Qazaq halqy şaŋyraqty, besıktı, tabaldyryqty qasiet tūtqan. Būl üşeuın eşqaşan aiaqpen baspaǧan. Būl üşeuı qaşanda bır-bırımen ūştasyp jatady. Osynau üş qūndy närsenı qatty tozyp, tym eskırgen kezde de aiaqtyŋ astyna tastamai, örtep, külın jerge kömgen.Qara şaŋyraq, ülken üi degenımız ne? Būl – mūragerlık jolmen ūrpaqtan-ūrpaqqa köşken bır äulettıŋ arǧy atalarynyŋ tütın tütetken üiı. Qazaq dästürı boiynşa bır äkeden tuǧan aǧaiyndylar erjetıp, bastaryn qūraǧan soŋ, öz aldaryna otau tıgıp, bölek üi bolady da, bırı ǧana sol şaŋyraqta äke-şeşesınıŋ qolynda qalady. Äke ölgende, özge ūldaryna otau kötergende bölıp bergen enşılerınen özge sol üidıŋ bar däuletı şaŋyraq basqan ūldyŋ ielıgıne köşedı. Demek, qara şaŋyraq ūǧymy «ülken üiden» de joǧary, qasterlı ūǧym. Köne dästür boiynşa qazaq kemınde jetı atasynan bergı qara şaŋyraqty jaqsy bılgen. Bızdıŋ bala künımızde ata-anamyzdan estıgen sözımız, «pälenşe atanyŋ qara şaŋyraǧy tügenşenıŋ qolynda, auylǧa kelgende äuelı sol üige tüsu kerek» dep jatatyn. Olai ıstemeseŋ, ökpe-renış aitylatyn. Dästür-saltty bılmegenıŋ üşın ūiatqa qalatynsyŋ. Al, qart dese, ärkımnıŋ öz şaŋyraǧyna bereke kırgızıp, qūt darytyp otyrǧan aq saqaldy atasy men aq jaulyqty äjesı elesterı qaq. Tıleuımızdı tılep, balalaryna aqylyn, nemerelerıne ertegısın aityp, ortamyzda aman-esen otyra berse eken deimız. Alaida, perzent ataulynyŋ bärı ata-anasyn alaqanyna salyp aialap otyrǧan joq. Özın myna jaryq düniege äkelıp, aq süt berıp ösırgen, tün ūiqysyn tört bölgen anasyn, moinyna mıngızıp erkeletıp, balasynyŋ baqyty, igılıgı üşın bar küş-quatyn arnaǧan äkesın qartaiǧan şaǧynda özekten tepken qatygez balalar da aramyzda jeterlık. Äitpese, qarttar üiındegı qariialardyŋ sany jyldan-jylǧa artar ma edı? Äu basta üi-küiı joq qarttar men mügedekterdı äleumettık qorǧau maqsatynda ötken ǧasyrdyŋ 50-60 jyldary qūrylǧan mekemeler quatty ūly bar aqsaqaldyŋ, däulettı qyzy bar keiuananyŋ qūtty mekenıne ainalar ma edı? Qarttar – bızdıŋ asyl qazynamyz. «Auylyŋnyŋ maŋynda töbe bolsa, ertteulı tūrǧan atpen teŋ. Auylyŋda aqylgöi qariia bolsa, jazyp qoiǧan hatpen teŋ» degen edı bızdıŋ babalarymyz. İä, ötkenımızdı osy ülkendersız elestetu mümkın emes. Bızdıŋ bügıngı nūrly ömırımızdıŋ, alaŋsyz külkı, tättı ūiqymyzdyŋ da beibıt saqşysy bola bılgen, samai-laryn qyrau şalyp, jüzderın uaqyt äjımı torlaǧan danagöi qariialary-myz ben aq jaulyqty ädemı äjelerımız emes pe? Būl san sūraq menıŋ janymdy jegıdei jedı. Sabaq üstınde oquşylaryma oi tastadym, qarttar merekesı qarsaŋynda syi-siiapatymyzdy alyp, Almaty qalasynda ornalasqan «№3 Arnauly äleumettık qyzmetter körsetu ortalyǧyna» bardyq. Būl 2018 jyldyŋ küzı edı. Äŋgımelesu barysynda tüsıngenım, būl jerdegı analarymyz ben äkelerımız balalarynan meiırım körmese de, olarǧa eşqandai renjımeitının, tıptı olardy qarǧamaitynyn, dörekılık tanytpaitynyn bıldırdı. Ne degenmen, ışten şyqqan şūbar jylan qaşan da ystyq emes pe?! Sodan mynadai şeşımge keldım. Qarttar üiı... Atauy qatal bolǧanymen, mūnda ata-äjelerdıŋ aialy alaqany men aq batasy bar. Būl üi mūŋdy közderge, sarǧaiǧan saǧynyşqa, ūqsas taǧdyrlarǧa, özektı örter ökınışke toly. Qarttar üiı... Būl-qatty jürektı jıbıtetın, ūiyqtap jatqan meiırım men adamgerşılıktı oiatatyn oryn ekenın ūqtym, közım jettı.
İa, bız qazaq elı qandai edık. Qariiasyn syilaǧan, jetımın jylatpaǧan, jesırın qaŋǧyrtpaǧan, ana sütın ardaqtap, ata saltyn salmaqtap ösken elmız. Al olai bolsa babalarymyzdan qalǧan osy bır ūlylyq jalǧasyn tauyp jür me? Jasyrary joq. Ata saltymyzdan adasqaly qaşan. Tıptı tarihi soǧys jyldarynda salynbaǧan jetımder üiı bügıngı myna qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan beibıt zamanda boi kötermesı bar ma? Bälkım būny da jetken jetıstıkterımızdıŋ bırı dermız…
Bıraq olai oilasaŋyz oŋbai qatelesesız. Jetımder üiı qaidan şyqty? Nege şyqty degen sūraular tuyndauy mümkın. Ärine būl qazırgı zaman adamdarynyŋ meiırımsızdıgınen, qatıgezdıgınen tuyndaǧan närse der edım. Jetımder üiı ertede qos bırdei bäiteregınen airylǧan büldırşınderımız panalap kün keşse, al bügın şe? Qazaqta jetımın jylatpaǧan degen sözdıŋ törkınınde de ülken män maǧyna jatyr. Mūnda meiırımdılık, imandylyq qasietı aiqyn beinelengen. Iаǧni bızdıŋ ata-babalarymyz imandy, meiırımdı bolǧan eken. Al töbesı kök tıregen bügıngı jetımder üiı bügıngı taŋdaǧy keibır adamdardyŋ aina qatesız bırden-bır körınısı osy bolsa kerek.
«Baqyt degen senıŋ bala künderıŋ» dep jyrlaǧan eken asqaq aqynymyz Mūqaǧali Maqataev. Rasynda, qamsyz, mūŋsyz, qyzyqpen ötken sol bır kezder baqytty balalyq şaǧymyz edı ǧoi. Alaida, taǧdyr tälkegıne ūşyrap, baldai tättı balalyq şaǧynda batpandai auyr mūŋ arqalap, janary jautaŋdaǧan jäudırközder sol baqytty sezınıp jürgenı şamaly. Ükımet qamqorlyǧy qanşa jerden qaiyrymdy bolǧanymen, ata-anasynyŋ aialy alaqanyn almastyra almaitynyn aitudyŋ qajetı de joq şyǧar...
«Jetım» degen söz qazaq halqyna jat, degenmen qazırgı taŋda qoǧamdaǧy eŋ bır etek alyp otyrǧan özektı mäselelerdıŋ bırı bolyp otyrǧany eşkımge jasyryn emes. Ne sebeptı qoǧamda jetım jäne ata-ana qamqorlyǧynsyz qalǧan balalar köbeiude, olarǧa kımnıŋ jany aşyp, kım järdemdesedı, kım qamqor bolyp, kım nazarǧa aluda. Būl sūraqtarǧa jauap alu qiyn, jauap alsaq ta odan qorytyndy şyǧaru mümkın emes.
Qarasam jetımder men qarttar üiı,
Köz aldymda kün sanap ösıp jatyr.
Ata-anasyn tapsyrǧan qart üiıne,
Basty ǧoi kei bezbüirek desındı aqyr.
Balany balşyq körıp, sılkei tastap,
Laqtyryp däretıŋe ketıp jatyr.
Kökpary bolyp tūrǧan kör zamannyŋ
Tek zary bır Allaǧa jetıp jatyr»,-
degen jyr jolymmen qysqa qaiyrudy jön sanadym.
Qorytyndylai kele taqyrypqa oralsam, «Qarttar üiı men balalar üiı qara şaŋyraq pa?», älbette berer jauabym joq. Sebebı qazaq halqyndaǧy qara şaŋyraq ūǧymynyŋ maǧynasyn joǧaryda körsettım. Bi-şeşenderımızdıŋ sözın tılge tiek etsem: Atasyz üi – batasyz, anasyz üi – panasyz, balasyz üi – qu mazarǧa ainalatynyn esten şyǧarmaiyq, ondai halge tüsetın küiden abai bolaiyq, aulaq bolaiyq! Haq dınımız de äke-şeşenı qadırleudı mūsylman ataulyǧa paryz sanaǧan. Alla Taǧala qasiettı Qūran-Kärımde: «Rabbyŋ, özıne ǧana ǧibadat etulerıŋdı, äke-şeşege jaqsylyq qylularyŋdy ämır ettı. Al eger ol ekeuınıŋ bırı nemese ekeuı de jandaryŋda kärılıkke jetse: «Tūh» deme (Keiıs bıldırme). Sondai-aq, olarǧa zekıme, ol ekeuıne sypaiy söz söile», – dep aşyq aiattar tüsırgen. Qūrmettı, qazaq jastary! Qazaq qyzy jäne qazaq jıgıtı degen abyroily atqa sai bolaiyq! Jetımın jylatpaǧan, jesırın qaŋǧytpaǧan, qarttaryn qadırlegen qoǧamymyzdy qaita jaŋǧyrtaiyq!
Danat Janataev, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidanty
Äzieva Aǧila, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı, Filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ magistranty
