanjüsıppen kezdesetın kezın ūmytyp ketemız. İmanjüsıp jaǧdaiy qiyndaǧan kezde Säkennen kömek sūrap keledı. Sol kezde Säken İmanjüsıpke özınıŋ änın aityp beredı. İmanjüsıp ändı estıp, riza bolady.
Alǧaş ret Zataevich qazaqtyŋ halyq änderın jinaimyn degende, Säken Qazaqstandaǧy halyq-aǧartu komitetınıŋ basşysy bolyp tūrǧan kezı, memlekettıŋ qiyn jaǧdaiyna qaramastan ekı myŋ somnan artyq aqşa audarady. Sodan halyq ziialylaryna özı ülgı bolyp, eŋ bırınşı bop özı Zataevichke bıneşe küi, bırneşe än beredı. Mysaly, sol kezde Säken Zataevichke «mynau özımnıŋ änım edı» dep tört-bes ändı bere salsa bolar edı ǧoi. Qolynda tūrdy. Ol özınıŋ änın bergen joq, äuelı halyqtyŋ mūrasyn, halyqtyŋ qazynasyn jinap berdı. Özınıŋ şeşesı aityp jürgen änderdı, äkesı Seifullanyŋ bırneşe küilerın beredı. Äke-şeşesınen, el ışındegı küişılerden üirengen Toqanyŋ küiın, «Terısqaqpai» siiaqty küilerdı beredı. Säken qiianatqa barǧan joq. Sondyqtan, bız Alaş arystary bergen ändı olardyŋ jeke basyna menşıktep beruge qaqymyz joq. Onda ändı oryndaǧan, jetkızgen adam körsetılgen. Būl mäsele qazır jeke bır toptardyŋ müddesı üşın, jerşıldık nemese ruşyldyqtan şyǧyp otyrǧan siiaqty. Olar qoldan avtor jasauǧa, bolmaǧan adamdy boldy deuge qūmar. Tıpten, qazır mūndai qiianatşyldar küşıne mınıp aldy. Bır künı qazaqta halyq änı qalmai, bärınıŋ avtoryn tauyp berıp, masqara bolmasaq igı edı.
‒ Konservatoriiany bıtırgen şäkırtterıŋız, basqada dästürlı öner mektepterınen bılım alǧan önerpazdardyŋ önerdegı örısı qalai bolyp jatyr?
‒ Konservatoriiaǧa kelgenıme 6-7-aq jyl boldy. Maŋdaiy jarqyrap, el aldynda än salyp jürgen şäkırt tärbieledım dep aita almaimyn. Äuelı änşılık qanmen, tabiǧatpen keledı. Al, Alla Taǧala ondai talantty bır adamnyŋ basyna üiıp-tögıp bere salmaidy. bıreude dauys bar, keudesınde quys bolmaidy. Dauysy bar, oiy joq änşıler bar.
Bız oqyp jürgen kezde «Altybaqan» degen telehabardan şyqpaityn edık. Sol habar jas önerpaz studentterdı, basqa da belgılı ülken änşılerdı nasihattady, ūlttyq önerdı därıptedı. Al qazır bügıngı dästürlı önerde jürgen jas talanttardy şyǧaratyn habar joq. Halyq änderı, ūlttyq muzykamyz konkurstarda ǧana nasihattalyp jatyr. Sondyqtan, telearnalardan halyq änderı nasihattalsa deimın. Qazır «Almaty» arnasynda ǧana Serık Äbıkenūly bastaǧan «Bır ännıŋ tarihy» habaryn jalǧastyryp «Inju-Marjan» degen baǧdarlama şyǧyp jür. Basqa arnalardan mūndai habarlardy körgenım joq. Bızdegı arnalar bır-bırın aŋdyp otyratyn siiaqty. «Qazaqstan» arnasyndaǧy «Telqoŋyr» habary jabylsa, basqa bır arna bız aşa qoiaiyq deitın siiaqty. Al ūlttyq muzykany şyn nietımen nasihattap otyrǧan arnalar joq. Bärı nege bır-bır habardan taratpaidy? Odan keiın halyq estradanyŋ oraşolaq, änı men sözı qabyspaityn, tek sekeŋdegen änşılerdı tyŋdamaǧanda kımdı tyŋdaidy. Al dästürlı änşıler estradaǧa ketpegende qaitedı? Toi jaǧalamaǧanda qaitedı? Toi degen qauıptı närse. Qazırgı tılmen aitqanda «halturaǧa» üirenu degen söz. Sahna degen bölek älem. Sahnaǧa şyqqannan keiın, jai ömır süre salmau kerek. Sahnanyŋ patşasyna ainaluyŋ qajet. Sahnadan körermenge bärı körınıp tūrady. Bızdıŋ şäkırtter änşı retınde qalyptasyp, täjıribeden öteiın dese, baiaǧydai orta joq. Bız jaqsy kezeŋde tuylǧan baqytty jandar ekenbız. Jiı-jiı habarlarda, radioda, ülken sahnalarda qatar än saldyq. Qazır oǧan müldem mümkındık joq.
Jaqynda marqūm Tūrsynǧazy Rahimovtyŋ bırınşı festivalıne studentterımdı alyp bardym. Jergılıktı telearna bırneşe studentımmen bırge taŋerteŋ sūhbatqa şaqyrdy. On minuttan bölıp tüsıredı eken. Sol telearnaǧa bırge barǧan şäkırtterıme telejürgızuşıler sūraq qoisa, auyzdarynan sözı, qoinynan bözı tüsıp, söilei almai qoidy. Bärın bılıp tūrsa da dūrystap sūhbat bere almady. Olar kıtap oqymaityn siiaqty, söileuge, oiyn jetkızuge oraşalaq eken. Sodan şäkırtterge qoiylatyn sūraqtarǧa özım jauap berıp otyrdym. Olar än ǧana saldy. Bızdıŋ qoǧam şäkırtterdı bulyqtyryp tastaǧanyn sonda bıldım. Kezınde student bolsaqta, sūhbatqa şaqyratyn. Al bızdıŋ studentter sahnanyŋ özın jatsynyp qalǧan. Bırıgıp konsert ötkızulerıne de mümkındık joq. Onyŋ barlyǧy qarjyǧa kelıp tırelıp tūr. Halyq jaŋa talanttardy tani almai jatyr. Ärine, şäkırtterım bolǧasyn qattyraq aityp otyrǧan şyǧarmyn, nebır talantty balalar bar. Taza eŋbekpen öz biıgın baǧyndyryp jürgenderı jeterlık. Menıŋ aldymnan bıtırgenderdıŋ bırneşeuı muzykalyq kolledjderde sabaq berıp jür. Oblystyq filormoniialarda, muzykalyq mektepterde jūmys ıstep jür.
‒ Qazaq änderın qalai oqytu kerek?
‒ Mūndai oqudyŋ negızderın endı-endı ǧana jasap jürmız. Än üiretudıŋ ädıstemesın qaita jasau kerek siiaqty. Al ädıstemenı qaita jasau üşın klassifikasiiasyn qaita qarau kerek pe eken dep oilaimyn. Bılmeimın… Būl dünielerdı ärkım özınşe jasaidy. Qazır Batys, Arqa, Jetısu, Syr öŋırınıŋ änşılık mektepterıne bölıp oqytyp jürmız. Jalpy qazaq änderın qalai oqytu kerek? Ärbır mektepke bır-bır klassifikasiia jasau kerek şyǧar. Öitkenı ärqaisysynyŋ özınşe bölek erekşelıgı, dombyra qaǧysyndaǧy aiyrmaşylyqtar jeterlık. Bügınde studentter kolledjderden, muzykalyq mektepterden bıtırıp keledı. Keide olardyŋ üirenıp kelgen änderınde köptegen qatelıkter bolyp jatady. Dombyra qaǧystarynda da kemşılıkter kezdesedı. Solardyŋ barlyǧyn jöndep, qaitadan retke keltıresıŋ. Studentke ekı ändı üirenuge bersek, bırın tyŋnan, ekınşısı retınde özı üirenıp kelgen ändı qaita beruge tura keledı. Bıraq olar özderı terıs üirenıp kelgen ändı dūrystai almai qinalady. Sol baiaǧy sarynnan şyǧa almai jatady. Mūǧalımdıktıŋ maşaqaty da, rahaty da bar eken. Bır jaqsysy bız de öz-özımızge üŋılemız. Mūǧalımdıkke erte kelıp qoiǧan joqpyn ba dep te oilaimyn. Kezındegı Qairat aǧalardyŋ zamanymen salystyrǧanda naǧyz şyrqap jüretın kezımız ǧoi. Al bıraq qazırgı zamanymyz ūlttyq muzykamyzǧa narau, nemqūraily, qyryn qaraidy.
‒ Dästürlı önerge nemqūraily qaraityn qazaq qoǧamy nenı joǧaltuda?
‒Ūlttyq muzykaǧa mūryn şüiıre qaraityndar köp. Ötkende bır habarda Berık Jüsıp «Qazaq ūlttyq dybys idealynan ajyrap qalǧan» dedı. Dūrys aitady. «Jüsıpbektıŋ ǧajap dauysy bügıngı jastarǧa jat, tyŋdamaityn äuezge ainalyp barady» dep qynjylyp otyr. Ol ‒ ras. «Ǧarifollanyŋ közın audaryp-töŋkerıp, anau şyrqau biıktegı notalarǧa jetken dauysyn, mim önerın qazırgı jastar sıŋıre almaidy. Tüsınuge öresı jetpeidı. Anau Ämırenıŋ şaŋqyldaǧan, sūŋqardyŋ dausyndai dybysty qazırgı jastar qabyldai almaidy». Rasynda da, Berık aǧa aitqandai, ūlttyq dybys idealynan ajyrap qaldyq. Öitkenı bızdıŋ dybys idealymyzdy jastar, qazırgı estradadaǧy mylqau, zoryqqan dybys eken dep oilaityn bolar. Tıptı, dästürlı muzykada oqyp jürgen şäkırtterge Jüsıpbektı, Manarbektı, Ǧarifollany, Mädeniettı, Jänıbektı tyŋda deseŋ qabyldai almaidy. Olar bızdıŋ özımızden ǧana tyŋdap üirengendı oŋai köredı. Öitkenı olar täuelsızdıkten keiın düniege kelgender. Ol tūsta bızdıŋ elge neşe türlı muzykanyŋ aǧymdary kırdı. Sonymen östı. Qysqasy, maraltaişa aitqanda «…Kelemeidı menı moiyndaǧysy, Örkeniettık dıldegı ynsap». Qazır olardy kınälai almaisyŋ. Ūlttyq muzykany jatsynyp baramyz.
‒ Endı ne ısteu kerek?
‒ Berık Jüsıp: «Jüsıpbek oryndaǧan «Qarqaraly» änı bar emes pe? Sol ännıŋ tarihyn jazyp, ssenarii tüzıp, ännıŋ tarihi oqiǧasy negızınde multfilmge ainaldyryp, ändı Jüsıpbektıŋ oryndauynda berıp, balalarǧa ūsynu kerek» degendı aitady. Menıŋ de aitarym ‒ osy. Ötedūrys ideia aityp otyr. «Aitylmasa söz jetım, tyŋdalmasa än jetım» degendei, halyq änın, jyryn tyŋdaityn qazaqtyŋ qūlaǧy auyrlap kettı. Tyŋdauşy joq, qysqasy. Berık aǧanyŋ oiyn jüzege asyruǧa qyruar qarajat kerek. Al būny jasai alsaq, bız joǧaltyp alǧan tyŋdauşyny da, oryndauşyny da qaitaryp alamyz dep oilaimyn. Osyndai multfilmge ainalǧan dünielerdı balabaqşadan tyŋdatuymyz kerek. Qazır dästürlı ändı tyŋdau, oryndau tek at töbelındei ǧana muzykalyq oqu oryndaryndaǧy jastardyŋ enşısınde qaldy. Būdan bölek, mektepterde oqytuǧa tiıspız.
Qazır üş tılde oqytamyz dep jatqanda, dästürlı ändı kım kerek qylady. Şyǧys Qazaqstan oblysy, Tarbaǧatai audanynda Bi Boranbai auyly bar. Sol auyldyŋ Üştöbe degen şaǧyn fermasynda Saibolat esımdı jıgıt tūrady. Sol Saibolat bır joly balalarǧa arnalǧan konkursqa 1-10 synyp oquşylary arasynan 10 balany alyp kelıptı. Barlyǧy dombyrada än aitady. Solardyŋ arasynda özınıŋ tuǧan qyzy da bar eken. Ekı keştıŋ arasynda maǧan qyzynyŋ oryndauyndaǧy änın tyŋdatuǧa, üige ertıp keldı. Sonda Saibolattyŋ qyzy köp änşılerdıŋ tısı bata bermeitın «Qanat taldyny» oryndap berdı. Sosyn Abaidyŋ «Segız aiaǧyn» şyrqady. Men Saibolatqa taŋdana qaradym. Ol jıgıt özı mektepte eŋbek pänınen sabaq beretın siiaqty. Muzykadan alystau jıgıt, bıraq ändı süietın adam. Mekteptegı balalardy jinap, dombyra üiretıp, än aitudan arnaiy synyp jürgızedı. Tıptı, 2-synyptyŋ oquşysy«Aqbaqaidy» aityp berdı. Sol jolǧy konkursqa alyp kelgen on balasy da jüldelı boldy. Osyndai el ışındegı bırdı-ekılı adamdar ǧana önerdıŋ otyn öşırmei, balalardy tärbielep jür. Ol üşın kök tiyn aqşada almaidy.
Būl mäselenı jalǧyz men ǧana aityp jürgen joqpyn. Men siiaqty qolyna qara dombyrasyn, qart qobyzyn ūstaǧan önerpazdardyŋ barlyǧy da aityp jür. Bızde arnaiy mamandandyrylǧan mektepter öte az. Oǧan qai ata-ana balasyn aparyp oqyta beredı. Būny ministrlık bekıtuı kerek te, auyldyq jerde, aimaqtarda jürgen muzykalyq bılımı bar bızdıŋ studentterge sabaq bergızuı kerek. Negızı, dästürlı än önerın mekteptıŋ baǧdarlamasyna qostyru qajet. Qazırgı talap – aǧylşyn tılın üirenu. Qazaqtyŋ balasy aǧylşyn tılın üirenıp bolǧanşa, qazaqtyŋ ǧajaiyp änderı joǧalyp ketpei me? Kım oryndaidy? Bılım jäne ǧylym ministrlıgı eskeretın taǧy bır mäsele mynau. Bız oqyǧan kezde qazaq tılı sabaǧy jürdı. Qazaq tılınıŋ jazylu jäne aitylu erejesı (orfografiia, orfepiia) degen bar. Özımızdıŋ konservatoriiadaǧy jaǧdaidy mysal eteiın, bızdıŋ studentter qalai jazyldy, solai aitady. «Qaraqyz» degen sözdı osy betınde aityp tūrady, aityluynda «qaraǧyz» bolu kerek emes pe? «Aqiyq» degen söz de osylai… «Kürek» sözın «Kürek» «Kürök», «Jürek», «Jürök» bolyp aityluy kerek. Studentterden senderge qazaq tılı oqytyla ma dep sūrasam, bastaryn şaiqaidy. Qazaq tılı pänınıŋ oqytuşylarynan sūrasam, olar qazaq tobyna orys tılı, orys bölımderıne qazaq tılı ötedı deidı. Äi, sonda änşılerge orfografiia men orfoepiiany kım üiretedı? Bız olarǧa än üiretemız be, qazaq tılınıŋ zaŋdylyqtaryn üiretemız be?
‒ Dästürlı än önerın bügıngı künge jetkızuge üles qosqan qandai ǧalymdardyŋ eŋbegın airyqşa atauǧa bolady?
‒ Äigılı Zataevichtıŋ 1925 jyly «Qazaq halqynyŋ 1000 änı» atty kıtaby şyqty. 1931 jyly «Qazaqtyŋ 500 än-küiı» degen kıtaby taǧy şyqty. Al Zataevich sol myŋ jarym ännıŋ tek 35-ınıŋ ǧana änın jazyp alǧan. Qalǧany tek notada äuen küiınde qalyp tūr. Sözın şyǧaryp alaiyn deseŋ, qai jerınde ne tūrǧanyn bılmeisıŋ. Osy 500 än-küidıŋ 86-sy küi, qalǧany än. Zataevich sondaǧy änderdıŋ 34-35-ınıŋ ǧana sözın jazyp alǧan, qalǧany tek notada äuen küiınde tūr. Onyŋ qai jerınde ne tūrǧany belgısız. Mysaly, qaiyrmasy qaisy, şumaǧy qaisy nemes ägägä, halalai siiaqty odaǧai sözderdı qai jerıne qoiamyz, osy jerlerı tüsınıksız. Endı osy änderdıŋ tekstologiiasyn zertteu jorlynda 30 jyl ǧūmyryn sarp etıp, än sözderın notanyŋ astyna qoiyp, änderdı bır jüiege tüsırgen, ol — Zeinūr Qospaqov. Talai kompozitorlardyŋ jinaǧyn şyǧarǧan, änderın notaǧa tüsırgen ǧalym. Sol tūsta, redkollegiia müşelıgınde Serık Qirabaev, Seiıt Qasqabasov syndy bılgır ǧalymdar boldy. Būl bızdıŋ ädebietşı ǧalymdarymyzdyŋ jasaǧan ülken syiy. Al osy änderdı qaitadan notaǧa tüsırgender J.Janūzaqova, H.Jüzbasov, Z.Qospaqov, T.Sarybaev. Bolat Qaraqūlovtyŋ notaǧa tüsıru jüiesıne jaqyndatyp tüsırdı. Būl kısı ‒ qazaq änderın notaǧa tüsırudıŋ jüiesın jasaǧan azamat. Mysaly, on bır buyndy qara öleŋde: «Qaraǧym, ainalaiyn, keldıŋ qaidan?» deitın bolsa, üş bunaqtan tūrady ǧoi. Osy ärbır bunaq bır-bır taktı bolyp esepteluı kerek. Ändı aitqanda, saz sözge baǧynyp otyrǧandyǧyn aŋǧaruǧa bolady. Ony jüzege asyryp otyrǧan Ädebiet jäne öner institutyndaǧy ǧalymdar. Olardyŋ eŋbegı zor.
‒ Bızde «Bırjan sal», «Aqan serı» kinolary, Baluan Şolaq, Şämşı turaly spektalder bar. Taǧyda qandai tūlǧalardyŋ ömırı jaily kino nemese spektakl qoiu kerek dep oilaisyz?
‒ Mosart, Bethoven, Puchini turaly kinolardy, Djuzeppe Verdi turaly 70 jyldary tüsırılgen 7 seriialy filmdı körıp şyqtym. Qandai keremet! Al bızde ondai tūlǧalar joq pa? Bırjan saldyŋ özı bır kino emes, bırneşe serial tüsıruge bolatyn tūlǧa. Baluan Şolaq, Mädi, Äset, Jaiau Mūsa syndy taudai tūlǧalarymyz bar. Aqan serı turaly kinoda bırde Qūlager, bırde basqa dünienı körsetıp, Aqan serınıŋ şyǧarmaşylyq tūlǧasyn aşylmai qalǧan. Beine bır suret önerındegı abstraksiia siiaqty. Eşkım eşteŋe tüsıne almaidy. Bızge halyq tüsınetın, halyqtyŋ jüregınen oryn alatyn, tılı tüsınıktı dünie kerek. «Bırjan sal» kinosy etnografiiaǧa tūnyp tūr. Bızde önerı bügıngı qazaqqa jetpei, şaŋ basqan arhivterde jatqan tūlǧalar öte köp. Olardyŋ mol mūrasy, şyǧarmaşylyq qazynasy, ömırı tūtas qoǧamdy tärbielei alatyn ideologiia qūralyna ainala alady.
‒ Äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan
Jänıbek ǦALYM
"Türkıstan"
