Erkin Shúkiman — qazaq halqyna belgili dástúrli ánshi. Ol áýeletip án salyp, tyńdarmanyn tamsandyrýmen qatar, ulttyq ónerdiń tarıhyn zerdelep júrgen ónerpaz. Halqymyzdyń dástúrli án óneri úlken 4 mektepke jiktelinip kelse, Altaı-Tarbaǵataı ánderi qazaq dástúrli án óneriniń besinshi mektebi degen pikirdi ánshi jıi aıtyp júr. Óner men qoǵamdy bóle qaramaıtyn ánshimen alǵan suhbatty oqyrman nazaryna usynamyz.
‒ Almatyda ótken lekııa-konertińizdi Tursynǵazy Rahımovtyń shyǵarmashylyǵyna arnapsyz. Áıgili kompozıtordyń qazaq án ónerindegi orny qandaı?
‒ Qazaq óneri orny tolmas adamyn joǵaltty. Ol ‒ Tursynǵazy Rahımov. Túkeń bala jastan el arasyndaǵy ánshiler, halyq kompozıtorlarynyń ánimen sýsyndap, qaıtalanbas ánshilerden sabaq aldy. Odan bólek, aǵasy Erǵazynyń úlken tárbıesin kórdi. Erǵazy Rahımov alys aýylda jatsa da, qazaqtyń qara óleńi men qara sózinde des bermegen talanttardyń biri. Tursynǵazy – el ishindegi ánshilerdiń arasynan áıgili Áset Naımanbaevtyń shákirti bolǵan Asylhan degen ánshini ustaz tutyp, (Asylhan – ánshi Tolǵanbaı Sembaevtyń ákesiniń inisi) sol kisiniń oryndaýshylyq sheberligin, odan da basqa kóne kózderdiń qalaı án salǵanyn kózben kórip, qulaqpen estip, boıyna sińirip ósken kóneniń kózi, jańanyń basy bolǵan ánshi, kompozıtor. Budan bólek, Tursynǵazy Rahımov Júsipbek Elebekovtiń ánshilik mektebinen ótti. Júsekeń shákirtteriniń barlyǵyna minezdeme berip, bolashaqta qandaı bolatynyna deıin boljaý aıtyp otyrady eken. Ol kisiniń aıtqanynyń dál kelgendigi jaıly Qaırat Baıbosynov, Tursynǵazy Rahımov, Ǵalym Muhamedın aǵalarymyzdan da estigen edim, ol aǵalarym da sol Júsekeńniń Júsekeń Tursynǵazy aǵamyzǵa «Sen túbi kompozıtor bolasyń-aý» deıtin kórinedi. Sol aıtqany kelgendeı, Túkeń artyna keıingi urpaqqa azyq bolardaı qanshama mol dúnıe qaldyryp ketti.
Ol kisi halyq ánderin, Arqanyń Birjan sal bastaǵan sal-serileriniń syrly sazyn kókeıge quıyp, óz zamanynyń únine de qulaq túre bilgen, Abaı ánderine tereń úńile bilgen, keıinnen jetken Shákárim ánderimen de sýsyndap, qysqasy barlyǵyn qorytyp, sal-serilik dástúrdiń izinde án shyǵarǵan, óziniń jolyn qalyptastyrǵan kompozıtor. Ol kisiniń ánshiligi de eshkimge uqsamaıtyn, óz joly bar. Alǵash tyńdaǵan adam úshin túsiniksizdeý bolǵanmen, biz sııaqty Túkeńniń ánderimen ósken jastarǵa ol kisiniń ánderin alǵashqy bir-eki notasynan-aq tanýǵa bolady. Al, ómirde eshkimge qııanaty joq, múldem taza ketken azamat dep oılaımyn. Sábı bolyp keldi, sábı bolyp ketti. Týra óziniń júregin jaryp shyqqan ánniń taǵdyryn qaıtalady.
Tursynǵazy aǵany 1996 jyly alǵash ret kórdim. Ómiriniń sońyna deıin aralastyq, osy ýaqyt aralyǵynda birde bir ret ashýlanǵanyn kórgem joq. Tolǵanbaı Sembaev aǵamyz Tursynǵazy Rahımovty: «Qarapaıymdylyq pen ulylyqqa jetken jan» dep baǵalaıtyn. Úlken ónerdiń ıesi bola turyp, qarapaıym qalpynda qalý kóbimizdiń qolymyzdan kelmeıdi. Onyń qazaq án ónerine bergen dúnıeleri halyqtyń kóz aldynda. Keshegi sal-serilerdiń dástúrin HHI ǵasyrǵa deıin alyp kelgen ónerpaz.
‒ Óz shyǵarmashylyǵyńyz týraly aıtpaı ketý orynsyz bolar…
‒ Búginde repertýaryma kóptegen ánder bar. Júrgen jerińde jańa, tyń ánder kezdesip qala ma dep qulaǵyńdy túre júresiń. Burynǵy eski ánderdi, qazir el ishinde aıtylyp qalyp jatatyn, án zertteýshileri usynyp jatatyn ánderdi taýyp, oryndap júrmiz. Ábilahat Espaev, Sadyq Kárimbaev, Sydyq Muhamedjanov, Kenjebek Kúmisbekov sekildi kompozıtorlardyń kezinde jaryqqa shqqan án jınaqtary qaıta bir qaraýdy qajet etetin sııaqty. Sosyn, Zataevıchtiń kitaptaryn qaıta qoparyp qarap, hronologııa tizbek jasap qoıǵan boldyq. Arqanyń ánshilik mektebine qatysty ánderdi iriktep, ár stýdentke birden-ekiden ánder berip, 20-30 ándi ár emtıhandarda oryndap, búgingi kúnde osy ánderdi repertýarlaryna engizdi. Odan bólek, B.Erzakovıchtiń, H.Júzbasovtyń, M.Maıshekınniń halyq kompozıtorlary Aqan, Birjan, Jaıaý Musa, Ásetterdiń ánderinen qurastyrǵan jınaqtaryn qaıta aqtaryp jatyrmyz. Ilııa Jaqanov jınaqtaǵan halyq kompozıtorlarynyń ánderin shamamyzdyń kelgeninshe jınaqtaýdamyz. Osydan biraz ýaqyt buryn jaryq kórgen «Qazaqtyń 1000 áni» degen úlken eńbektegi ánderdi de ónerpazdardyń oryndaýyna beremiz. Mundaı eńbekterdi sanaýly azamattar ǵana qarap jatqan sııaqty. Talıǵa Bekhojınanyń 200 ániniń ishinde Altaı-Tarbaǵataı óńirlerinen shyqqan 60-70 án bar. Jańa zaman kompozıtorlarynyń da ánderin oryndaýǵa tyrysyp jatyrmyz. Biraq munyń barlyǵy túk istemegenmen birdeı. Sebebi, men qazaq áni, (onyń ishinde halyq kompozıtorlarynyń ánderi bar, jańa zaman kompozıtorlarynyń ánderi bar, qazirgi kezdegi kompozıtorlardyń ánderi bar) tek qazaq ániniń ULY MUHIT ekenine kózim jetti jáne sol muhıtty kesip ótýge júzdegen adamnyń da ǵumyry jetpeıtinine kózim ábden jetti. Al, ony zertteý máselesi odan on ese qajyr men qaıratty qajet etedi.
‒ Altaı-Tarbaǵataı ánderin zerttep júr edińiz. Qandaı tyń derekter taptyńyz?
‒ Birneshe jyldan beri jınaqtaǵan Altaı-Tarbaǵataı ánderiniń toptamasyn qurastyrý ústindemin. Onyń qashan, qalaı shyǵatynyn ýaqyt kórsetedi. Aryq sóılegen durys pa deımin. Sonda da bolsa qysqasha aıtýǵa bolady. Qazirgi dástúrli án ónerinde úlken 4 mektep bar dep júrmiz. Besinshi mektep ‒ Altaı-Tarbaǵataı ánderi. Sol óńirlerdegi qazaqtyń qara óleńin, qaımaǵy buzylmaı saqtalǵan áýenderin jınap, qazirge deıin 200 ándi notaǵa túsirip daıyndap qoıdym. Odan bergi de Altaı men Tarbaǵataı óńirinen shyqqan kompozıtorlardyń ánderi tabylyp jatyr. Solardyń biri Kúrshimdik Ramazan Ábilmájinov degen aqasaqaldyń ánderi. Ol kisi qazir baqılyq bolyp ketti. Biraq artynda qalǵan uly Iisbek Ábilmájinov aǵamyz jetkizip otyr. Odan bólek ol kisiniń týǵan inisi Bedelbek aqsaqal qazir Óskemen qalasynda turady, ol aǵamyzdan da kóp málimet aldym desem bolady. Bedelbek aqsaqaldyń ózi surapyl kúıshi. Kezinde «Otyrar sazy» orkestri elge konert qoıýǵa barǵanda, Bedelbek aǵamyzdyń kúı tartqanyna qatty razy bolǵan Nurǵısa Tilendıev atamyz on saýsaǵyn bir-birlep súıgen eken. Osyndaı el arasyndaǵy jón biledi-aý degen biren-saran adamdardan alyp jatqan ánderimiz bar. Odan basqa Mońǵolııa, Qytaı qazaqtarynyń ánderiniń jınaqtary, sol jaqtan kelgen ónerpazdardan estigen, jıǵan ánderdi paıdalanyp jatqan jaıymyz bar.
Qolymda bir qyzyqty derekter bar. Ol jaqta bizdegi Arqanyń Birjan sal, Úkili Ybyraı sııaqty belgili sal-serilerinen, án ónerin arnaıy kásip etken Áset Naımanbaıdan asqan ánshi joq. Al, ataqty bir-bir ánimen qalǵan Búrkitbaı men Sulýbaılar sol kezdegi zamannyń qysastyǵynan, Gomındań ókimetiniń ozbyrlyǵynan erkin shyǵarmashylyq keńistikke jete almaı qalǵan. Sulýbaı ‒ ánshi, aqyn bolǵan adam. Alashapqyn soǵys, qıly kezeńniń arasynda tusaýly attaı qalyp qoıǵandar. Ózim osy ýaqytqa deıin Ásettiń áni dep estigen «Qara qyz» ánin ánshi Maıra Muhammedqyzynyń ákesi Muhammed Ábdiqadyruly Ahmet Kómekuly degen kisiniń áni degen derek keltiredi. Eger Ahmet Kómekuly bolsa, onda Qytaı jerinde «Átikeı-Nurjekeı» degen dastan jazǵan, sol jaqtaǵy «Aıqap» jýrnalynyń tilshisi bolǵan, Áset Naımanbaı arnaıy baryp sálem bergen, Shylby Kómekulyna qandaı da bir qatysy bar ma eken degen de oı týady. Jalpy zertteıtin dúnıe óte kóp. «Aqtorǵaı», «Aqshoqy» degen halyq ánderiniń de biz biletin derekteri basqa bolyp shyqty. «Aqshoqy» ánin ánshi Erbolat Shaldybekov oryndap júrdi. Ol jigit Jetisý óńiriniń ánshisi. Keıinnen kimnen úırengenin suraǵanymda «bir aqsaqaldan úırenip em, dál qaı jaqtan ekeni esimde joq» dedi. Sol ánniń qaıdan shyqqanyn bilý úshin surastyrsam, Mońǵolııaǵa Altaıdan barǵan qazaqtardyń áni eken. Ony bir aǵaıynnyń toıynda Mońǵolııadan kelgen adamdarmen qudandaly bop, sol kezde maǵan asyqpaı aıtyp berdi.
Jalpy án ónerinde «áýez» degen de dúnıe bar ǵoı deımin. «Áýez» degen ánniń Mońǵolııa qazaqtarynyń án jınaǵynda on bes túri kezdesedi, ózimde bes-alty túri bar. Ánderdiń dıapazony kvınta, seksta ıntervaldarynan aspaıdy. Keremetteı án degenge de kele qoımaıdy. Óte shaǵyn. Sodan osy «áýez» degen dúnıeni zertteı kele qarasam, ol parsynyń sózi eken. Tipti «án» sóziniń ózi parsynyń sózi. Saz, mýzyka, yrǵaq, áýen, melodııa t.b degen maǵynany bildiredi. Bul sózdi zertteı kele Mahmut Qashqarıdyń eńbekterine baryp tireldim. V-VI ǵasyrlarda Qazaqstan terrıtorııasynyń ońtústigin mekendegen túrkiler eki tilde, túrki, parsy tilinde sóılepti. Sol ýaqytta bul aýmaqta soǵdylar taıpasy da ómir súrgen eken. Jibek joly boıynda saýda-sattyq, kerýen kóp bolǵandyqtan, turmystyq qajettilikke qaraı ońtústiktegi túrkiler eki tilde sóılegen eken. Al soltústiktegiler tek túrki tilinde sóılegen. Biz qazaqtyń qara óleńine «Qara óleń» dep at qoıyp, aıdar taqqan Shoqan Ýalıhanov ekenin bilemiz. Iaǵnı, bul parsy tildes elderdiń birinde án sóziniń ornyna qoldanylyp, bizde de erterekte shaǵyn ánderdi osylaı atady ma eken degen oı týady.
«Aqpeıildiń áni» degen ánniń de eki túri bar. Ánniń áýeni Altaı-Tarbaǵataı áýenine kelgenimen, sózi, ándegi oqıǵa batys óńirdegi Muhıttyń «Ámirhan» degen ánine uqsas. Tipti, birdeı keletin shýmaqtary da bar. Qaıran qaldym. Batys Qazaqstanda aıtylyp júrgen «Ámirhan áni», Altaı-Tarbaǵataıda «Aqpeıildiń áni» bolyp júr. Bireýinde «Surasań atym ‒ Aqpeıil, Sińilim Qaısha» dep «Ámirhan ánindegideı» keledi. Al ekinshisi «Surasań atym ‒ Aqpeıil, Sińilim Aınam» dep júr. Biraq án bólek, basqa. Altaı-Tarbaǵataı óńiriniń áýeni.
Mundaı qyzyqty derekter kóp. Qazaq ánderi tolyqtaı zerttelgen joq. Án óneri degenińiz, joǵaryda aıtqanymdaı muhıt. Buny zertteý bir adamnyń, on adamnyń da qolynan kelmeıdi. Biraq tutas án ónerin zerttep bitirý múmkin emes. Qazirdiń ózinde án mátinine, án avtorlaryna qatysty daý-damaı kóp. Taıaýda Qaırat Baıbosynov aǵamyzdyń repertýaryndaǵy ánder notaǵa túsirilip, kitap bolyp shyqty. Sonda Qaırat aǵa osy ýaqytqa deıin aıtylyp júrgen Aqan seriniń «Shámshi-Qamary» Sátmaǵambettiń áni bolyp shyqty. Ýáıistiń «Perýaıym» áni bolyp kelgen án Aqan seriniń áni dep shyqty. Aqan seriniki bolyp kelgen «Kók kóbelek» áni halyq áni dep berilgen.
«Gaýhar tas» ániniń úsh túri engen. Halyq áni bolyp júrgen «Áýpildek» ánin osydan azdaǵan jyldardyń aldynda stıldik ereksheligine qarap, Sákenniń áni bolýy múmkin degen derekter aıtylatyn el ishinde. Biraq Qaırat aǵanyń kitabynda Maqajan Shıdenov degen adamnyń áni bop berilgen. Osyndaı izdenister men zertteýler áli de kóp kerek. Ol biraq Sákenniń áni bolmaıtyn shyǵar. Óıtkeni ol «Tar jol, taıǵaq keshýinde» Áýpildek kóliniń basyna kelgende «mynaý ándegi kól osy ma?» deıtini bar. Iaǵnı, oǵan deıin Sáken ol ándi bilgen. Osyndaı joramaldar ázirge óte kóp. Biraq án anda da, munda da júr. Biz anaý aıtty, mynaý aıtty demeı, naqty ǵylymı zertteýler jasaýymyz kerek. Aýyzsha derek ǵylymı tujyrym bola almaıtyn sııaqty bop kórinedi.
‒ Sońǵy kezderi dástúrli án ónerinde halyq ánin bireýge, avtory bar ándi basqa tulǵaǵa telý beleń alyp barady…
‒ Qoldan avtor jasaý — qııanat. Mysaly, «Aqqum» ánin Ahmet Baıtursynovtiki dep júrgender bar. Ol ‒ halyq áni. «Daıdıdaý» ánin Maǵjan Jumabaevtiki dep júr. Maǵjannyń ózine tán úsh-tórt áni bar. Tipti, Maǵjannyń «Sen sulý» ániniń de úsh nuqasy bar. Bireýi mınorlyq, biri majorlyq, sońǵysy major-mınorlyq nusqasy. Aralas nusqadaǵysy Zataevıchtiń kitabynan shyqty. Kezinde Beıimbet Maılın, Sábıt Dónentaev, Ilııas Jansúgirovter Zataevıchke keminde on ánnen bergen. Biz sol zııalylardyń bergen ánderin solarǵa telı bersek ne boldy? Ol tusta Sáken Seıfýllınniń ánderi bar bolatyn. Sákenniń mýzykalyq muralary degende Imanjúsippen kezdesetin kezin umytyp ketemiz. Imanjúsip jaǵdaıy qıyndaǵan kezde Sákennen kómek surap keledi. Sol kezde Sáken Imanjúsipke óziniń ánin aıtyp beredi. Imanjúsip ándi estip, rıza bolady.
Alǵash ret Zataevıch qazaqtyń halyq ánderin jınaımyn degende, Sáken Qazaqstandaǵy halyq-aǵartý komıtetiniń basshysy bolyp turǵan kezi, memlekettiń qıyn jaǵdaıyna qaramastan eki myń somnan artyq aqsha aýdarady. Sodan halyq zııalylaryna ózi úlgi bolyp, eń birinshi bop ózi Zataevıchke bineshe kúı, birneshe án beredi. Mysaly, sol kezde Sáken Zataevıchke «mynaý ózimniń ánim edi» dep tórt-bes ándi bere salsa bolar edi ǵoı. Qolynda turdy. Ol óziniń ánin bergen joq, áýeli halyqtyń murasyn, halyqtyń qazynasyn jınap berdi. Óziniń sheshesi aıtyp júrgen ánderdi, ákesi Seıfýllanyń birneshe kúılerin beredi. Áke-sheshesinen, el ishindegi kúıshilerden úırengen Toqanyń kúıin, «Terisqaqpaı» sııaqty kúılerdi beredi. Sáken qııanatqa barǵan joq. Sondyqtan, biz Alash arystary bergen ándi olardyń jeke basyna menshiktep berýge qaqymyz joq. Onda ándi oryndaǵan, jetkizgen adam kórsetilgen. Bul másele qazir jeke bir toptardyń múddesi úshin, jershildik nemese rýshyldyqtan shyǵyp otyrǵan sııaqty. Olar qoldan avtor jasaýǵa, bolmaǵan adamdy boldy deýge qumar. Tipten, qazir mundaı qııanatshyldar kúshine minip aldy. Bir kúni qazaqta halyq áni qalmaı, báriniń avtoryn taýyp berip, masqara bolmasaq ıgi edi.
‒ Konservatorııany bitirgen shákirtterińiz, basqada dástúrli óner mektepterinen bilim alǵan ónerpazdardyń ónerdegi órisi qalaı bolyp jatyr?
‒ Konservatorııaǵa kelgenime 6-7-aq jyl boldy. Mańdaıy jarqyrap, el aldynda án salyp júrgen shákirt tárbıeledim dep aıta almaımyn. Áýeli ánshilik qanmen, tabıǵatpen keledi. Al, Alla Taǵala ondaı talantty bir adamnyń basyna úıip-tógip bere salmaıdy. bireýde daýys bar, keýdesinde qýys bolmaıdy. Daýysy bar, oıy joq ánshiler bar.
Biz oqyp júrgen kezde «Altybaqan» degen telehabardan shyqpaıtyn edik. Sol habar jas ónerpaz stýdentterdi, basqa da belgili úlken ánshilerdi nasıhattady, ulttyq ónerdi dáriptedi. Al qazir búgingi dástúrli ónerde júrgen jas talanttardy shyǵaratyn habar joq. Halyq ánderi, ulttyq mýzykamyz konkýrstarda ǵana nasıhattalyp jatyr. Sondyqtan, telearnalardan halyq ánderi nasıhattalsa deımin. Qazir «Almaty» arnasynda ǵana Serik Ábikenuly bastaǵan «Bir ánniń tarıhy» habaryn jalǵastyryp «Injý-Marjan» degen baǵdarlama shyǵyp júr. Basqa arnalardan mundaı habarlardy kórgenim joq. Bizdegi arnalar bir-birin ańdyp otyratyn sııaqty. «Qazaqstan» arnasyndaǵy «Telqońyr» habary jabylsa, basqa bir arna biz asha qoıaıyq deıtin sııaqty. Al ulttyq mýzykany shyn nıetimen nasıhattap otyrǵan arnalar joq. Bári nege bir-bir habardan taratpaıdy? Odan keıin halyq estradanyń orasholaq, áni men sózi qabyspaıtyn, tek sekeńdegen ánshilerdi tyńdamaǵanda kimdi tyńdaıdy. Al dástúrli ánshiler estradaǵa ketpegende qaıtedi? Toı jaǵalamaǵanda qaıtedi? Toı degen qaýipti nárse. Qazirgi tilmen aıtqanda «haltýraǵa» úırený degen sóz. Sahna degen bólek álem. Sahnaǵa shyqqannan keıin, jaı ómir súre salmaý kerek. Sahnanyń patshasyna aınalýyń qajet. Sahnadan kórermenge bári kórinip turady. Bizdiń shákirtter ánshi retinde qalyptasyp, tájirıbeden óteıin dese, baıaǵydaı orta joq. Biz jaqsy kezeńde týylǵan baqytty jandar ekenbiz. Jıi-jıi habarlarda, radıoda, úlken sahnalarda qatar án saldyq. Qazir oǵan múldem múmkindik joq.
Jaqynda marqum Tursynǵazy Rahımovtyń birinshi festıvaline stýdentterimdi alyp bardym. Jergilikti telearna birneshe stýdentimmen birge tańerteń suhbatqa shaqyrdy. On mınýttan bólip túsiredi eken. Sol telearnaǵa birge barǵan shákirtterime telejúrgizýshiler suraq qoısa, aýyzdarynan sózi, qoınynan bózi túsip, sóıleı almaı qoıdy. Bárin bilip tursa da durystap suhbat bere almady. Olar kitap oqymaıtyn sııaqty, sóıleýge, oıyn jetkizýge orashalaq eken. Sodan shákirtterge qoıylatyn suraqtarǵa ózim jaýap berip otyrdym. Olar án ǵana saldy. Bizdiń qoǵam shákirtterdi býlyqtyryp tastaǵanyn sonda bildim. Kezinde stýdent bolsaqta, suhbatqa shaqyratyn. Al bizdiń stýdentter sahnanyń ózin jatsynyp qalǵan. Birigip konert ótkizýlerine de múmkindik joq. Onyń barlyǵy qarjyǵa kelip tirelip tur. Halyq jańa talanttardy tanı almaı jatyr. Árıne, shákirtterim bolǵasyn qattyraq aıtyp otyrǵan shyǵarmyn, nebir talantty balalar bar. Taza eńbekpen óz bıigin baǵyndyryp júrgenderi jeterlik. Meniń aldymnan bitirgenderdiń birnesheýi mýzykalyq kolledjderde sabaq berip júr. Oblystyq fılormonııalarda, mýzykalyq mektepterde jumys istep júr.
‒ Qazaq ánderin qalaı oqytý kerek?
‒ Mundaı oqýdyń negizderin endi-endi ǵana jasap júrmiz. Án úıretýdiń ádistemesin qaıta jasaý kerek sııaqty. Al ádistemeni qaıta jasaý úshin klassıfıkaııasyn qaıta qaraý kerek pe eken dep oılaımyn. Bilmeımin… Bul dúnıelerdi árkim ózinshe jasaıdy. Qazir Batys, Arqa, Jetisý, Syr óńiriniń ánshilik mektepterine bólip oqytyp júrmiz. Jalpy qazaq ánderin qalaı oqytý kerek? Árbir mektepke bir-bir klassıfıkaııa jasaý kerek shyǵar. Óıtkeni árqaısysynyń ózinshe bólek ereksheligi, dombyra qaǵysyndaǵy aıyrmashylyqtar jeterlik. Búginde stýdentter kolledjderden, mýzykalyq mektepterden bitirip keledi. Keıde olardyń úırenip kelgen ánderinde kóptegen qatelikter bolyp jatady. Dombyra qaǵystarynda da kemshilikter kezdesedi. Solardyń barlyǵyn jóndep, qaıtadan retke keltiresiń. Stýdentke eki ándi úırenýge bersek, birin tyńnan, ekinshisi retinde ózi úırenip kelgen ándi qaıta berýge týra keledi. Biraq olar ózderi teris úırenip kelgen ándi durystaı almaı qınalady. Sol baıaǵy sarynnan shyǵa almaı jatady. Muǵalimdiktiń mashaqaty da, rahaty da bar eken. Bir jaqsysy biz de óz-ózimizge úńilemiz. Muǵalimdikke erte kelip qoıǵan joqpyn ba dep te oılaımyn. Kezindegi Qaırat aǵalardyń zamanymen salystyrǵanda naǵyz shyrqap júretin kezimiz ǵoı. Al biraq qazirgi zamanymyz ulttyq mýzykamyzǵa naraý, nemquraıly, qyryn qaraıdy.
‒ Dástúrli ónerge nemquraıly qaraıtyn qazaq qoǵamy neni joǵaltýda?
‒Ulttyq mýzykaǵa muryn shúıire qaraıtyndar kóp. Ótkende bir habarda Berik Júsip «Qazaq ulttyq dybys ıdealynan ajyrap qalǵan» dedi. Durys aıtady. «Júsipbektiń ǵajap daýysy búgingi jastarǵa jat, tyńdamaıtyn áýezge aınalyp barady» dep qynjylyp otyr. Ol ‒ ras. «Ǵarıfollanyń kózin aýdaryp-tóńkerip, anaý shyrqaý bıiktegi notalarǵa jetken daýysyn, mım ónerin qazirgi jastar sińire almaıdy. Túsinýge óresi jetpeıdi. Anaý Ámireniń shańqyldaǵan, suńqardyń daýsyndaı dybysty qazirgi jastar qabyldaı almaıdy». Rasynda da, Berik aǵa aıtqandaı, ulttyq dybys ıdealynan ajyrap qaldyq. Óıtkeni bizdiń dybys ıdealymyzdy jastar, qazirgi estradadaǵy mylqaý, zoryqqan dybys eken dep oılaıtyn bolar. Tipti, dástúrli mýzykada oqyp júrgen shákirtterge Júsipbekti, Manarbekti, Ǵarıfollany, Mádenıetti, Jánibekti tyńda deseń qabyldaı almaıdy. Olar bizdiń ózimizden ǵana tyńdap úırengendi ońaı kóredi. Óıtkeni olar táýelsizdikten keıin dúnıege kelgender. Ol tusta bizdiń elge neshe túrli mýzykanyń aǵymdary kirdi. Sonymen ósti. Qysqasy, maraltaısha aıtqanda «…Kelemeıdi meni moıyndaǵysy, Órkenıettik dildegi ynsap». Qazir olardy kinálaı almaısyń. Ulttyq mýzykany jatsynyp baramyz.
‒ Endi ne isteý kerek?
‒ Berik Júsip: «Júsipbek oryndaǵan «Qarqaraly» áni bar emes pe? Sol ánniń tarıhyn jazyp, senarıı túzip, ánniń tarıhı oqıǵasy negizinde mýltfılmge aınaldyryp, ándi Júsipbektiń oryndaýynda berip, balalarǵa usyný kerek» degendi aıtady. Meniń de aıtarym ‒ osy. Ótedurys ıdeıa aıtyp otyr. «Aıtylmasa sóz jetim, tyńdalmasa án jetim» degendeı, halyq ánin, jyryn tyńdaıtyn qazaqtyń qulaǵy aýyrlap ketti. Tyńdaýshy joq, qysqasy. Berik aǵanyń oıyn júzege asyrýǵa qyrýar qarajat kerek. Al buny jasaı alsaq, biz joǵaltyp alǵan tyńdaýshyny da, oryndaýshyny da qaıtaryp alamyz dep oılaımyn. Osyndaı mýltfılmge aınalǵan dúnıelerdi balabaqshadan tyńdatýymyz kerek. Qazir dástúrli ándi tyńdaý, oryndaý tek at tóbelindeı ǵana mýzykalyq oqý oryndaryndaǵy jastardyń enshisinde qaldy. Budan bólek, mektepterde oqytýǵa tıispiz.
Qazir úsh tilde oqytamyz dep jatqanda, dástúrli ándi kim kerek qylady. Shyǵys Qazaqstan oblysy, Tarbaǵataı aýdanynda Bı Boranbaı aýyly bar. Sol aýyldyń Úshtóbe degen shaǵyn fermasynda Saıbolat esimdi jigit turady. Sol Saıbolat bir joly balalarǵa arnalǵan konkýrsqa 1-10 synyp oqýshylary arasynan 10 balany alyp kelipti. Barlyǵy dombyrada án aıtady. Solardyń arasynda óziniń týǵan qyzy da bar eken. Eki keshtiń arasynda maǵan qyzynyń oryndaýyndaǵy ánin tyńdatýǵa, úıge ertip keldi. Sonda Saıbolattyń qyzy kóp ánshilerdiń tisi bata bermeıtin «Qanat taldyny» oryndap berdi. Sosyn Abaıdyń «Segiz aıaǵyn» shyrqady. Men Saıbolatqa tańdana qaradym. Ol jigit ózi mektepte eńbek páninen sabaq beretin sııaqty. Mýzykadan alystaý jigit, biraq ándi súıetin adam. Mekteptegi balalardy jınap, dombyra úıretip, án aıtýdan arnaıy synyp júrgizedi. Tipti, 2-synyptyń oqýshysy«Aqbaqaıdy» aıtyp berdi. Sol jolǵy konkýrsqa alyp kelgen on balasy da júldeli boldy. Osyndaı el ishindegi birdi-ekili adamdar ǵana ónerdiń otyn óshirmeı, balalardy tárbıelep júr. Ol úshin kók tıyn aqshada almaıdy.
Bul máseleni jalǵyz men ǵana aıtyp júrgen joqpyn. Men sııaqty qolyna qara dombyrasyn, qart qobyzyn ustaǵan ónerpazdardyń barlyǵy da aıtyp júr. Bizde arnaıy mamandandyrylǵan mektepter óte az. Oǵan qaı ata-ana balasyn aparyp oqyta beredi. Buny mınıstrlik bekitýi kerek te, aýyldyq jerde, aımaqtarda júrgen mýzykalyq bilimi bar bizdiń stýdentterge sabaq bergizýi kerek. Negizi, dástúrli án ónerin mekteptiń baǵdarlamasyna qostyrý qajet. Qazirgi talap – aǵylshyn tilin úırený. Qazaqtyń balasy aǵylshyn tilin úırenip bolǵansha, qazaqtyń ǵajaıyp ánderi joǵalyp ketpeı me? Kim oryndaıdy? Bilim jáne ǵylym mınıstrligi eskeretin taǵy bir másele mynaý. Biz oqyǵan kezde qazaq tili sabaǵy júrdi. Qazaq tiliniń jazylý jáne aıtylý erejesi (orfografııa, orfepııa) degen bar. Ózimizdiń konservatorııadaǵy jaǵdaıdy mysal eteıin, bizdiń stýdentter qalaı jazyldy, solaı aıtady. «Qaraqyz» degen sózdi osy betinde aıtyp turady, aıtylýynda «qaraǵyz» bolý kerek emes pe? «Aqıyq» degen sóz de osylaı… «Kúrek» sózin «Kúrek» «Kúrók», «Júrek», «Júrók» bolyp aıtylýy kerek. Stýdentterden senderge qazaq tili oqytyla ma dep surasam, bastaryn shaıqaıdy. Qazaq tili pániniń oqytýshylarynan surasam, olar qazaq tobyna orys tili, orys bólimderine qazaq tili ótedi deıdi. Áı, sonda ánshilerge orfografııa men orfoepııany kim úıretedi? Biz olarǵa án úıretemiz be, qazaq tiliniń zańdylyqtaryn úıretemiz be?
‒ Dástúrli án ónerin búgingi kúnge jetkizýge úles qosqan qandaı ǵalymdardyń eńbegin aıryqsha ataýǵa bolady?
‒ Áıgili Zataevıchtiń 1925 jyly «Qazaq halqynyń 1000 áni» atty kitaby shyqty. 1931 jyly «Qazaqtyń 500 án-kúıi» degen kitaby taǵy shyqty. Al Zataevıch sol myń jarym ánniń tek 35-iniń ǵana ánin jazyp alǵan. Qalǵany tek notada áýen kúıinde qalyp tur. Sózin shyǵaryp alaıyn deseń, qaı jerinde ne turǵanyn bilmeısiń. Osy 500 án-kúıdiń 86-sy kúı, qalǵany án. Zataevıch sondaǵy ánderdiń 34-35-iniń ǵana sózin jazyp alǵan, qalǵany tek notada áýen kúıinde tur. Onyń qaı jerinde ne turǵany belgisiz. Mysaly, qaıyrmasy qaısy, shýmaǵy qaısy nemes ágágá, halalaı sııaqty odaǵaı sózderdi qaı jerine qoıamyz, osy jerleri túsiniksiz. Endi osy ánderdiń tekstologııasyn zertteý jorlynda 30 jyl ǵumyryn sarp etip, án sózderin notanyń astyna qoıyp, ánderdi bir júıege túsirgen, ol — Zeınur Qospaqov. Talaı kompozıtorlardyń jınaǵyn shyǵarǵan, ánderin notaǵa túsirgen ǵalym. Sol tusta, redkollegııa músheliginde Serik Qırabaev, Seıit Qasqabasov syndy bilgir ǵalymdar boldy. Bul bizdiń ádebıetshi ǵalymdarymyzdyń jasaǵan úlken syıy. Al osy ánderdi qaıtadan notaǵa túsirgender J.Januzaqova, H.Júzbasov, Z.Qospaqov, T.Sarybaev. Bolat Qaraqulovtyń notaǵa túsirý júıesine jaqyndatyp túsirdi. Bul kisi ‒ qazaq ánderin notaǵa túsirýdiń júıesin jasaǵan azamat. Mysaly, on bir býyndy qara óleńde: «Qaraǵym, aınalaıyn, keldiń qaıdan?» deıtin bolsa, úsh býnaqtan turady ǵoı. Osy árbir býnaq bir-bir takti bolyp eseptelýi kerek. Ándi aıtqanda, saz sózge baǵynyp otyrǵandyǵyn ańǵarýǵa bolady. Ony júzege asyryp otyrǵan Ádebıet jáne óner ınstıtýtyndaǵy ǵalymdar. Olardyń eńbegi zor.
‒ Bizde «Birjan sal», «Aqan seri» kınolary, Balýan Sholaq, Shámshi týraly spektalder bar. Taǵyda qandaı tulǵalardyń ómiri jaıly kıno nemese spektakl qoıý kerek dep oılaısyz?
‒ Moart, Bethoven, Pýchını týraly kınolardy, Djýzeppe Verdı týraly 70 jyldary túsirilgen 7 serııaly fılmdi kórip shyqtym. Qandaı keremet! Al bizde ondaı tulǵalar joq pa? Birjan saldyń ózi bir kıno emes, birneshe serıal túsirýge bolatyn tulǵa. Balýan Sholaq, Mádı, Áset, Jaıaý Musa syndy taýdaı tulǵalarymyz bar. Aqan seri týraly kınoda birde Qulager, birde basqa dúnıeni kórsetip, Aqan seriniń shyǵarmashylyq tulǵasyn ashylmaı qalǵan. Beıne bir sýret ónerindegi abstrakııa sııaqty. Eshkim eshteńe túsine almaıdy. Bizge halyq túsinetin, halyqtyń júreginen oryn alatyn, tili túsinikti dúnıe kerek. «Birjan sal» kınosy etnografııaǵa tunyp tur. Bizde óneri búgingi qazaqqa jetpeı, shań basqan arhıvterde jatqan tulǵalar óte kóp. Olardyń mol murasy, shyǵarmashylyq qazynasy, ómiri tutas qoǵamdy tárbıeleı alatyn ıdeologııa quralyna aınala alady.
‒ Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan
Jánibek ǴALYM
"Túrkistan"
