Germanııanyń Ilmenaý qalasynda, nemistiń uly aqyny Geteniń mýzeı úıi bar kórinedi. Sol mýzeıge Geteniń sózine jazylǵan Abaıdyń "Qarańǵy túnde taý qalǵyp" əni únemi shyrqalyp turady eken. Bul əndi alǵash tyńdaǵanda alman jurty "Gete jaryqtyqtyń osynaý óleńine osyndaı əýen kerek edi" dep tań-tamasha bolysqan desedi. Ən qazaq ənshisi Maǵaýııa Kóshkinbaevtyń oryndaýynda shyrqalyp jatady eken. Maǵaýııa Kóshkinbaev - qazaqtyń erke qyzy, əıgili ənshi Maqpal Júnisovanyń jəne "Qazaq handyǵy" fılminde Kereı hannyń obrazyn somdaǵan teatr jəne kıno akteri Qaırat Kemalovtyń alǵashqy ustazy.
Keńes zamanynda 650 myń turǵyny bar Qaraǵandy qalasynda eki ǵana qazaq mektebi bolǵany belgili. Onyń biri - 85 jyldyq tarıhy bar Jambyl atyndaǵy 7-inshi mektep, ekinshisi - Nurmaqov atyndaǵy 2-shi mektep. Əmire Qashaýbaevtyń shəkirti Maǵaýııa Kóshkinbaev osy 2-shi mektepte ustazdyq qylǵan. Maǵaýııanyń shəkirtteri əıgili ərtister Qaırat Kemalov pen Maqpal Júnisova dedik.
Minekı, Maǵaýııa Kóshkinbaev nemis jurtyna tamyljytqan sol "Qarańǵy túnde taý qalǵypty" bul kúnde ulty kəris, jany qazaq Danıl Shın karantınde jatqan bar qazaqqa mamyrlata shyrqap otyr.
Aıtpaqshy, Maǵaýııa Kóshkinbaevtyń oryndaýyndaǵy "Qarańǵy túnde taý qalǵyp" ənin nemiske jetkizgen qazaqtyń belgili jazýshysy Qalmuqan Isabaev. Ol kisi soǵystan soń Germanııanyń osy Ilmenaý qalasynyń toǵyz jyl komendanty bolǵan. Sirə, qatal zamanda qaıyrymdy komendant bolsa kerek - Ilmenaý turǵyndary Qalmuqan aǵany jaqsy kórgen eken. Oǵan dəlel Qalmuqan aǵanyń ómiriniń sońyna deıin Ilmenaýmen qarym-qatynasyn úzbegeni jəne Qalekeńniń osy shaharǵa qatysty qyzyqty hıkaıalary. Sonyń biri, umytpasam 1979 jyly Gıoteniń Ilmenaýdaǵy mýzeı úıine "Qarańǵy túnde taý qalǵyp" əni jazylǵan kúıtabaqty tartý etýi.
Aıtqandaı, keshe Danıl ənshi óziniń FB paraqshasynda meniń "Aýylǵa ketem" degen ənimniń eki shýmaǵyn jarııalady. Bul ənniń sózin jazǵan aqyn Qaırat Asqarov ta osy 2-shi mekteptiń túlegi ekenin aıta ketkim keledi. Men Qaırat aqynmen osy mektepke pedogogıkalyq praktıkaǵa barǵanda, umytpasam 1994 jyly tanystym-aý deımin. Qaırattyń Almash Tamshına, Gaýhar (famılııasyn umyttym) klastas qyzdary boldy. Muny aıtyp otyrǵan sebebim, mektep bitirgennen keıin, Qaırat, Almash, Gaýhar úsheýi de QarMÝ-diń fılfagine túsip, ýnıversıtetimizdiń maqtanyshtaryna aınaldy. Qaırat ǵajap jyrlar jazdy, al Gaýhar men Almash dombyramen eki daýysta tamyljytyp ən shyrqaıtyn ónerpazdyqtarymen tanyldy.
"Aýylǵa ketemniń" əni 1997 jyly shyqty. Əli esimde Qaırat ekeýmiz - ol stýdent, men ýnıversıtettiń qyzmetkeri - bir qonaqqa bardyq... Qonaqtan keshtetip shyqqan kóńildi qalpymyzben túnniń bir ýaǵynda úıge keldik. Men ol kezde KarMÝ-diń jataqhanasynda turatyn edim. Ol kezde jaspyz, túnniń qaı ýaǵy bolsyn óleń oqyp, ən aıtyp dýyldasyp otyra beremiz. Sol túni Qaırat óziniń "Aýylǵa ketemin" oqydy. Bul ózi uzaq əri kórkem jyr eken. Óleń meni edəýir tolǵandyrdy. Sóıtsem, bul Qaırattyń sol 2-shi mekteptiń 9-shy klasynda oqyp júrgende Qarqaralydaǵy Besoba aýylyn saǵynyp jazǵan jyry eken. Qaırat maǵan sol joly bul tarıhty da qyzǵylyqty ǵyp aıtyp berdi. Osy əserler kelesi kúni "Aýylǵa ketem" ənine aınaldy...
"Besoba" - belgili alashordashy Imam Əlimbekovtyń aýyly.
Endi "Qarańǵy túnde taý qalǵyp" əniniń tarıhyna keleıik. Birde Gete Gabalbah degen taýly aımaqqa jaıaý sapar shegedi. Osy ólkede Gıkelhan atty bir bıik shyń bar eken. Gete sol taýdy kórýdi ıakı shyńyna shyǵýdy maqsat etse kerek. Bul qazaqtyń Abylaı hany ólgen 1780 jyldyń qońyr kúzi eken. Jolaı Gete seri taý baýraıyndaǵy bir ańshynyń úıine aıaldapty. Ańshy úıiniń aýlasynda, sulý tabıǵat aıasynda aıly túnde qııaly sharyqtaǵan Geteniń shabyty oıanyp, osy óleńi týypty. "Jolaýshynyń túngi jyry" atanǵan eki-aq aýyz osy óleńdi Gete seri ańshy baıǵustyń qulaǵaly turǵan eski úıiniń qabyrǵasyna qara qaryndashpen aıbaq-saıbaq jaza salypty da, attanyp ketipti.
"Eń uly mýzyka, ol - tynyshtyq" depti ǵoı uly kompozıtorlardyń biri. Ədette jas kúnde aıǵaı-shýdy, yrdý-dyrdýdy jaqsy kóremiz. Jastyq pen sulýlyq qyrdyń qyzyl gúlindeı tez ońady. Adam balasy úsh nyǵmettiń qadirin bilmeıdi birinshisi densaýlyq, ekinshisi jaqsy əıel, úshinshisi, osy - jastyq...
Menińshe jastyq dəýren qyryqqa taıap aıaqtalady. Qyryqqa qaraı jaǵyna jibek baılanǵan nebir luhý ıek sulýlar - sary qaryn tartyp, jigittiń órteı jaınaǵan nebir jampozdary qyrqyljyńǵa aınalady. Osy kezden bastap, adam tynyshtyq izdeı bastaıtyn sııaqty ma, qalaı...
Uly Abaıdyń da:
"Erjetken soń syımaısyń keń dúnıege,
Tynyshtyq pen zar bolarsyń baspanaǵa" degeni osy tus. Abaı bul óleńdi Lermontovtan aýdarǵanda qyryqqa qadam basqan ýaǵy eken. Lermontov bolsa bul bir aýyz óleńdi Shıllerden qotarsa kerek. Al Gete jaryqtyqtyń elsiz taýda tynyshtyq izdep qańǵalaqtap júrgende 31-degi shaǵy eken deıdi.
Sóıtse, tynyshtyq izdeý pende balasynda ejelden bar dert eken. "Aqyndar aıtyp ótedi, Armanyn búkil pendeniń" dep Serik Aqsuńqaruly aǵamyz aıtpaqshy, adam balasy tili jetpegenin aqynnyń aýzymen aıtqyzýǵa qushtar ǵoı, jer betinde alǵash tynyshtyq izdegen aqyn Alkman degen grektiń aqylmany eken. Alkmannyń tynyshtyq izdep ah urǵan dəýiri bizdiń zamanymyzǵa deıingi VII ǵasyr kórinedi. Alkmannan keıin dúnıeden tynyshtyq izdeý taqyrybyn kóne dúnıeniń uly oıshyldary Vergılıı, Ovıdıı, Tasso degen aqyndar jalǵastyrypty.
Gete de sumdyq oqymysty adam bolǵan ǵoı, 31 jasynda úıinen shyǵyp ketip, elsiz taýda baz keship júrgeni - osy attary atalǵan kóne zamannyń uly oıshyldaryna eliktegen túri eken.
Geteniń bul óleńi kúlli dúnıege əıgili óleń bop tarap, talaıdy tańdaı qaqtyrady. XIX ǵasyrdyń basynda bul bəıit orysqa jetedi. Óleńniń dańqyna qyzyqqan orystyń talaılary bul jyrdy aýdaryp kórýge təýekel etedi. Əıtse de bireýi de kelistirip, kemeline jetkize almaıdy. Aqyry bul óleńdi sol kezde órimdeı jas Lermontov aýdarady. Lermontovtyń aýdarmasy ǵajap sətti bolyp aýdarylǵany sonshalyqty - budan keıin basqa aqyndar tərjimeleýge təýekel etpegen desedi.
Sóıtip kezek Abaıǵa keledi. Abaı bul óleńdi aýdarǵanda 47 jasta eken. Dəl osy ıaǵnı 1892 jyly Abaı "Qarańǵy túnde taý qalǵypqa" ən shyǵarǵanǵa uqsaıdy.
Osylaısha Abaıdyń bul əni Əlmaǵanbet ənshiniń oryndaýynda elge tarap ketedi. 1935 jyly osynaý əndi kompozıtor Latıf Hamıdı Abaıdyń aǵasy Ysqaqtyń balasy Ərhamnyń oryndaýynda notaǵa túsirip alady.
Qazaqta "Qarańǵy túnde taý qalǵypty" qazaqy naqyshpen órnektep, kelistire salǵan uly ənshi Qalı Baıjanov. Ótkende konservotorııaǵa barsam, zamanymyzdyń kórnekti ənshisi Erkin Shúkimanov osynaý əndi Qalıdyń oryndaýynda esi kete tyńdap otyr eken. Men de qosa tyńdap, ekeýmiz Qalekeńdi biraz jerge deıin aparyp salyp, bir jasap qaldyq.
2000 jyldary Qalı Baıjanovtyń ómirin zerttep, derekti eńbek jazdym. Sóıtsem Qalı "Qarańǵy túnde taý qalǵypty" radıoǵa jazǵanda 78 jasta eken! Sóıtip júrip, birde Qalıdyń Qaraǵandyda turǵan eski úıin taptym. Ondaǵy oıym Qalekeń ǵumyr keshken baspanany kózimmen kórip, tirshiligin seziný edi. Esikti bir kórikti kelinshek ashty. Əlgi kelinshektiń sulýlyǵyn men aıtaıyn, tabaldyryqtan attaı bere əntek kidirip qaldym...
Qalekeńniń mal degende jalǵyz qara sıyry bolypty. Sol jalǵyz sıyryna shóp salam dep Qalı atamyz úıiniń aldyndaǵy qoraǵa jıi shyǵyp ketip, qyzara bórtip qaıtyp keletin kórinedi. Sóıtse Qalekeń malǵa shóp salǵan bop qyrly staqanyn qara sıyrdyń qısyq múıizine tars soǵystyryp tartyp jiberedi eken de, murtyn bir sıpap qoıyp úıge keledi eken.
Qalekeń qyryqqa kelgen shaǵynda Shəken Aımanovtyń týǵan apasyn alǵan ǵoı. Qalekeńniń qyz alýǵa kelgen oqıǵasyn Shəken aǵamyzdyń týǵan inisi Kəýken Kenjetaev qatyryp aıtýshy edi. Osy apamyz Qalekeńdi "qatal" ustasa kerek, atamyzdyń qoraǵa barǵyshtap qara sıyrǵa "shóp salǵysh" bop júrgeni sol kórinedi.
Qalı Baıjanovtyń sol jyldary beıitine bardym. Marqum Qaraǵandynyń Mıhaılovkasyndaǵy eski beıitke jerlengen eken. Onda ataqty alashordashy, qazaqtyń tuńǵysh matematık ǵalymy, qazaqtyń bes oblysyn Lenınniń shovınıst jandaraldarymen kúni boıy daýlasyp otyryp aman alyp qalǵan Əlimhan Ermekovpen qatar jatyr eken. Əlekeńniń beıiti ol jyldary kútimsiz edi, qazir qolǵa alynǵan shyǵar...
Qalekeńniń qara sıyryna qaıtyp keleıin. Qara sıyrdy sol jyldary Qaraǵandyny shýlatqan ataqty "Qara mysyqtar bandysy" degen qaraqshylar ənshiniń qorasyna túsip, urlap əketipti. Sóıtip qara sıyrdyń taǵdyry aıanyshty aıaqtalypty. Qara sıyrdyń ólimimen Qallekeńniń qoraǵa baryp shóp salǵyshtyǵy da təmən bolǵanǵa uqsaıdy...
Qalekeńe erterekte Qajymuqan kelip turady eken. Birde ekeýi monshaǵa baryp, Qajymuqan Qalıǵa arqasyn ezgizipti. Qalekeń qansha tyryssa da, ataqty palýannyń quj-quj arqasyna qoly batpapty. Qajekeń "durystap ezseıshi" dep kúńkildepti. Sol-aq eken Qalekeń monshanyń buryshynda jatqan kirpishtiń synyǵyn baıqatpaı ala salyp palýannyń arqasyn ərli-berli josytyp jatsa, Qajymuqan: "E, baǵanadan beri sóıtpeımisiń", - dep rıza bolypty.
Birdi aıtyp birge ketip jatyrmyn. Ənge qaıta oralaıyn. Qalıdan keıin bul əndi balbyrata tamyljytqan Qaırat Baıbosynov aǵamyz. Stýdent kezimdi Qaırat aǵanyń oryndaýynda túnimen tyńdaýshy edim osy əndi. Ol kezde qazirgideı ınternetten tyńdaı salý joq, qushaqtap jatatyn dosymyz plastınka edi ǵoı. Sonda osy əndi KarMÝ-diń sol kezdegi 4 jataqhanasynda, terezesi japan dalaǵa qaraǵan nómiri 720-shy bólmemde, túnniń bir ýaǵyna deıin tyńdap jatyp, tətti uıqyǵa ketýshi edim...
Búgin de tún ortasynda oıanyp ketip, FB qaraı salsam, osy əndi sen aıtyp jatyr ekensiń, Danıljan. Qaı-qaıdaǵyny eske túsirdiń ǵoı, qulynym. Əniń tamasha eken! Əserlenip, tósegimde ərli-berli aýnaqshyp jatyp osy ən týraly oıyma túskenderdi jazýdamyn. Qoı, tań atyp qalypty, uıyqtaıyn, endi... Karantındi saqtap....
Erlan Tóleýtaı,
ónertanýshy
