Adamzat öz tarihynyŋ boiynda ärtürlı daǧdarystardy bastan keştı. Bıraq, daǧdarystyŋ ekı türı – ekonomikalyq jäne biologiialyq daǧdarystar eşqaşan qatar kelmegen edı. Ädette, bırınşı ekonomikalyq daǧdarys kelıp, sonyŋ saldarynan ömır süru deŋgeiı kürt tömendep, arty saiasi nemese biologiialyq daǧdarysqa ūlasatyn. Būl joly bärı kerısınşe boldy. Äuelı bızge koronavirus keldı, odan soŋ bızdı ekonomikalyq daǧdarysqa ūşyratqan karantin keldı, öz kezegınde ekonomikalyq daǧdarys saiasi daǧdarysqa äkep soqty. Älemdegı halyq sany men tyǧyzdyǧynyŋ ösuıne bailanysty būl jaŋa ömır şyndyǧyna ainalyp otyr. Biologiialyq daǧdarystar adamzat tırşılıgınıŋ negızgı qaupı bolyp otyr.
Degenmen, negızgı saualǧa oralaiyq. Koronavirustan keiın ömır men naryq qalai özgeredı?
Būl mäselenı dūrys talqylau üşın ekonomika ūǧymyn naqty tüsınıp aluymyz kerek. Ekonomika – būl sūranys, ūsynys jäne baǧany qalyptastyratyn eldegı barlyq mämıleler jiyntyǧy. Baǧa - būl ekıjaqty kelısım nätijesı. Al ūsynys ärdaiym sūranystyŋ artynan jürıp otyrady. Endeşe, kez kelgen mämılede bastysy sūranys. Osydan kelıp şyǧatyn tüiın: bolaşaqta ekonomika qandai bolatynyn bılu üşın sūranystyŋ qalyptasuyn aldyn ala boljauymyz kerek.
Sūranystyŋ qalyptasuynda köptegen küşter qatysady, bıraq, eger bız aqşa kölemı, memlekettıŋ qazynalyq saiasaty jäne de naryqtyŋ özge de jergılıktı erekşelıkterı syndy ekonomikalyq faktorlardy alyp tastaityn bolsaq, sūranys bızdıŋ qabyldauymyz, talǧamymyz jäne tūtynu ädetterımızden qalyptasatynyn baiqaimyz.
Al endı, mıne, bız daǧdarystan keiıngı naryqtyŋ qandai bolatynynyŋ şeşımıne jaqyn keldık.
Eger barlyq BAQ ökılderı men älem elderı bilıkterınıŋ qandai dürbeleŋ salǧanyn eskersek, adamzattyŋ negızgı basym sezımı qorqynyş bolyp tūrǧanyn köremız. Būl qorqynyş kelesıdei sezımderdı tuǧyzdy: bırınşı, barlyq būryn ornaǧan ainymas aqiqatqa degen tereŋ senımsızdık. Ekınşı, özınıŋ ekonomikalyq jaǧdaiyna qatysty ürei. Üşınşı, ömırlık qūndylyqtar men şynaiy qajettılıkterdı tüsınu. Qorqynyştyŋ äserınen bızdıŋ taŋdauymyz (basymdylyqtar), talǧamymyz, tūtynu ädetterımız özgerıp jatyr.
Endeşe, osyny tüsıne otyryp, sūranys, iaki ekonomikada oryn alatyn özgerısterdıŋ ülgısın qūrastyra alamyz.
Koronavirus nemese biologiialyq daǧdarys dep atauǧa bolatyn dünie qorşaǧan älemdı qabyldau qabıletımızdı özgerttı. Eger būryn jahandyq apattar boiynşa kün tärtıbındegı mäsele jahandyq jylynu bolsa, qazır jalpy adamzattyq qauıp bar, ol – ındet.
Onyŋ bız üşın mif sekıldı, alysta bolyp körıngen jahandyq jylynudan aiyrmaşylyǧy – ol ärqaisysymyzdyŋ üiımızge jaqyn kelıp, janymyzǧa qatty batuy. Adamdar özderın qazırgıdei eş uaqytta däl osylai qorǧansyz, älsız sezınbegen. Qoryta aitqanda, sūranystyŋ orta jäne qysqa merzımdı tūtynu tauarlaryna yǧysuy äbden mümkın. Adamdar derbestık, ekonomikalyq täuelsızdıktı arttyrudy qalaityn bolady. Daǧdaryspen küres baǧytynda memleketter köptep aqşa şyǧaryp jatqanyn körgen halyq artynşa qarqyndy infliasiia keletının tüsıne bastaidy. Osydan kelıp ūzaq merzımdı josparlau men ūzaq merzımdı qor jinaudyŋ bos äureşılık pen qūr qiial ekenı kelıp şyǧady. Menıŋ boljamym boiynşa aqşa jinau deŋgeiı tömendeidı, altyn men şynaiy qūndylyqtarǧa sūranys arta bastaidy. Azyq-tülık sektory, alǧaşqy qajettılık tauarlary, medisina, kölık jäne logistika, onlain oiyn-sauyq jäne bılım beru qyzmetterı, biznes şeşımderge arnalǧan onlain platformalar, jergılıktı turoperatorlar kompaniialarynyŋ aksiialary ösedı, frilanserler men üiden jūmys jasaityn adamdar sany artady. Endeşe, şaş qiiuşylar, kosmetikalyq jäne massaj jasau kabinetterıne jäne t.s.s. degen sūranys azaiady. Sändı kiımge de sūranys azaiady (Sebebı, üide syrtqy kelbet maŋyzdy emes). Ortalyqtaǧy jyljymaityn mülıktıŋ baǧasy tüsıp, qala şetı nemese, tıptı, qala syrtyndaǧy jyljymaityn mülık baǧasy artady.
Öitkenı, būdan bylai ofiske barar jolǧa uaqyt ketırudıŋ qajetı joq, oǧan qosa, ol jerde üi de arzan, ekologiia jaqsyraq, jäne de kerek bolǧan jaǧdaida, öz baqşaŋ men jerqoimaŋ bolady. Karantin köp adamǧa jeke menşık üidıŋ artyqşylyǧyn anyq körsettı dep oilaimyn.
Eger būl daǧdarys bızdıŋ talǧamymyzǧa qalai äser etetının taldaityn bolsaq, onda bız alǧaşqy orynǧa qolailylyq, funksionaldylyq, senımdılık şyǧatynyn köremız.
Syrtqy kelbet pen ponttar keiınge şegınedı. Sondyqtan, men atalǧan kriteriilerge sai, oiǧa qonymdy baǧasy bar sapaly tauarlarǧa sūranys artady dep kütemın. Endıgı jerde eşkım aqşasyn auaǧa şaşpaidy.
Būl daǧdarys bızdıŋ ädetterımızdı qalai özgertedı? Bırınşıden, halyq qaşyqtan basqarylatyn tranzaksiialardyŋ barlyq türlerın qoldanatyn bolady, öitkenı, osyǧan deiın barlyǧy internet tranzaksiialardan qorqatyn, olarǧa senbeitın, qoldanuǧa erınetın. Qazır būl qorqynyş seiıldı. Ekınşıden, adamdar jolǧa uaqyt ketırgenşe, kerek dünienı üige tapsyrys beru arqyly aludyŋ tiımdılıgın tüsındı. Üşınşıden, onlain tärtıbınde köŋıl köterer dünie köp bolmasa, az emes eken. Törtınşıden, internet elektr quaty, jylu, kanalizasiia siiaqty infraqūrylymdyq qajettılıkke ainalady.
Jalpy, sūranys, öz kezegınde naryq dūrys ömır saltyna, qolailylyqqa, funksionaldylyqqa, artyq qorǧa bet būrady jäne adamdardyŋ jiyny, aqşa jinau, qajetsız dünielerden alşaqtaidy. Al eŋ bastysy, adamdar öz ömırlerın qiialyndaǧy keiıpte emes, qazırgı şynaiy qalpynda baǧalai bastaidy.
Alla bızdıŋ adasqanymyzdy körgen kezde qaityp dūrys jol tabu üşın daǧdarystardy jıberedı.
Saiyp kelgende, bız osy qarapaiym aqiqatty tüsınemız dep ümıttenemın.
Marǧūlan Seisembaidyŋ jelıdegı jazbasynan
