Qazaq halqynyŋ än önerı erte kezeŋnen berı qalyptasyp, damyp, tūraqty ornyqqan asyl qazyna. Ejelgı folklor salasyndaǧy muzykanyŋ bır bölıgın qūraidy. Än önerı adamzattyŋ ıŋgalap tuǧanynan bastap ömırden ötkenınen deiın qūlaǧynda saqtalatyn dybysy. Osy oraida Abaidyŋ özı: «Tuǧanda dünie esıgın aşady öleŋ, Öleŋmen jer qoinynan kırer deneŋ», - dep beker aitpasa kerek. Än - halyqtyŋ ūlttyq mūrasy. Än ūlttyŋ ejelden qalyptasqan saryndy da sazdy ünı. Ännıŋ özı ışınen ūlttyq önerge qarai negızdelıp, är ūlttyŋ bolmysyna sai qalyptasyp, oryn alady. Än önerı ūrpaqtan ūrpaqqa jetıp otyrady. Onyŋ dälelı halyq änderınıŋ auyzdan-auyzǧa taralyp, odan bölek notaǧa tüsken änderdıŋ jinaqtaluy osynyŋ körınısı. Osy oraida bügıngı taŋdaǧy önertanuşylar qazaq halyq änderınıŋ ūmyt bolmauy jolynda jūmys jasauda.Tūtastai alar bolsaq, ūlttyq öner, ūlttyq dünie degenımız mynadai elementterden tūrady: än önerı; küi önerı; beineleu önerı; sändık qoldanbaly öner; teatr önerı; kino önerı jäne t.b. Qazaq halqynyŋ ūlt bolyp qalyptasu kezeŋınde özıne tän än dästürı düniege keldı. Sonyŋ nätijesınde bai muzykalyq mūrasy jasaldy, mädenietı qalyptasty. Qazaq änınde halyq önerınıŋ är kezeŋındegı tynys-tırşılıgı, bıtım-bolmysy, zaman ünı körkem körınıs tapqan. Halqymyzdyŋ bızge jetken än-jyr nūsqalarynyŋ köpşılıgı qazaq dästürlı än önerınıŋ köşbasşylary, aqyn Bırjan sal, Aqan serı, Jaiau Mūsa, ükılı Ybyrai jäne t.b. daryn ielerınıŋ mūralary bolyp tabylady. Darqan dalany toi-dumanǧa bölegen änşı ärı jyrşy, aqyn ärı batyr qazaq halqynyŋ «Än – köŋıldıŋ ajary» degen naqyl sözı bar. Adam köŋılınıŋ är sätın än notalary arqyly nebır äşekei-örnektermen äsem bezendırıp, nanymdy surettelgenıne bızge jetken halqymyzdyŋ bai än mūrasynyŋ kez kelgenı mysal bola alady. Ädebiettıŋ, muzykanyŋ, teatrdyŋ bastauy bolyp tabylatyn folklor önerdegı, körkemöner şyǧarmaşylyǧyndaǧy özındık ornyn eşqaşan joǧaltpaq emes. Ärbır halyqtyŋ folklory ūlttyq öner şeŋberınde özındık jäne etnikalyq özgeşelıgınıŋ aiqyndyǧymen, aumaqtyq jäne jergılıktı stildık ülgılerınıŋ moldyǧymen erekşelenedı. Qalyŋ köpşılıktıŋ közqarasyn, etnostardyŋ äleumettık-estetikalyq arman-mūraty men moraldarynyŋ ideialyq mazmūnynyŋ ūqsastyǧyn bıldıre otyryp, folklor barlyq ūlttyŋ, halyqtardyŋ estetikalyq mädenietın qalyptastyrudyŋ maŋyzdy qūraly bolyp tabylady. Qazaq halqynyŋ tarihynda kürdelı oryn alǧan ülkendı-kışılı oqiǧalardyŋ qai-qaisysy bolsa da halyq änınıŋ mazmūnynankörınıs tapqan. Halyq änderınıŋ ömırşeŋdıgı de osyndai qasietınde. Ärine, Abai aitqandai: «Ännıŋ de estısı bar, eserı bar». Mirasqory bız bolǧan än düniesı halyqtyŋ ötken tarihynyŋ kuägerı sanalarlyq «estı än». Mūnda köne zaman şyndyǧyn şertetın köp derekter men bırge halyq basynan ötkergen tarih köşınıŋ de tızbegı sekıldı mol maǧlūmatqa keneletın jailar bar. Än –san ǧasyrlyq tarihy bar, talai-talai ūrpaqtan ötken jol-jönekei jöndelıp, öŋdelıp, jaŋaryp bızge jetken janr. Ǧasyrlar elegınen ötken änder aişyqtana, ärlenıp muzykalyq önerdıŋ ınjuıne, asyl qazynasyna ainala bergen.Kez kelgen ūlttyŋ özındık keskın-kelbetı men bolmys-bıtımın aiqyndaityn ūǧymdy onyŋ özıne tän ūlttyq mädenietı deitın bolsaq, qazaq mädenietındegı än önerınıŋ alar orny erekşe. Danyşpan Abaidyŋ “Tuǧanda dünie esıgın aşady öleŋ, Öleŋmen jer qoinyna kırer deneŋ” degen sözderı qazaq ömırınıŋ bükıl tynys-tırşılıgı öleŋmen örnekteletının aiqyn körsetedı. Bız būl öleŋ joldaryn joǧaryda aityp öttık. Şyndyǧynda säbi düniege kelgende “besık jyrymen” äldilep qarsy alyp, adam dünieden ötkende “joqtau” aityp şyǧaryp salamyz. Sonau ǧasyrlar qoinauynan bastalatyn osy tamaşa dästür älı künge deiın jalǧasyn tauyp keledı. Bügıngı kün jastarynyŋ toiy da “jar-jar”, “betaşarmen” ötetını ata-baba saltyna adaldyqtyŋ aiqyn körınısı ıspettes. Orystyŋ tamaşa ǧalymy G.Potaninnıŋ “Maǧan bükıl qazaq dalasy än salyp tūrǧandai körınedı” degen sözı qazaq tūrmysynyŋ osyndai daralyǧynan tuǧan tūjyrym bolsa kerek. Ol mädeni mūra, tarihi-ruhani qūndylyq, halyqtyq salt-dästürler, dästürlı halyq än önerı tüsınıkterımen tyǧyz bailanysty bolǧandyqtan, onyŋ erekşelıkterı men tabiǧaty qai kezde de halyq janyna jaqyn bolǧan. Halyqtyŋ muzykalyq şyǧarmaşylyǧy är halyqtyŋ ruhani mädenietınıŋ basty qūramdas bölıgı bolyp tabylady. Sonymen qatar, qazaq änınıŋ özındık taǧy bır erekşelıgı, ūrpaqtan-ūrpaqqa, aimaqtan-aimaqqa tarai otyryp, auyzşa üiretılıp, dästürlı türde oryndalyp, oryndauşy önerpazdardyŋ oryndau barysynda, şabyttana otyryp şyǧarmanyŋ keibır jerlerıne öz özgerısterın jasap otyruy jiı kezdesedı. Qazaq halqy ejelden änşılık önerımen erekşelengen. Ūlttyq dästürlı muzyka qorymyzdaǧy eŋ köp saqtalǧany da osy – än önerı. Ömırdıŋ är qūbylysyn änge qosyp, öz şejıresın änmen jazǧan halqymyzda şyǧaruşysy ūmytylsa da, mätını men äuezı el jadynda saqtalyp kele jatqan bırneşe myŋ halyq änderı bar. Kezınde kompozitor, muzykatanuşy Hasen Qoja-Ahmet «Qazaq änderı qalai kosmopolittandy?» degen maqala jazyp, genetikalyq jadymyzǧa jat yrǧaqtardyŋ jappai etek aluyn taiǧa basqan taŋbadai körsete otyryp, «būl jaǧdaiymyzdy tüzeuge kırıspei renjıp, bülıngen küiı bük tüsıp jata beru, tübı, qazaqty ūlttyq suisidke äkeletını anyq» dep jazǧan edı. Onda mūndai jat muzykanyŋ ūlttyq söileu qūrylymy men yrǧaǧyn da tanymastai özgertetının däiektı dälelmen şegelep tūryp aitqan. Bügın bız sol tūsqa da kep qalǧandaimyz. Keşegı men bügıngı ännıŋ sözı sazyn qosa taldap, onyŋ adam janyna, oilau jüiesıne äserın ǧylymi türde jılıktep tūryp aldyǧa tartar arnauly eŋbekter köptep jazylsa, osy aityp otyrǧan oiymyzdyŋ aqiqatyna köp adamnyŋ közı jeterı edı... Eŋ bır ökınıştısı, klassikalyq än men küidı qalai aitqysy kelse, qalai tartqysy kelse solai tartyp onyŋ äuelgı tabiǧatynan mülde alystatyp jürgen öz önerpazdarymyzdy ūlttyq önerdıŋ nasihatşysy retınde tanityn boldyq. Qazaq sözınıŋ közge aldymen tüser bır erekşelıgı – astarlylyǧy. Ol qasiet qarsy jaqtyŋ da sol astardy qapysyz tüsınuı sebeptı, tıptı de jetıle tüsken. «Qyzym saǧan aitam, kelınım sen tyŋda» deŋgeiı ūlttyŋ oilau jüiesınıŋ ūşqyr, boiyndaǧy söz quatynyŋ küştı, tüisıktıŋ sonşalyqty sezımtaldyǧyn körsetedı. Qazaqtyŋ klassikalyq änderınıŋ qai-qaisysyn alsaŋyz da jalaŋaş mätın joq. Sözderdıŋ mänı adam boiyndaǧy nebır qaltarys, būltarys sana sezımıne soqpai ötpeidı. Būl sözder sol sezım tüisıkterdı ünemı şynyqtyryp, jetıldırıp otyrady. Osydan adamnyŋ oilau jüiesı (formasy) qalyptasady. Ol forma – öte aluan qyrly, san tarauly, kez kelgen jerden özge maǧynada oilap ülgeretın, tūiyqqa tırelmei şyǧar jol taba bıletın ämbebap oilau formasy. Endı mūnan ülken mäsele tuyndaidy. Qaraŋyz! «Adam jol tappai adaspaidy, oi tappai adasady» deidı ataqty jyrau Almas Almatov. Oi tūiyqqa tırelıp şyǧar jol tappaǧanda adam özın ölımge tıreidı eken. Fizikanyŋ zaŋdylyǧy boiynşa elektr jüiesınen şyǧatyn örttıŋ ekı symnyŋ qysqa tūiyqtaluynan bolatyn sekıldı, adamnyŋ özın ölımge itermeleuı sol oidyŋ tūiyqtaluynan bolatyny turaly ǧalymdar köptegen zertteuler nätijesınde tūjyrymdamalar jasaǧan. Mūndaida, bızdıŋ qoǧamda keiıngı uaqytta qanşama örımdei jastardyŋ ömırınıŋ qyrşynynan qiylyp ketıp jatuyna bügıngı jalaŋ söz, jalǧan yrǧaqqa qūrylǧan eser änderdıŋ de kesırı joq dep aita alamyz ba? «Sen menı ızdeme», «aqqaiyŋnyŋ tübınde jıgıt pen qyz kezdestı», «ne degen bıtpeidı, aitpaşy ökpeŋdı, saǧan ne jetpeidı?», «qatelıkterımdı menıŋ tüsıne alsaŋ keşır» degen sekıldı taqyrǧa tüsken tarydai taqyldaǧan sözder jastar janyn jalaŋaştap, adami sezımderın semdırıp, tüisıkterın tūmşalap jatqanyn baiqai aldyq pa? Tüzu baryp tüzu keletın jol sekıldı qatyp qalǧan sözder olardyŋ sanasyn bır mäselege tap kelgende erkın oilai almaityn, kelesı bır jaǧynan şyǧar jol tauyp kete almaityn, ömırdıŋ iırım-qaiyrymyna ikemsız, qauqarsyz küige tüsırude. Al, bız qyzyǧyp aita beretın atalarymyzdyŋ ırı mınezı, keŋ kısılıgı, qandaida bır jaǧdaiǧa tap kelgende aspai-saspai ainalyp öter jol tabar erekşelıgınıŋ bır sebebı özderınıŋ änderındei astarly, keŋ, erkın oilau jüiesın qalyptastyrǧan qazaqy sözdıŋ tabiǧatynda jatqan joq pa? Būl ännıŋ sözıne bailanysty jaǧy ǧana. Onyŋ arǧy jaǧyndaǧy qara öleŋ, äuennıŋ äŋgımesı bölek... Endeşe bız de joǧarydaǧy pıkırge süiene otyryp, bügıngı änderdıŋ tıldık bırlıkterın, qoldanys erekşelıkterın saralai otyryp, pragmatikasyna, stildık maǧynasy men konnotasiiasyna, jalpylama alǧanda pragmastilistikasyn qarastyryp köreiık. Qazırgı qazaq tılındegı än taqyryptarynyŋ qaitalamalar arqyly jasaluyna «Opmai-opmai», «Zyŋ-zyŋ», «Bile-bile», «Piia,piia», jatqyzuǧa bolady. Būl änder taqyryptyq olqylyqqa ǧana emes, sol olqylyqtyŋ ışınde ınnıŋ mazmūny jaǧynan da aqsap tūr. Män men maǧyna, ūǧym men konsept degen dünielerdı ajyratu bylai tūrsyn, ūiqastyŋ qūryluynda dekonstruksiialyq qatelıkter öte köp. Endeşe än mätınıne taldau jasap köreiık: «Opmai-opmai, opmai-opmai, Mynalaryŋ qaitedı?. Al bıreuler Astanada joq deidı Al bıreuler Almatyda bar deidı Şymkenttıŋ qyzdary «zyŋ» deidı Aqtöbenıŋ qyzdary «dyŋ» deidı»- osy joldardan tek ūiqas quudaǧy mazmūn men köşırme dästürdı köre alamyz. Köşırme dästür deitın sebebımız, öleŋnıŋ är tarmaǧyndaǧy joldyŋ özı qazırgı äuenderdıŋ är jolynyŋ qūrandysy. Bız jargon söz nemese disfemizmdık qatarǧa «zyŋ jäne dyŋ» sözderın jatqyza almaimyz. Äuennıŋ yrǧaǧyna sai än mätınınıŋ jeŋıl boluy da zaŋdy qūbylys. Dese de stilistikalyq maǧyna bere almaitynyn eskeru kerek. Al osy «Opmai-opmai» änınıŋ stilistikalyq äser berudegı yqpaly şe? Ännıŋ aqparat bolyp taralǧanyna 5 aidan asty. Iýtub jelısındegı Körsetılım tūrǧysynan 38 million qaralym jinaǧan. Būl Qazaqstan halqynyŋ ekı ese körsetkışı. Demek ǧalamtor taramaǧan aimaqtardy eseptemegende är qazaqstandyq 7 ret qarap şyqqan degen statistikany körsetedı. Ännıŋ tyŋdarmany osynşalyqty köp boluyna qarai şyqqanyna jyl bolmasa da būl än ǧalamtorda tanymal änderdıŋ qatarynda. Äzıl än esebınde jazyldy degennıŋ özıne janrlyq erekşelıkke sai «pop-folk» baǧytyn bergen. Poptyŋ talaptaryna sai kelgenımen folk, iaǧni folklorlyq tuyndy boluyna ne sebep?! Bır söilemnıŋ mätın ışınde 5 ret qaitalanuy ännıŋ stilistikalyq normasyn būzatyny belgılı. Būl ännıŋ pragmalingvistikada konversasiialyq joly ǧana jūrt nazaryn elıtkenı belgılı. Söileu aktısıne sai, etikalyq normadan auytqu barysynda, jastardyŋ mi qabattaryna emosiia syilau barysynda ǧana jüzege asqan. Aq futbolka, jyndy aşki (ochki) Menıŋ «prioram» kak s filma «Tachki» Qaltamda bar «2 Lesbuhi» «MP3 pleer», «saǧyz-fruti». Bız jyljimyz, qaŋǧyramyz Qarasam tūr aldymda qyz - Vaşei mame ziat ne nujen? Priglaşu v donerku tebia na ujin A tak to men «prostoi» emespın Konkretno tebe vykatil kak Elvis Presli Jastar arasyndaǧy jargon, dialekt sözderdıŋ basyn bırıktıre otyryp, jai ǧana jeŋıl ūiqasqa, jeŋıl äzılge qūrylǧan osyndai änder de tyŋdarmannyŋ nazaryn özıne audartyp, tanymal bolyp jür. Qūdalarym bilep otyr deidı Qūdaşalar bilep otyr deidı Naǧaşy jūrt bilep otyr deidı Qūdaǧiym bilemeidı deidı Al klasstastar qaida? Chip,chip,chip magdalena qaida? Keibır jıgıt aspanǧa qarap jūldyz sanai ma?! Menımen bile deidı, būl «diskoteka» deidı Deneŋdı bos ūsta deidı, iz devianosta deidı Al jetpıs toǧyzdar qaida Ännıŋ är tarmaǧy mänsız, sebebı, är tarmaǧy jekelei bır ännıŋ sözı emes, bırneşe avtordyŋ tarmaqtyq bailanystarynan qūrylǧan. Stilistikalyq normalar özınıŋ tabiǧi tıldık qūrylymnyŋ zaŋdylyqtarynyŋ aiasynan şyǧyp ketedı. Mysaly: «inversiia» täsılın alar bolsaq, söilem müşelerınıŋ tabiǧi zaŋdylyq ornalasu tärtıbın būzady, soǧan qaramastan stilistikalyq örnektılık mazmūnyn qūra otyryp, stilistikalyq normaǧa ainala alady. «Opmai-opmai» änınde stilistikalyq normanyŋ stilder qatarynda da, janr qatarynda da säikessızdıgın aŋǧara otyryp, onyŋ tūraqty orny joq ekenın aita alamyz. Sonymen qatar būl ände fonikalyq amal-täsılderde öte köp. Dybystyŋ jelınıp qaluy, dybystyŋ auyzekı orfoepiiaǧa sai aityluy, etıstık pen zat esımnıŋ oryn almastyru erekşelıkterı, sözdık qorda joq, dybystardyŋ bırkelkılıgın būzatyn dybystyq tarmaqtar da oryn alǧan. Soǧan sai än mätınınde älemnıŋ obektivtı körınısın baiandaityn şyndyq ärı jasandylyq kriteriilerıne tän metafora, adam sanasynda jiı assosiasiialanyp tūratyn stilistikalyq freimder – teŋeu, anyqtyq-sapalyq ūǧymdy anyqtaityn epitet, emosionaldy-ekspressivtılıgımen airyqşa mänge ie FT, pragmatikalyq aktınıŋ kürdelı üderısın jeŋıldetetın daiyn söz oramdarynyŋ stilistikalyq äserı müldem joq. Ännıŋ ışınde replikalyq qaitalamalar taqyryptyŋ şeŋberınde ǧana emes, än qaiyrmasynda da tüpsanaǧa jyldam ornyǧu maqsatynda köp qoldanylǧan. Qazırgı qazaq änderınıŋ stilistikalyq boiauǧa qanyqtyǧy, aqyndardyŋ stil tüzuşı pragmatikalyq faktorlardy dūrys qoldana aluy, söz etikasy men söz konseptısı, söz ben sözdıŋ dūrym qarym-qatynas qūra aluy jolyndaǧy pragmastilistikanyŋ zertteu obektısın saralai otyryp, än mätınderın jazatyn aqyndardyŋ erekşelıgı ‒ söz qoldanysynda, körkemdıgınde ekendıgıne basa nazar audaru kerek. Kez kelgen än avtorynyŋ qalamgerlık daǧdysynda erekşe baiandau formasy bolatyny belgılı. Änderdı muzykalyq tūrǧydan emes, mätın tūrǧysynan qarastyryp, qazırgı änderdıŋ klassifikasiiasy men ışkı differensiasiiasyn zerdelep, än mätınderınıŋ ışkı qūrylymdyq erekşelıkterın anyqtap, mätın örısındegı stilistikalyq mümkındıkterdı qarastyru bızdıŋ basty mındetterımız bolu kerek. Pragmastilistikanyŋ zertteu ädıstemesı, ǧylymi-teoriialyq negızderı, pragmastilistikanyŋ qalyptasu derekterı men än mätınderınıŋ, sonyŋ ışınde qazırgı qazaq änderınıŋ kognitivtı-assosiasiialyq, estetika-stilistikalyq, kommunikativtı-pragmatikalyq qyzmetterın älde de aşyp zertteu kerek. Qoryta aitqanda qazaq änderın tekstologiialyq tūrǧydan arnaiy türde zerttep, är ännıŋ tūraqty mätının anyqtau qajet. Olai bolmaǧan jaǧdaida ärkım ärtürlı söz qoldanyp, änderdıŋ mazmūny emosiialyq küşı älsıreidı, al būl ännıŋ qūdıretın azaitady. Qazırgı şaqta jürıp jatqan muzyka salasyndaǧy üderıs pen ürdıster ūlttyq änımızdıŋ äuenıne ǧana emes, mätınıne de mūqiiat boludy mındetteidı. Är ännıŋ mätının tarihi tūrǧyda zerttep, är däuırdıŋ özıne tän sözı men söz saptauyn anyqtau jäne ony ornymen qoldanu qajet. Sonda bız ännıŋ, onyŋ sözınıŋ qai däuırde tuǧanyn, onyŋ qalai damyp, qanşalyqty özgerıske tüskenın bıluge qol jetkızemız.
Danat Janataev, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidanty
Oŋǧarbaeva Kamşat,Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı, Filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ magistranty
