Belgili halyq aqyny ári kompozıtor Nartaı Bekejanov kóziniń tirisinde-aq halyqtyń súıispenshiligine bólenip, barshaǵa tanymal boldy. Halyq poezııasynyń alyby Jambyl Jabaev ol týraly kezinde bylaı degen edi:
O, Nartaı, sheshen tańdaı, qasqa mańdaı,
Aýzyńnan shyqqan sóziń sheker-baldaı.
Aıtyssań, aldyrmassyń aqyndarǵa,
Jarqyrap qarańǵyda janǵan shamdaı.
Nartaı jasynan Syr boıynyń ataqty aqyn-jyraýlary Balqy Bazar, Kete Júsip, Qańly Júsip, Budabaı, Tasbergen, Omar óleńderin jatqa aıtyp júredi. Ol ejelgi Shyǵys poezııasy úlgilerin jetik bilgen.
Nartaı elde júrgende Syr boıyna Arqadan ataqty Taıjan keledi. Nartaı budan bylaı Taıjanǵa eliktep, daýsyn on eki tildi tatar syrnaıyna qosyp shyrqaýdy úırenedi. 1934 jyly maýsym aıynda Almaty qalasynda halyq ónerpazdarynyń birinshi sleti ótti. Oǵan Nartaı da shaqyrylady. Úlken konertte «Zamana bulbuly» atty tolǵaýyn oryndap beredi. Eki jyldan soń Máskeýde qazaq ádebıeti men óneriniń alǵashqy onkúndigi bolyp, oǵan Jambyl bastaǵan aqyndarmen qatar Nartaı da qatysty.
Máskeýden kóńildi oralǵan Nartaı Shıeli tóńiregindegi aqyn-jyrshylar men ánshi-kúıshilerdiń basyn qurap, kórkemónerpazdar úıirmesin uıymdastyrdy. Aqyr sońynda ol oblystyq fılormanııaǵa aınaldy.
Nartaı 1949 jyly Máskeýde ótken qazaq ádebıeti men óneriniń ekinshi onkúndigine de qatysty. Bul mártebeli jıyndy ashqan da Nartaı edi.
Nartaı Bekejanovtyń óneri kózi tirisinde-aq ádil baǵasyn aldy. 1939 jyly oǵan Qazaq KSR ónerine eńbek sińirgen qaıratker ataǵy berildi. Sol jyly KSRO Jazýshylary odaǵynyń músheligine qabyldandy. 1945 jyly «Qurmet belgisi» ordenimen marapattaldy.
Nartaı aqyn 1954 jyly 64 jasynda ómirden ótti.
Ári aqyn, ári kompozıtor, ári oryndaýshy ánshi bola bilgen jarqyn tulǵanyń ómiri – halyqqa qyzmet etýdiń úlgisi edi.
Bekejanovtar áýleti
Kıeli Syr boıynan qazaqtyń kóptegen tekti áýletteri órbıdi. Sondaı shańyraqtardyń biri áıgili Bekejanovtar áýleti. Bul áýletten bı, batyr, aqyn, ǵalym shyǵady. «Óz jurtyńdy qurmetteý – týǵan ólkeniń tarıhyn tanýdan, adamdaryn ardaqtaýdan bastalady» degen Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń ulaǵatty sózi kóp jaıtty ańǵartady. Endi osy qaǵıdaǵa baılanysty aldymen, áýlettiń alǵashqysynyń tegine, ata-baba jolyna kóz júgirteıik. Arǵynnan Shubyrtpaly, Toqtaýyl, Qarakesek (Bolatqoja) rýlary taraıdy. Keıin Bolatqojanyń anasy qalmaq qyzy Qarqabat shubyrtpalynyń uranyna aınalǵan. Keıbir shejirelerde Shubyrtpalyny qarakesek rýynan taratady dep aıtady. Shubyrtpalydan: Mámbet, Úmbet, Oljabaı taraıdy. Mámbetten Jolshy (ol kisi oń qolynan óneri tamǵan usta bolǵandyqtan «Jebeshi» dep te atalǵan), Janaıdar, Qara dúnıege keledi. Jolshydan – Ótes (kóz tımesin dep oń betine kúıe jaǵyp qoıǵandyqtan jeńgeleri «kúıeli» dep atap, keıingi keıbir urpaq «Kúıeli» atalyp ketti), Esperli (kókala) dúnıege keledi. Ótesten – Toǵanas dúnıege keledi. Toǵanastan Bógenbaı, Otarbaı, Atarbaı. Bógenbaıdan – Qońyrbaı, al Qońyrbaıdan – jaýǵa «Qarqabattap» shapqan ataqty Aǵybaı batyr týady.
Otarbaıdan – Aıǵara, Aıtýar, Sandybaı, Aqqozy, Álibek, Súıindik, Túkibaı.
Súıindikten – Ándı, Dándı, Nyshan, Bekejan. Ándı Súıindikulynyń urpaǵy keshegi Keńes Odaǵyna aty shyqqan Maman Qaldybaıuly kúrishten mol ónim jınap, 1947 jyly Soıalıstik Eńbek Eri ataǵyn aldy. Dándı Súıindikulynyń ataqty urpaqtary Amankúl Yqanqyzy, Sáýle Syzdyqqyzy Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń músheleri. Álimhan Ospanuly halyqqa ánderimen tanymal áıgili sazger, Álimhan men Áshimhan Ospanovtar elge belgili ónerpazdar, ánshiler, Sansyzbaı Syzdyquly zań qyzmetkeri, al Saılaý Syzdyquly zaman aǵymyna oraı «Medeý» atty jekemenshik óndiristik kommerııalyq ujym uıymdastyryp, eleýli is tyndyryp júr.
Burynǵy kezde Súıindik áýleti qyrdan Syr boıyna kelgen. Olar Qyzylorda oblysynyń Shıeli óńirinde qonystanǵan.
Endi Súıindikuly Bekejan babamyzdyń áýletine keleıik. Bekejannan – Qojambet, Báıimbet, Áıeke, Áıtikeı, Asan, Úsen, Qonaqbaı, Alypqash, Botakóz dúnıege keledi.
Bekejanov Qojambetten – Júsip, Jaqyp týady. Júsipten – Shyrynkúl, Ábsemet, Sadyq, Máýlen, Hamıt, Ferýza dúnıege keledi. Hamıt Júsipuly joǵary partııa qyzmetkeri bolǵan. Júsipova Ferýza – qoǵamdyq jáne partııa qyzmetkeri, Jalaǵash, Syrdarııa, Shıeli aýdanynda hatshy, aýatkom tóraıymy, Ońtústik Qazaqstan oblysy, Sozaq aýdanynda ekinshi hatshy bolyp jumys atqarǵan.
Bekejanov Báıimbetten – Babyr, Sabyr, Mádi, Zýpyn; Bekejanov Áıekeden – Táshim, Áshir, Sáden, Bıbish týady. Áıeke Bekejanuly Shıeli óńirinde on segiz jyl bolys bolyp, ómirden ótedi. Áıeke uldary Táshim men Sáden elge syıly bıler bolady. Bekejanov Áıeke týraly Orazbek Sársenbaevtyń kitabynda jazylǵan.
Táshimnen – Sopan, Rústem, Málken, Nurbıbi, Nurkúl, Pirmaǵanbet, Áıtjan, Bıbihan dúnıege keledi. Muhamedjan Rústemov kóp jyl komsomol, partııa qyzmetinde istep, oǵan qosa elge tanymal kompozıtor, «Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri», Jýrnalıster, Jazýshylar odaqtarynyń múshesi bolǵan.
Bekejanov Áıtikeıden – Nurash, Nurman, Salıha dúnıege keledi. Áıtikeı atamyz kezinde baı bolǵan. Onyń úlken balasy Nurash Qazan tóńkerisine deıin aýylnaı ári baı bolady. Úlken qyzy Alýashtan Marııa Serikbaı jáne belgili aýdarmashy, jazýshy-dramatýrg Orazbek Bodyqov týady. Orazbek Bodykovtyń aǵasy Serikbaı 20-shy jyldary partııa qyzmetkeri bolyp qyzmet atqarǵan, dunıeden óte erte ketti. Bekejanov Nurashtan – Turman, Alýash, Balqııa 1912 jyly týady (1986 jyly qaıtys bolǵan) jáne Metreı degen orystyń balasyn (1912 jyly týǵan) asyrap alady. Bekejanov Nurash tóńkeris kezinde ústinen baı-qulaq dep aryz jazǵannan keıin Metreı degen balasymen shetelge ketip bara jatqanynda qaıtys bolady.
Bekejanov Turman Nurashuly Keńes Odaǵyn qurýshy belsendilerdiń biri boldy, Keńes mılıııasynda Qyzylorda, Jambyl oblystarynda jáne Qaraǵandy oblysynda Balqash qalalyq mılıııa bastyǵy bolyp qyzmet istedi. Uly Otan soǵysyna Qaraǵandy oblysy, Balqash qalasynan attanady. Soǵystan birneshe ret hat kelgen, sońǵy kelgen hatynda aq ton kıgen sýret jibergen. Hatynda: «500 áskerdin ústinen qaraımyn, bir bıdaıdy jınap ekinshi oraqqa kiriseıik dep turmyz» dep jazǵan. Sonan keıin eshqandaı hat-habar bolmaǵan. Soǵystan oralmaıdy.
1934-35 jyldary Jambyl qalasynda Bekejanov Turmannyń áıeli men eki balasy 30-shy jyldardyń ortasynda juttyń kesirinen qaıtys bolǵan. Turman men Metreı degen Bekejanov Nurashtyń orys balasy týraly Muhamedjan Rústemovtyń «Nartaı» degen kitabynda jazylǵan.
Bekejanov Nurashtyń alǵashqy áıeli Shıeli óńirindegi Baıjan degen kisiniń qyzy bolǵan. Kóp jyldar avtokólik salasynda jumys atqarǵan, Áskerbek Baıjanovtyń apalary bolady. Balqııa Nurashqyzynyń bes jasynda sheshesi ómirden ozady. Ol kezde mılıııada qyzmet atqaryp júrgen Balqııanyń aǵasy Bekejanov Turman úıinde kóbinese bolmaǵan, sosyn Jambyl oblysyna qyzmet babymen aýystyrylǵan. Osy kezde ógeı sheshesi kishkentaı Balqııany qarańǵy kezde alysqa sý ákelýge jumsaıdy eken, bir kúni Nurashtyń inisi Nurman kókesi sony kórip jeńgesin qamshymen sabapty, al óziniń Dámesh qyzyna Balqııanyń qasynda árqashanda bolasyń, ómirdiń barlyq jaǵyn birge kóresiń dep aıtqan eken.
Nurashtyn kishi qyzy Balqııadan – Kúljámıla, Ábdýrahman, Kúláısha, Asylbek týady. Kúljámıla 86 jasynda qaıtys bolǵan, ol Ábdýrahman inisi ekeýi densaýlyq saqtaý salasynda kóp jyl qyzmet atqarǵan. Ábdýrahman men Kúlıaısha qazirgi kezde zeınetker. Balqııanyń kenje balasy Naýryzbaev Asylbek ekonomıka ǵylymynyń kandıdaty, búginde Qorqyt Ata atyndaǵy memlekettik ýnıversıtettiń «Esep jáne aýdıt» kafedrasynda ustaz bolyp qyzmet atqarýda. Naýryzbaev Asylbek 1997 jyly kandıdattyq dıssertaııa qorǵady. Asylbektiń úlken balasy Áıtikeı magıstratýranyń ekinshi kýrsynda, kishi uly Ersultan Qorqyt Ata atyndaǵy KMÝ úshinshi kýrsynda oqıdy. Qyzy Janııa Qyzylordadaǵy Jálel Qızatov atyndaǵy mektep-lıeıiniń 7-synybynda bilim alýda.
Bekejanov Nurashtyń qyzy Balqııanyń balasy Naýryzbaev Asylbektiń qolynda mynandaı derekter bar: «Kishkentaı kezimnen Muhamedjan Rústemov naǵashymdy árdaıym jol sapar kezinde poıyzdyń ústinde kóretin edim. Kóbinese Ońtústik Qazaqstan men Qyzylorda oblystarynyń arasynda issaparda júretin edi. Aǵamyzdy osyǵan baılanysty jeńgeleri Joldybaı dep ataıtyn edi.
Ferýza apamyzben sońǵy kezdesken kezimizde meniń kishkentaı Janııa degen qyzymdy aldyna alyp: «Ózime uqsaıdy eken, Alla baqytyn bersin» degen. Sol kezdesý biz úshin sońǵy boldy. Qazir sol Janııa qyzym 7-synypta Jálel Qızatov atyndaǵy mektep-lıeıde oqyp jatyr».
Bekejanova Salıha Áıtikeıqyzynyń uly Aspandııarov Qasym Nabıuly (1917-1980) kóp jyldar Ontústik Qazaqstan oblysy, Saryaǵash aýdanyńda jumys atqaryp, keıin 70-shi jyldardyń ortasynda Qyzylordaǵa kóship kelip, «Mejkolhozstroı» qurylys birlestiginde bas esepshi bolyp jumys atqardy. Aǵamyzdyń úlken uly Jorabek Almaty qalasynda, kishi uly Sanjar tótenshe jaǵdaılarmen kúres jónindegi oblystyq departament bastyǵynyń orynbasary boldy, polkovnık ataǵyn aldy. Qazir zeınet demalysynda biraq áli de óz mamandyǵy boıynsha qyzmet istep júr. Aǵamyzdyń qyzdary Astana, Qyzylorda, Aqtóbe, Almaty qalalarynda turady.
Bekejanov Áıtikeıdiń kenje balalary Nurmanov Dámesh (1914-1983) pen Shárip (1934-2016). Nurmanov Shárip Qyzylorda, Batys Qazaqstan oblystarynda temir jol bólimshesi bastyǵynyń orynbasary, Qyzylorda stanııasynyń bastyǵy boldy. Zeınetke shyqqannan keıin de temir jol bólimshesinde qyzmet atqardy. Jaqynda qaıtys boldy. Ol «Qurmetti temirjolshy» ataǵynyń jáne «Qurmet belgisi» ordeniniń ıegeri. Dámesh apamyzdan Myrzabek, Kúláısha, Anar jáne Amankúl týǵan. Myrzabek aǵamyz, Kúláısha jáne Amankúl apalarymyz qaıtys bolǵan. Olardyń balalary Qyzylorda qalasy men Shıelide turady.
Bekejanov Qonaqbaıdan – Mánsúr Bekejanov, Márııa týady. Qonaqbaı uly Mánsúr halyqqa tanymal shaıyr, belgili molda boldy. Anamyzdyń aıtýynsha, Mánsúr án aıtqanda besiktegi bala jylaýyn qoıady eken. Mánsúr óte oqymysty jáne dinniń adamy bolǵandyqtan óz ónerin jurtqa kóp kórsetpegen.
Bekejanov Alypqashtan – Áltaı, Izekeı, Nartaı Bekejanov, Syzdyq, Izikúl, Batpagúl týady. Nartaı Alypqashuly Bekejanov maıtalman aqyn, talantty artıst, «Respýblıkanyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri», «Qurmet belgisi» ordeniniń ıegeri bolsa, Nartaıdan – Qońyrqaz, Mahmut týady. Mahmut Nartaıuly zamanynda partııa – keńes salasynda joǵarǵy laýazymdy qyzmetter atqardy.
Nartaı Bekejanov (1890 – 1954) – aqyn, kompozıtor. Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdanynda dúnıege kelgen. On jasynan án salyp, óleń aıta bastaıdy. Baı-moldalardy shenegen («Sarań baıǵa», «Myrzalyq emes»), barymta, ámeńgerlikti áshkerelegen. («Jesir daýy») jáne t.b. jalshylardy batyldyqqa, qaısarlyqqa shaqyrǵan óleńder shyǵardy. Aqyn halyq ánderin sheber oryndaýmen qatar ózi de ánder («Tolqyn», «Nartaı sazy», «Ósıet terme») shyǵardy. Nartaı Jambyl Jabaevpen kezinde aıtysqan deıdi, sońda Jambyl aıtqan eken «Aı qasqam, jaraıdy ekensiń» dep. Nartaı ómiriniń sońǵy kezeńine deıin ótkir ıdeıalyq qural óner men mádenıetti damytý jolynda kúresti. Ol týraly Muhamedjan Rústemov «Nartaı» povesin jazdy.
Nartaıdyń anasy Baqtygúl. Saýyqshyl aýyl dástúrin ónege tutqan ónerli bala on jasynan án salyp, óleń aıta bastaıdy. 1935 jyly Shıeli qystaǵynda ashylǵan balalar úıine kórkemónerpazdar úıirmesiniń jetekshisi bolyp ornalasady. Birer jyldan keıin Qyzylordada uıymdastyrylǵan konert-estrada bıýrosyna shaqyrylady, ómiriniń aqyryna deıin sonda qyzmet isteıdi. 1939 jyly Búkilodaqtyq aýylsharýashylyǵy kórmesiniń ashylý qurmetine bolǵan etnografııalyq konertke qatysyp, akademııalyq Úlken teatrda án shyrqap, jyr tolǵaıdy. Respýblıkalyq aqyndar aıtysyna qatysyp, Nurlybek Baımuratovpen, Q.Baıbolovpen óner saıysyna túsedi. 1946 jyly Qazaq ádebıeti men óneriniń Máskeýde ótken onkúndigine qatysady.
Qazaqta «Óli rıza bolmaı, tiri baıymaıdy» degen naqyl sóz bar. Sondyqtan, bizder, keıingi urpaq, kezinde el múddesin qorǵap, qazaq degen halyq atyn bıik ustap, el qurmetine bólengen Syr óńirindegi Bekejanovtar áýletinen shyqqan esil erlerdiń esimderin umytpaýymyz kerek.
Nartaı Bekejanov
Sóıleýden tyıylmaǵan qyzyl tilim…
Eske alatyn tabylar
Dep edi Jambyl maǵan:
«Qasqa mańdaı, sheshen tańdaı,
Aýzyńnan shyqqan sóziń sheker baldaı,
Aıtyssań aldyrmassyń aqyndarǵa,
Jarqyrap qarańǵyda janǵan shamdaı!».
Ol kórgen mańdaıymdy jarqyraǵan,
Aldyna barǵan kúni qaltyraǵan.
Keıinnen erkin bolyp án shyrqadym,
Elestep kóz aldymda sol tur aǵam.
Birjan sal sol degenim, túsinbeseń,
«Ánimen jibek esip, bal buraǵan».
Abaıdan sózde ótpese bir danyshpan,
Joq edi ánnen ozǵan Birjan saldan.
Teteles bolsa-daǵy, kimderden kem,
Áıgili orta júzde Mansur aǵam
Nesine jasyraıyn shyn syrymdy,
Nartaıdy kim bilmeıdi án shyrqaǵan?!
Meni de eske alatyn tabylar jan.
Eger de tabylmasa qalar marjan, –
Artymda óleń, ánim ólmeı qalsa,
Men de bir jan bolarmyn baǵy janǵan.
Talaılar bul fánıden ótip jatyr,
Taǵdyry erteli-kesh ketip jatyr.
Nesi arman, biz de – tolqyn ótip ketsek,
Urpaqtar artymyzda bekip jatyr.
Ómirde jaman atqa qalǵanym joq,
Ókinish qııanatqa barǵanym joq.
Halyq úshin óz álimshe qyzmet ettim,
Sondyqtan ótsem-ketsem, armanym joq.
Ómir órnegi
Kel, kóńilim, keńes basta, ash pikirdi,
Al, tilim, aıt áńgime neshe túrli.
Bazary balalyqtyń tozyp ketip,
Otyzǵa jıyrma besten astyń túbi.
Otyzdan asyp qyryqtyń qyryn kórseń,
Aǵarsa kerek saqal, shashtyń túgi.
Jalqaýlyq sonda keler saǵan bir dert,
Sónedi jıyrma bes pen otyzdaǵy órt.
Ekpiniń sonda asaý jeldeı espes,
Sýsynǵa shárbat iship, jegen men jent.
Bolady elý erdiń orta jasy,
Kezdeser degen atqa «otaǵasy»,
Erkektiń elýinde bireý oılar,
Kóńilinde jigittiktiń juqanasy.
Elýden ári alpystyń beli keler,
Kárilik sodan bastap sońyna erer.
Appaq bop saqal shashty qyraý basyp,
Yzǵyryq káriliktiń jeli keler.
Jetpiste jelkeńdegi shaıyr qalmas,
Kóńiliń soǵar, qolda kúsh daıyndalmas.
Otyz ben qyryq, ilgergi – elý, alpys,
Arystan, aıdahar men aıý, jolbarys.
Qarly qys qaltyldatyp – seksen keler.
Qarttyqqa kóńiliń kónbes, bókseń kóner.
Deneniń júıeleri bosap tegis,
Sóıleseń basyń qaltań, keksheńdener.
Shontaıdan qaqqanmenen nasybaıdy,
Qalasyń kóp sharýadan basybaıly.
Kóńilińmen qyran qustaı túlki izdeısiń,
Otyryp balapandaı asyrandy.
Kórýden kóziń qalar, kóńiliń qalmas,
Nársege kóńilińe alǵan beıliń barmas.
Kómilseń kórge kirip kórmek qıyn,
Kórikti tiri júrseń formyń bolmas.
Jigittik óttiń dáýren, shapqan attaı,
Adamǵa aıtqan sóziń jazǵan hattaı.
Jıyrma bes hosh aıtysyp ketti bizden,
Taqyrǵa jeldi kúni jaqqan ottaı.
Naqyl sóz
Kemesiz erler kesher ótkelmenen,
Ústine ushqyn túspes órt kelgenmen.
Tóbeni qudaı basta bıik qylǵan,
Kemitpes eshkim shaýyp ketpenmenen!
Degen sóz burynǵydan qalǵan naqyl,
Shyqpaıdy sorǵa daqyl sepkenmenen.
Záredeı jamandardan paıda kelmes,
Aspanǵa dárejesi jetkenmenen.
Bolmaıdy júndi jibek tútkenmenen,
Bolmaıdy jasyq asyl kútkenmenen.
Qara tas qymbat baǵa dúr bolmaıdy,
Kúnine myń tazalap súrtkenmenen.
Qulaq sal, eı halaıyq, úlken-kishi,
Sózimniń alyp tasta bolsa mysy.
Bir úıde jaralǵan jan qansha bolsa,
Báriniń birdeı emes reńi, túsi.
Biri aq, biri qara, biri qońyr,
Abaıla tegis emes birdeı óńir.
Haıýan jylqynyń da biri arǵymaq,
Bolmaı ma biri býdan, biri shodyr.
Barlyǵy birdeı emes barsha halyq,
Jalǵanda kórip júrmiz bárin de anyq.
Jaıylǵan bir qorada myń qoı bolsa,
Onyń da biri semiz, bireýi aryq.
***
Sóıleýden tyıylmaǵan qyzyl tilim,
Óttiń be zyrlaýmenen, qaıran kúnim.
Túlkiniń qyzyldyǵy ózine sor
Bolǵandaı, boldyń maǵan óner, bilim.
Jatpadym sý túbinde sádáp bolyp,
Kúninde shyqpas pa edim dúrge tolyp,
Baıǵyzdaı tas jastanyp jatpaı taýda,
Sekildi boldym qarǵa ushyp-qonyp.
Bulttaı jaýatuǵyn qaınaǵanym,
Buıyrǵan – jutqan, kúmán shaınaǵanym.
Ózime tynyshtyq joq janyma qas,
Bulbuldaı jaǵyp jurtqa saıraǵanym.
Aınaldym bult bolyp bıik taýǵa,
Ilindim shortan bolyp jibek aýǵa…
Bul dáýren bir ótken soń qaıtyp kelmes,
Bir shyrqap bereıinshi denim saýda.
Qurysyn qıyn jumys – aqyndyǵy,
Aqyndyq aljastyrar aqyldyny.
…Óziniń jaılarynan habar berip,
Azyraq aqyn Nartaı naqyl qyldy.
Ahmetbek BAQYTJAN,
Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıteti
«Qorqyttaný jáne ólke tarıhy» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri,
"Ana tili"
