Germaniianyŋ İlmenau qalasynda, nemıstıŋ ūly aqyny Getenıŋ muzei üiı bar körınedı. Sol muzeige Getenıŋ sözıne jazylǧan Abaidyŋ "Qaraŋǧy tünde tau qalǧyp" ənı ünemı şyrqalyp tūrady eken. Būl əndı alǧaş tyŋdaǧanda alman jūrty "Gete jaryqtyqtyŋ osynau öleŋıne osyndai əuen kerek edı" dep taŋ-tamaşa bolysqan desedı. Ən qazaq ənşısı Maǧauiia Köşkınbaevtyŋ oryndauynda şyrqalyp jatady eken. Maǧauiia Köşkınbaev - qazaqtyŋ erke qyzy, əigılı ənşı Maqpal Jünısovanyŋ jəne "Qazaq handyǧy" filmınde Kerei hannyŋ obrazyn somdaǧan teatr jəne kino akterı Qairat Kemalovtyŋ alǧaşqy ūstazy.
Keŋes zamanynda 650 myŋ tūrǧyny bar Qaraǧandy qalasynda ekı ǧana qazaq mektebı bolǧany belgılı. Onyŋ bırı - 85 jyldyq tarihy bar Jambyl atyndaǧy 7-ınşı mektep, ekınşısı - Nūrmaqov atyndaǧy 2-şı mektep. Əmıre Qaşaubaevtyŋ şəkırtı Maǧauiia Köşkınbaev osy 2-şı mektepte ūstazdyq qylǧan. Maǧauiianyŋ şəkırtterı əigılı ərtıster Qairat Kemalov pen Maqpal Jünısova dedık.
Mıneki, Maǧauiia Köşkınbaev nemıs jūrtyna tamyljytqan sol "Qaraŋǧy tünde tau qalǧypty" būl künde ūlty kərıs, jany qazaq Danil Şin karantinde jatqan bar qazaqqa mamyrlata şyrqap otyr.
Aitpaqşy, Maǧauiia Köşkınbaevtyŋ oryndauyndaǧy "Qaraŋǧy tünde tau qalǧyp" ənın nemıske jetkızgen qazaqtyŋ belgılı jazuşysy Qalmūqan İsabaev. Ol kısı soǧystan soŋ Germaniianyŋ osy İlmenau qalasynyŋ toǧyz jyl komendanty bolǧan. Sırə, qatal zamanda qaiyrymdy komendant bolsa kerek - İlmenau tūrǧyndary Qalmūqan aǧany jaqsy körgen eken. Oǧan dəlel Qalmūqan aǧanyŋ ömırınıŋ soŋyna deiın İlmenaumen qarym-qatynasyn üzbegenı jəne Qalekeŋnıŋ osy şaharǧa qatysty qyzyqty hikaialary. Sonyŋ bırı, ūmytpasam 1979 jyly Giotenıŋ İlmenaudaǧy muzei üiıne "Qaraŋǧy tünde tau qalǧyp" ənı jazylǧan küitabaqty tartu etuı.
Aitqandai, keşe Danil ənşı özınıŋ FB paraqşasynda menıŋ "Auylǧa ketem" degen ənımnıŋ ekı şumaǧyn jariialady. Būl ənnıŋ sözın jazǧan aqyn Qairat Asqarov ta osy 2-şı mekteptıŋ tülegı ekenın aita ketkım keledı. Men Qairat aqynmen osy mektepke pedogogikalyq praktikaǧa barǧanda, ūmytpasam 1994 jyly tanystym-au deimın. Qairattyŋ Almaş Tamşina, Gauhar (familiiasyn ūmyttym) klastas qyzdary boldy. Mūny aityp otyrǧan sebebım, mektep bıtırgennen keiın, Qairat, Almaş, Gauhar üşeuı de QarMU-dıŋ filfagıne tüsıp, universitetımızdıŋ maqtanyştaryna ainaldy. Qairat ǧajap jyrlar jazdy, al Gauhar men Almaş dombyramen ekı dauysta tamyljytyp ən şyrqaityn önerpazdyqtarymen tanyldy.
"Auylǧa ketemnıŋ" ənı 1997 jyly şyqty. Əlı esımde Qairat ekeumız - ol student, men universitettıŋ qyzmetkerı - bır qonaqqa bardyq... Qonaqtan keştetıp şyqqan köŋıldı qalpymyzben tünnıŋ bır uaǧynda üige keldık. Men ol kezde KarMU-dıŋ jataqhanasynda tūratyn edım. Ol kezde jaspyz, tünnıŋ qai uaǧy bolsyn öleŋ oqyp, ən aityp duyldasyp otyra beremız. Sol tünı Qairat özınıŋ "Auylǧa ketemın" oqydy. Būl özı ūzaq ərı körkem jyr eken. Öleŋ menı edəuır tolǧandyrdy. Söitsem, būl Qairattyŋ sol 2-şı mekteptıŋ 9-şy klasynda oqyp jürgende Qarqaralydaǧy Besoba auylyn saǧynyp jazǧan jyry eken. Qairat maǧan sol joly būl tarihty da qyzǧylyqty ǧyp aityp berdı. Osy əserler kelesı künı "Auylǧa ketem" ənıne ainaldy...
"Besoba" - belgılı alaşordaşy İmam Əlımbekovtyŋ auyly.
Endı "Qaraŋǧy tünde tau qalǧyp" ənınıŋ tarihyna keleiık. Bırde Gete Gabalbah degen tauly aimaqqa jaiau sapar şegedı. Osy ölkede Gikelhan atty bır biık şyŋ bar eken. Gete sol taudy körudı iaki şyŋyna şyǧudy maqsat etse kerek. Būl qazaqtyŋ Abylai hany ölgen 1780 jyldyŋ qoŋyr küzı eken. Jolai Gete serı tau bauraiyndaǧy bır aŋşynyŋ üiıne aialdapty. Aŋşy üiınıŋ aulasynda, sūlu tabiǧat aiasynda aily tünde qiialy şaryqtaǧan Getenıŋ şabyty oianyp, osy öleŋı tuypty. "Jolauşynyŋ tüngı jyry" atanǧan ekı-aq auyz osy öleŋdı Gete serı aŋşy baiǧūstyŋ qūlaǧaly tūrǧan eskı üiınıŋ qabyrǧasyna qara qaryndaşpen aibaq-saibaq jaza salypty da, attanyp ketıptı.
"Eŋ ūly muzyka, ol - tynyştyq" deptı ǧoi ūly kompozitorlardyŋ bırı. Ədette jas künde aiǧai-şudy, yrdu-dyrdudy jaqsy köremız. Jastyq pen sūlulyq qyrdyŋ qyzyl gülındei tez oŋady. Adam balasy üş nyǧmettıŋ qadırın bılmeidı bırınşısı densaulyq, ekınşısı jaqsy əiel, üşınşısı, osy - jastyq...
Menıŋşe jastyq dəuren qyryqqa taiap aiaqtalady. Qyryqqa qarai jaǧyna jıbek bailanǧan nebır lūhu iek sūlular - sary qaryn tartyp, jıgıttıŋ örtei jainaǧan nebır jampozdary qyrqyljyŋǧa ainalady. Osy kezden bastap, adam tynyştyq ızdei bastaityn siiaqty ma, qalai...
Ūly Abaidyŋ da:
"Erjetken soŋ syimaisyŋ keŋ düniege,
Tynyştyq pen zar bolarsyŋ baspanaǧa" degenı osy tūs. Abai būl öleŋdı Lermontovtan audarǧanda qyryqqa qadam basqan uaǧy eken. Lermontov bolsa būl bır auyz öleŋdı Şillerden qotarsa kerek. Al Gete jaryqtyqtyŋ elsız tauda tynyştyq ızdep qaŋǧalaqtap jürgende 31-degı şaǧy eken deidı.
Söitse, tynyştyq ızdeu pende balasynda ejelden bar dert eken. "Aqyndar aityp ötedı, Armanyn bükıl pendenıŋ" dep Serık Aqsūŋqarūly aǧamyz aitpaqşy, adam balasy tılı jetpegenın aqynnyŋ auzymen aitqyzuǧa qūştar ǧoi, jer betınde alǧaş tynyştyq ızdegen aqyn Alkman degen grektıŋ aqylmany eken. Alkmannyŋ tynyştyq ızdep ah ūrǧan dəuırı bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı VII ǧasyr körınedı. Alkmannan keiın dünieden tynyştyq ızdeu taqyrybyn köne dünienıŋ ūly oişyldary Vergilii, Ovidii, Tasso degen aqyndar jalǧastyrypty.
Gete de sūmdyq oqymysty adam bolǧan ǧoi, 31 jasynda üiınen şyǧyp ketıp, elsız tauda baz keşıp jürgenı - osy attary atalǧan köne zamannyŋ ūly oişyldaryna elıktegen türı eken.
Getenıŋ būl öleŋı küllı düniege əigılı öleŋ bop tarap, talaidy taŋdai qaqtyrady. XIX ǧasyrdyŋ basynda būl bəiıt orysqa jetedı. Öleŋnıŋ daŋqyna qyzyqqan orystyŋ talailary būl jyrdy audaryp köruge təuekel etedı. Əitse de bıreuı de kelıstırıp, kemelıne jetkıze almaidy. Aqyry būl öleŋdı sol kezde örımdei jas Lermontov audarady. Lermontovtyŋ audarmasy ǧajap səttı bolyp audarylǧany sonşalyqty - būdan keiın basqa aqyndar tərjımeleuge təuekel etpegen desedı.
Söitıp kezek Abaiǧa keledı. Abai būl öleŋdı audarǧanda 47 jasta eken. Dəl osy iaǧni 1892 jyly Abai "Qaraŋǧy tünde tau qalǧypqa" ən şyǧarǧanǧa ūqsaidy.
Osylaişa Abaidyŋ būl ənı Əlmaǧanbet ənşınıŋ oryndauynda elge tarap ketedı. 1935 jyly osynau əndı kompozitor Latif Hamidi Abaidyŋ aǧasy Ysqaqtyŋ balasy Ərhamnyŋ oryndauynda notaǧa tüsırıp alady.
Qazaqta "Qaraŋǧy tünde tau qalǧypty" qazaqy naqyşpen örnektep, kelıstıre salǧan ūly ənşı Qali Baijanov. Ötkende konservotoriiaǧa barsam, zamanymyzdyŋ körnektı ənşısı Erkın Şükımanov osynau əndı Qalidyŋ oryndauynda esı kete tyŋdap otyr eken. Men de qosa tyŋdap, ekeumız Qalekeŋdı bıraz jerge deiın aparyp salyp, bır jasap qaldyq.
2000 jyldary Qali Baijanovtyŋ ömırın zerttep, derektı eŋbek jazdym. Söitsem Qali "Qaraŋǧy tünde tau qalǧypty" radioǧa jazǧanda 78 jasta eken! Söitıp jürıp, bırde Qalidyŋ Qaraǧandyda tūrǧan eskı üiın taptym. Ondaǧy oiym Qalekeŋ ǧūmyr keşken baspanany közımmen körıp, tırşılıgın sezınu edı. Esıktı bır körıktı kelınşek aşty. Əlgı kelınşektıŋ sūlulyǧyn men aitaiyn, tabaldyryqtan attai bere əntek kıdırıp qaldym...
Qalekeŋnıŋ mal degende jalǧyz qara siyry bolypty. Sol jalǧyz siyryna şöp salam dep Qali atamyz üiınıŋ aldyndaǧy qoraǧa jiı şyǧyp ketıp, qyzara börtıp qaityp keletın körınedı. Söitse Qalekeŋ malǧa şöp salǧan bop qyrly staqanyn qara siyrdyŋ qisyq müiızıne tars soǧystyryp tartyp jıberedı eken de, mūrtyn bır sipap qoiyp üige keledı eken.
Qalekeŋ qyryqqa kelgen şaǧynda Şəken Aimanovtyŋ tuǧan apasyn alǧan ǧoi. Qalekeŋnıŋ qyz aluǧa kelgen oqiǧasyn Şəken aǧamyzdyŋ tuǧan ınısı Kəuken Kenjetaev qatyryp aituşy edı. Osy apamyz Qalekeŋdı "qatal" ūstasa kerek, atamyzdyŋ qoraǧa barǧyştap qara siyrǧa "şöp salǧyş" bop jürgenı sol körınedı.
Qali Baijanovtyŋ sol jyldary beiıtıne bardym. Marqūm Qaraǧandynyŋ Mihailovkasyndaǧy eskı beiıtke jerlengen eken. Onda ataqty alaşordaşy, qazaqtyŋ tūŋǧyş matematik ǧalymy, qazaqtyŋ bes oblysyn Leninnıŋ şovinist jandaraldarymen künı boiy daulasyp otyryp aman alyp qalǧan Əlımhan Ermekovpen qatar jatyr eken. Əlekeŋnıŋ beiıtı ol jyldary kütımsız edı, qazır qolǧa alynǧan şyǧar...
Qalekeŋnıŋ qara siyryna qaityp keleiın. Qara siyrdy sol jyldary Qaraǧandyny şulatqan ataqty "Qara mysyqtar bandysy" degen qaraqşylar ənşınıŋ qorasyna tüsıp, ūrlap əketıptı. Söitıp qara siyrdyŋ taǧdyry aianyşty aiaqtalypty. Qara siyrdyŋ ölımımen Qallekeŋnıŋ qoraǧa baryp şöp salǧyştyǧy da təmən bolǧanǧa ūqsaidy...
Qalekeŋe erterekte Qajymūqan kelıp tūrady eken. Bırde ekeuı monşaǧa baryp, Qajymūqan Qaliǧa arqasyn ezgızıptı. Qalekeŋ qanşa tyryssa da, ataqty paluannyŋ qūj-qūj arqasyna qoly batpapty. Qajekeŋ "dūrystap ezseişı" dep küŋkıldeptı. Sol-aq eken Qalekeŋ monşanyŋ būryşynda jatqan kırpıştıŋ synyǧyn baiqatpai ala salyp paluannyŋ arqasyn ərlı-berlı josytyp jatsa, Qajymūqan: "E, baǧanadan berı söitpeimısıŋ", - dep riza bolypty.
Bırdı aityp bırge ketıp jatyrmyn. Ənge qaita oralaiyn. Qalidan keiın būl əndı balbyrata tamyljytqan Qairat Baibosynov aǧamyz. Student kezımdı Qairat aǧanyŋ oryndauynda tünımen tyŋdauşy edım osy əndı. Ol kezde qazırgıdei internetten tyŋdai salu joq, qūşaqtap jatatyn dosymyz plastinka edı ǧoi. Sonda osy əndı KarMU-dıŋ sol kezdegı 4 jataqhanasynda, terezesı japan dalaǧa qaraǧan nömırı 720-şy bölmemde, tünnıŋ bır uaǧyna deiın tyŋdap jatyp, təttı ūiqyǧa ketuşı edım...
Bügın de tün ortasynda oianyp ketıp, FB qarai salsam, osy əndı sen aityp jatyr ekensıŋ, Daniljan. Qai-qaidaǧyny eske tüsırdıŋ ǧoi, qūlynym. Ənıŋ tamaşa eken! Əserlenıp, tösegımde ərlı-berlı aunaqşyp jatyp osy ən turaly oiyma tüskenderdı jazudamyn. Qoi, taŋ atyp qalypty, ūiyqtaiyn, endı... Karantindı saqtap....
Erlan Töleutai,
önertanuşy
https://youtu.be/lDQBH4c4tFE
